WSTĘP

 

Słownik historyczno-geograficzny ziemi czerskiej w średniowieczu stanowi IV część II tomu Słownika historyczno-geograficznego ziem polskich w średniowieczu. Ziemia czerska jest kolejną – po wyszogrodzkiej, warszawskiej i liwskiej – ziemią Mazowsza na obszarze późniejszego województwa mazowieckiego w Królestwie Polskim, która staje się przedmiotem opracowania słownikowego w ramach wspomnianego tomu¹T. II: cz. I – SHGWysz., opr. A. Wolff, A. Borkiewicz-Celińska (1971); cz. II – SHGWarsz., opr. A. Wolff, K. Pacuski (2013); cz. III – SHGLiw., oprac. M. Piber-Zbieranowska, A. Salina (2017). Tu i dalej w użyciu są skróty bibliograficzne przewidziane dla właściwego tekstu Słownika (zob. niżej Symbole dokumentacyjne). Opublikowany uprzednio tom III Słownika (zeszyty 1-4) poświęcony jest województwu płockiemu²T. III – SHGPłoc., opr. A. Borkiewicz-Celińska (1980-2000). W odróżnieniu od wcześniejszych, niniejsza część tomu II obejmuje szereg zeszytów – przyczyną tego jest rozległość ziemi czerskiej i gęstość jej sieci osadniczej, jak również pogłębienie kwerendy źródłowej (o czym niżej).

Niełatwe dzieje wydawania kolejnych odsłon Słownika historyczno-geograficznego Mazowsza w średniowieczu zostały przedstawione we wstępach do poszczególnych tomów i części, do których kierujemy zainteresowanego czytelnika³A. Wolff, Wstęp, w: SHGWysz., s. V-XIV; A. Borkiewicz-Celińska, Wstęp, w: SHGPłoc., z. 1, s. VII-XIII; T. Jurek Wstęp, w: SHGWarsz. s. V-VI; A. Salina, Wstęp, w: SHGLiw., s. V; T. Jurek, wstęp do edycji elektronicznej: http://www.slownik.ihpan.edu.pl/intro.php. W tym miejscu trzeba jedynie zaznaczyć, że specjalna jednostka organizacyjna opracowująca Słowniki mazowiecki (od 2012 r.) i podlaski (od 2015 r.) ma już w pełni odzwierciedlony w swej nazwie zakres terytorialny prowadzonych przez siebie badań. Zespół Słownika Historyczno-Geograficznego Mazowsza i Podlasia w Średniowieczu tworzą dr Anna Salina (kierownik) i dr Marta Piber-Zbieranowska (Słownik mazowiecki) oraz dr Tomasz Jaszczołt i dr Andrzej Buczyło (Słownik podlaski). Należy przy tej okazji podkreślić ważną rolę stworzonej i rozbudowywanej przez prof. Adama Wolffa i jego współpracowników (w tym przede wszystkim dr Annę Borkiewicz-Celińską oraz dr. Kazimierza Pacuskiego) Kartoteki Słownika historyczno-geograficznego Mazowsza w średniowieczu (dalej zw. Kartoteką Adama Wolffa)⁴Kartoteka Wolffa została zdigitalizowana i jest sukcesywnie udostępniana w Internecie https://rcin.org.pl/dlibra/publication/8825. Dostępne są tam m.in. fiszki dot. miejscowości z ziemi czerskiej, którą obok wyników nowszych kwerend źródłowych szeroko wykorzystuje się w opracowywaniu haseł słownikowych.

 

 

Położenie, charakterystyka, granice i podział ziemi czerskiej

 

Położenie

 

Ziemia czerska, istniejąca do czasów rozbiorów I Rzeczpospolitej, stanowiła jednostkę terytorialno-administracyjną, najpierw w ramach Księstwa Mazowieckiego, a od 1526 r. (formalnie zaś od 1529 r.) – Królestwa Polskiego. Obejmowała swym zasięgiem południowe i południowo-wschodnie Mazowsze, zajmując powierzchnię blisko 4,2 tys. km2 Rozciągała się po obu stronach środkowej Wisły, od jej przeciwległych dopływów Radomierzy (dziś Radomki) oraz Prądnika na południu, po Jeziorę (dziś Jeziorną) i Świder na północy (z pewnymi odchyleniami, o których niżej). Obszar ten leży na Nizinie Środkowomazowieckiej (kod 318.7) a także na Wzniesieniach Południowomazowieckich (kod 318.8) i Nizinie Południowopodlaskiej (kod 318.9) w pasie Nizin Środkowopolskich (318) tworzących Nizinę Środkowo­europejską (31). Zgodnie z opracowaną przez Jerzego Kondrackiego regionalizacją fizyczno-geograficzną Polski przyporządkowany jest następującym mezoregionom: po obu stronach Wisły – środkowej partii Doliny Środkowej Wisły (318.75); po lewej stronie rzeki: wschodniemu krańcowi Doliny Białobrzeskiej (318.85), a także wschodniej części Wysoczyny Rawskiej (318.83), południowej części Równiny Warszawskiej (318.76) i północnej części Równiny Kozienickiej (318.77); natomiast po prawej stronie Wisły: Równinie Garwolińskiej (318.79), południowo-wschodniemu fragmentowi Równiny Wołomińskiej (318.78), południowemu fragmentowi Wysoczyzny Kałuszyńskiej (318.92) i Obniżenia Węgrowskiego (319.93), a także północnemu Wysoczyzny Żelechowskiej (319.95)⁵J. Kondracki, Geografia regionalna Polski, Warszawa 1998, s. 193-196, 198-199, 203-205.

Jak widać na mapach z początku XIX w.⁶AHPMaz. 2, 31 (o których niżej), terytorium zawiślańskie – patrząc z perspektywy stołecznego Czerska – z Puszczami: Dębską, Starogrodzką i Osiecką miało bardziej lesisty charakter w porównaniu z obszarem po zachodniej stronie rzeki, gdzie największy kompleks leśny stanowiła położna na południe od Pilczy Puszcza Stromiecka. Pomimo, że pierwsze wymienione w źródłach osady ziemi czerskiej znajdowały się po obu stronach Wisły, to jednak proces wylesiania i zajmowania większych powierzchni ziemi pod uprawę w części wschodniej w większości miał znacznie późniejszą chronologię niż w części zachodniej. Poświadcza to choćby używana w XVI w. na określenie tego obszaru nazwa Polesie⁷WolffStudia 25; GawOsad. s. 20-21; PiberGarw. 97; PiberMaz. 1, 98.

 

Charakterystyka

 

Powstanie ziemi czerskiej jako jednostki terytorialno-administracyjnej miało ścisły związek z pewną odrębnością terytorium położonego na południe od linii Wisły, Narwi i Bugu w stosunku do stołecznego ośrodka w Płocku. Stare osadnictwo tych terenów poświadczają badania archeologiczne, a od XIII w. wzmianki źródłowe dotyczące osad po obu stronach Wisły (dla pierwszej połowy XIII w. poza Czerskiem są to: Grodziec, położone nad Pilczą i Wisłą Przybyszew, Promna, Warka, Rękowice i Wilczkowice, a

także zawiślańskie Dębe, Jemielno, Siennica i Latowicz).

Przejawem owego wyodrębnienia było wykształcenie się osobnej kasztelanii (pierwszy znany kasztelan czerski występuje na liście świadków dokumentu z 1236 [1238] r.⁸Kasztelan Miro – Koch. nr 361; PacSpis; WolffStudia 14), następnie zaś ziemi czerskiej (najstarsze wzmianki o sędzim z Czerska pochodzą z 1240 i 1241 r., o podsędku – z 1282 i 1284 r.⁹Sędzia Mścigniew – Koch. nr 406, 416; podsędek Klemens – NKDMaz. 2 nr 68, 71; PacSpis). Powyższe daty wskazują na panowanie księcia Konrada I (1200-1247), jako okres kształtowania się instytucjonalnej odrębności terytorium czerskiego, co wiązało się z oczywistymi wymogami usprawnienia administracji, tak świeckiej jak zresztą i kościelnej. W XIV w. ziemia czerska miała już określone granice, ustaloną hierarchię urzędniczą i dzieliła się na trzy (a od 1539 r. na cztery) powiaty, których istnienie źródłowo oświetla zawartość najstarszych sądowych ksiąg ziemskich z pierwszego dziesięciolecia XV w.¹⁰Czer. passim; WolffStudia 12-13. Powiaty, odgrywające istotną rolę w mazowieckim systemie sądowniczym i skarbowym, ukształtowały się zapewne w drugiej połowie XIV w., gdyż w 1376 r. pojawia się w źródłach czerski pisarz ziemski¹¹Pisarz Dziersław – NKDMaz. 2 nr 177; PacSpis. O dwoistości funkcji pisarza ziemskiego oraz powiązaniu powiatów z sądownictwem i aparatem skarbowym zob. Senk. 39-41, a ostatnio PiberMaz. 1, 96-97.

Stolice trzech pierwszych powiatów: Czersk, Grodziec i Warka, wspomniane wyżej wśród najstarszych poświadczonych osad ziemi czerskiej, stanowiły swoiste centra osadnictwa na omawianym terytorium, w przypadku Czerska – także dla obszaru zawiślańskiego¹²WolffStudia 27; AHPMaz. 2, 44-45. Długotrwały brak osobnej siedziby powiatu dla Zawiśla dodatkowo świadczy o pewnym opóźnieniu osadniczym tego terenu względem obszarów pod przeciwnej stronie Wisły. Dodatkowo trzeba podkreślić strategiczne położenie Czerska i Warki nad Wisłą i Pilczą oraz Grodźca – przy jednej z najważniejszych dróg na Mazowszu

wiodącej przez Radom do Krakowa¹³AHPMaz. 2, 119.

W wyniku podziałów dynastycznych przeprowadzanych na Mazowszu w XIII w. powstało osobne księstwo czerskie¹⁴E. Suchodolska, Dzieje polityczne (połowa XIII – połowa XIV wieku), w: Dzieje Mazowsza, t. 1, red. H. Samsonowicz, Pułtusk 2006, s. 213-256; H. Samsonowicz, A. Supruniuk, Dzieje polityczne (połowa XIV – początek XVI w.), w: tamże, s. 257-338. Pojęcie to przetrwało w tytulaturze książąt mazowieckich aż po czasy księcia Konrada III. Długotrwałym bytem cechował się także „dystrykt” – typowo mazowiecka jednostka terytorialna wyższego rzędu niż ziemia. Była ona tożsama z dzielnicą książęcą, utworzoną w drodze dalszych podziałów dziedzictwa między członków dynastii piastowskiej i obejmującą dwie do trzech ziem¹⁵WolffStudia 11-14; MK8ed. 25-26, tam przedstawiona literatura dot. tego zagadnienia. Jeszcze w drugiej połowie XVI w. w kancelarii koronnej, w księdze z regestami zapisek z metryk książęcych (MK 8), notowano na marginesach nazwy właściwych dystryktów, np. czerskiego.

Wspomniane wyżej jednostki administracyjne, tj. księstwo, kasztelania, dystrykt, ziemia, powiaty, starostwa a także archdiakonat czerski i poszczególne dekanaty, jako elementy organizacji kościelnej, stanowią osobne hasła w Słowniku ziemi czerskiej, ze szczegółowo zaprezentowanymi wynikami badań

nad nimi.

Mazowsze południowe (poza tzw. Zapilczem, czyli obszarem rozciągającym się na południe od Pilczy) wyróżniała przynależność do biskupstwa poznańskiego, jednak bez bezpośredniego połączenia ze stolicą diecezji, z czego dość wcześnie wynikła konieczność stworzenia osobnego archidiakonatu (wzmiankowany po raz pierwszy w 1252 r.). Z jego funkcjonowaniem wiązać można powstanie kapituły kolegiackiej, której siedziba nie była stabilna, ale podlegała parukrotnym zmianom. Kapituła przeniesiona przed 1288 r. z Błonia do Czerska, pierwotnie mieściła się zapewne w Grodźcu (tamtejsi prepozyt i kanonik występują w latach 40. XIII w.)¹⁶Wp. 1 nr 599. Początki istnienia enklawy do dziś są kwestią dyskusji historyków (NowDzieje 2, s. 8-10, 35-38, 298; SalinaPol. 94-97; T. Jurek, Między Poznaniem a Czerskiem i Warszawą. Geneza i początki mazowieckiej enklawy diecezji poznańskiej, w: „Kronika miasta Poznania”, 2012, nr 1, s. 27-41. T. Jurek, Biskupstwo poznańskie w wiekach średnich, t. 1, Poznań 2018, s. 155-160, 162, 214-215; Zob. też SalinaStruk. 151 – tam wybór literatury przedmiotu. Ostatecznie związano ją z Warszawą oraz z podniesionym do rangi kolegiaty dotychczasowym kościołem farnym pw. ś. Jana Chrzciciela.

Pomimo oddania prymatu Warszawie, która od początku XV w. zaczęła przejmować funkcję rezydencjonalną, a w 1406 r. została nowym ośrodkiem archidiakonatu, Czersk zachował swą szczególną rangę na Mazowszu Wschodnim. Znalazło to odzwierciedlenie w symbolice władzy oraz w hierarchii urzędniczej całego księstwa. Mianowicie godło ziemi czerskiej, tj. skrzydlaty smok przedstawiony po raz pierwszy na pieczęci księcia Trojdena I, po 1379 r. znalazło się, obok mazowieckiego orła, w herbie całego władztwa księcia Janusza I i książąt z jego gałęzi dynastii¹⁷S.K. Kuczyński, Pieczęcie książat mazowieckich, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1978, s. 311, 331, 366, 368, 372, 374, 389, 390. Na czwórdzielnej tarczy herbowej księstwa zwrócony w prawo smok zajmuje pola 1 i 4, natomiast orzeł – 2 i 3. Ks. Janusz II w swej pieczęci herbowej z l. 1471-1495 miał natomiast wizerunki smoka i orła na dwóch tarczach lub jednej dwudzielnej (tamże, s. 384, 385). W ich tytulaturze określenie Czirnensis/Czernensis czestokroć wyodrębniano przez związanie z nim wyrazu heres (lub heredes)¹⁸GrabDyn. s. 356-357, 363-364, 369, 385,. Pierwszeństwo ziemi czerskiej w hierarchii ziem księstwa mazowieckiego sprawiło, że kasztelan czerski pozostawał najważniejszym w hierarchii urzędnikiem w księstwie zaraz po wojewodzie, a pozostali urzędnicy ziemscy przodowali dostojnikom z innych ziem¹⁹WolffStudia s. 284-302.

 

Na tle pozostałych ziem Mazowsza Wschodniego ziemia czerska wyróżniała się jeszcze paroma innymi czynnikami. Jednym z nich był stosunkowo niewielki odsetek wsi zamieszkałych przez szlachtę zagrodową (propriae culturae) i brak większych „okolic szlacheckich”²⁰PiberMaz. 1, 99 szacuje, że szlachta cząstkowa i zagrodowa, mieszkająca głównie w powiecie grodzieckim, miała w swych rękach zaledwie 13 % wsi szlacheckich w tej ziemi, tak typowych dla północnego i północno-wschodniego Mazowsza. Obrazu całości dopełnia istnienie tu własności możnowładczej, a zwłaszcza koncentracji wielkiej własności książęcej. Ta ostatnia występowała przede wszystkim na terenach zawiślańskich, gdzie skupiała się głównie wokół Latowicza, Garwolina, Osiecka i pogranicznego Stanisławowa w ziemi warszawskiej. Natomiast po lewej stronie Wisły ośrodkami mniejszych już włości monarszych były Czersk, Warka, Grodziec, Stromiec i Bądkowo.

O obecności i cechach własności możnowładczej wiele mówi sytuacja z pogranicza powiatów czerskiego i wareckiego, gdzie rodowe dobra Boglewskich sąsiadowały z dobrami chynowskimi należącym do kolejnych wojewodów mazowieckich: Jana Pilika (1397-1399) i jego syna Piotra Pilika (1402-1434) ze Skuł, później zaś do ich spadkobierców Łoskich i Chynowskich. Przedstawiciele obu rodzin piastowali liczne urzędy państwowe na Mazowszu, także te najważniejsze (Sławiec z Boglewic był kasztelanem czerskim w l. 1401-1431), i to nie tylko w dobie książęcej, ale i po inkorporacji Księstwa Mazowieckiego do Królestwa Polskiego. Dobra możnowładztwa i zamożnej szlachty występowały w ziemi czerskiej znacznie liczniej niż na pozostałych terenach późniejszego województwa mazowieckiego. Własność tego typu nie miała charakteru wyspowego, a sąsiedztwa takie jak przedstawione powyżej nie należały do rzadkości²¹GawOsad. 38-39. Wielowioskowe majątki Ogończyków (dobra magnuszewskie) czy Nałęczów (dobra leżenickie) przekraczały swym zasięgiem granice Mazowsza.

Własność duchowna pochodziła zwykle z nadań monarszych, przy czym część z nich miała dość późny charakter. Chodzi tu o wsie w późniejszych parafiach Kiczki i Cegłowo, będące zatwierdzonym przez księcia Bolesława IV darem jego matki, księżnej Anny Bolkowej, dla ufundowanego przez nią szpitala Świętego Ducha przy kościele ś. Marcina w Starej Warszawie (1446 r.). Po przekazaniu w 1526 r. przez prawnuczkę Anny, księżnę Annę Konradównę, władzy nad szpitalem warszawskiej kapitule kolegiackiej dobra te zostały wcielone do uposażenia kapitulnego²²KarwasSzpital., passim. Należy tu wspomnieć jeszcze o ośrodkach dóbr biskupów poznańskich: we Wrociszewie, Stoczku oraz w pobliskim Łaskarzewie, o kluczu majątkowym arcybiskupów gnieźnieńskich w parafii Konary na północ od ujścia Pilczy do Wisły²³PiberMaz. 1, 99, jak również o starych nadpilickich majątkach klasztorów benedyktyńskich i norbertańskich. Benedyktyni płoccy byli właścicielami miasteczek Przybyszew i Wyszemierzyce z okolicznymi wsiami (a ponadto Jezior, Grabii i Woli Grabskiej leżących nad Jeziorą, wzdłuż północnej granicy pow. grodzieckiego), natomiast norbertanki z Płocka w pierwszej połowie XIII w. posiadały Promnę²⁴Koch. nr 389. Można łączyć to z posiadaniem w tym samym okresie przez norbertanki z podkrakowskiego Zwierzyńca wsi Rozniszewo i (zapewne) Mniszewo leżących na południe od ujścia Pilczy. Również już przed połową XIII w. położona w sąsiedztwie wieś Rękawice znajdowała się w rękach biskupstwa poznańskiego²⁵Nt. dóbr duchownych nad Pilczą – GawOsad 27-28, 31.

Ziemię czerską cechował najwyższy stopień urbanizacji na całym Mazowszu Wschodnim²⁶Zob. PazGeneza; PazStudia. Obok miast książęcych powstawały tu także miasteczka prywatne (szczególnie w wieku XVI). Poza Czerskiem, Warką i Grodźcem lokowano: Wyszemierzyce, Magnuszewo, Goszczyn, Przybyszew, Mińsko, Latowicz, Garwolin, Głowaczów, Miastkowo, Kuflewo, Siennicę (pod nazwą Janowo), Kozłów, Kołybiel, Żeliszewo, Parysewo, Białobrzegi, Stoczek, Borowie, Karczewie, Seroczyno, Wilkę, Gliniankę i Osiecko (kolejność ustalona przez Stanisława Pazyrę wedle daty uzyskania lub poświadczenia posiadania praw miejskich). Nie wszystkim miejscowościom udało się zachować status miasta, niektóre – założone w wyniku błędnych kalkulacji ekonomicznych – straciły go jeszcze w epoce staropolskiej, niekiedy nawet wkrótce po lokacji, tak jak Zwola (lokowana pod nazwą Kalabona), Sendomierz, Ostrołęka nad Pilczą i Wodynie.

 

Granice²⁷Omawiając granice i podział wewnętrzny ziemi czerskiej, zgodnie z zasadami Słownika poruszam się w przestrzeni podziałów z XVI stulecia zrekonstruowanych w AHPMaz

 

Podobnie jak w przypadku ziemi liwskiej, znaczne odcinki czerskiej linii granicznej opierały się na rzekach, odgraniczających Mazowsze wschodnie (później zaś województwo mazowieckie) od Mazowsza zachodniego (powiatu bialskiego w późniejszym województwie rawskim) oraz od województw sandomierskiego (powiaty radomski i stężycki) i – na krótszym odcinku – lubelskiego (ziemia łukowska) w Królestwie Polskim.

Południowa granica ziemi począwszy od Wisły wiodła na południowy zachód Radomierzą, by w pobliżu ujścia Leniwej, prawego dopływu tej rzeki, odbić w kierunku zachodnim, aż po środkowy bieg Pierzchni, która płynąc na północ w stronę Pilczy, na kilkukilometrowym odcinku stawała się rzeką graniczną. Potem linia graniczna ponownie skręcała na zachód, a następnie, w okolicach znajdujących się po stronie mazowieckiej Wyszemierzyc – na północ. Miejsce ostatniego skrętu stanowiło narożnik ziemi czerskiej w Księstwie Mazowieckim, województwa sandomierskiego i ziemi rawskiej, która po 1462 r. weszła w skład województwa rawskiego. Przekroczywszy Pilczę przy ujściu jej lewego dopływu Mogielnicy, linia odgraniczająca od zachodu ziemię czerską od rawskiej prowadziła na północno-północny zachód, w początkowym odcinku pokrywając się z biegiem Mogielnicy, a na koniec docierając do wierzchowin Jeziory. Rzeka ta prawie po swoje ujście (aż do okolic Chabdzina, obecnie Habdzin, gdzie linia graniczna odbijała od Jeziory bezpośrednio na wschód) stanowiła północną granicę ziemi czerskiej po lewej stronie Wisły. W swym górnym biegu rozdzielała miejscowość Cychry: jedna cześć tej osady leżała w powiecie tarczyńskim ziemi warszawskiej, druga zaś w powiecie grodzieckim ziemi czerskiej²⁸AHPMaz. 2, 44. W haśle Cychry w SHGWarsz. 34-35 zestawione są wzmianki źródłowe dotyczące obu części osady, nie uwzględniono w nim jednak zapisek z ksiąg sądowych warszawskich i tarczyńskich, które bardzo dobrze oświetlają historię tej miejscowości. W związku z tym celowe wydało się ponowne opracowanie hasła Cychry w Słowniku czerskim w opraciu o niewykorzystane wcześniej źródła. Zawartość tablicy genealogicznej Cychrowskich czerpie z treści haseł w obu częściach Słownika.

Na prawym brzegu Wisły granica z ziemią warszawską obiegała Falenicę, by dalej skierować się prosto na wschód do Świdra, którego bieg miał graniczny charakter aż do okolic Woli Karczewskiej. Tam granica skręcała i wiodła na północ aż po okolice leżącej już w ziemi warszawskiej miejscowości Długa, by następnie wraz z gościńcem z Warszawy do Liwa ponownie zwrócić się na wschód, na pewnym odcinku pokrywając się z biegiem rzeki Czarnej, a nieco dalej na wschód – Rządzy. U źródeł tej rzeki mieścił się węgieł granic ziemi warszawskiej, czerskiej i liwskiej; stąd granica między dwiema ostatnimi prowadziła na południe, docierając do źródeł strugi Bojmi, która płynąc na południowy wschód skręca w pobliżu wsi Porzewnica na północny zachód, by znaleźć swoje ujście w Kostrzyniu. Nieco za czerską Porzewnicą, a krótko przed ujściem do Bojmi jej dopływu Łukawicy, granica przenosiła się na pobliski Kostrzyń i biegła w górę tej rzeki, aż do narożnika z ziemią łukowską województwa lubelskiego. Tu granica ziemi czerskiej na nowo stawała się granicą Księstwa Mazowieckiego i wiodła na południowy zachód aż do Wisły, na pewnych odcinkach pokrywając się z biegami cieków wodnych: Kopii (dopływu Świdra), nieco dalej samego górnego Świdra (na odcinku lądowym pomiędzy Kopią a Świdrem napotykała na kolejny węgieł granic: Mazowsza oraz województw lubelskiego i sandomierskiego). Potem przecinała bieg Wilki, by na koniec pokryć się z biegiem Prądnika. W pobliżu Wisły odbijała od Prądnika na południe, pozostawiając po stronie czerskiej wieś Damierowo.

Granice ziemi czerskiej nie były zgodne z granicami jednostek administracji kościelnej, i to od poziomu diecezji po poziom parafii. Wyjątek stanowiła jedynie południowo-wschodnia granica z województwami sandomierskim i lubelskim, będąca jednocześnie granicą Mazowsza (zob. niżej) oraz diecezji poznańskiej i krakowskiej. W znacznej mierze wynikało to z odmiennej chronologii kształtowania się obu rodzajów struktur administracyjnych. W przypadku parafii – ich podział na części przynależne do różnych ziem to niekiedy pochodna określonego biegu cieków wodnych, na których oparto granice ziemskie. Rozczłonkowane parafie to: Mogielnica, Błędów i Wilków (ich ośrodki leżały w ziemi rawskiej), Jeziora, Worowo i Jazgarzewo (ośrodki leżące w ziemi czerskiej), Piaseczno, Zerzeń, Długa i Stanisławów (ośrodki w ziemi warszawskiej), Łaskarzów i Błotnica (ośrodki w woj. sandomierskim) i wreszcie Jasiona oraz Wyszemierzyce (ośrodki w ziemi czerskiej).

 

Podziały administracyjne

 

a) Podziały administracji państwowej

Granice wewnętrzne ziemi czerskiej, wynikające z jej podziału na trzy, a od 1539 r. na cztery, powiaty: czerski, grodziecki, warecki i garwoliński – nie opierały się na naturalnych barierach geograficznych bądź takich elementach topograficznych jak mniejsze rzeki, lecz raczej nawiązywały do podziałów parafialnych (i to niezależnie od przynależności diecezjalnej poszczególnych parafii!) i nie zawsze były ostatecznie ustalone²⁹AHPMaz. 2, 45 wskazuje na trudności z przyporządkowaniem do określonego powiatu wsi: Grębice, Duczoły, a nawet miasta Wyszemierzyce. W pewnej mierze zasięg ośrodka powiatu wiązał się z niejakim „ciążeniem” danej wsi ku swoistemu centrum osadniczemu, będącym lokalnym ośrodkiem wymiany gospodarczej³⁰H. Samsonowicz, Gospodarka i społeczeństwo (XIII – początek XVI w.), w: Dzieje Mazowsza, t. 1, red. H. Samsonowicz, Pułtusk 2006, s. 370 (przykładem są osady leżące nad Pilczą przynależne do powiatu wareckiego). Nawet po wydzieleniu powiatu garwolińskiego, część terenów po prawej stronie Wisły aż do XVIII w. pozostała wciąż w powiecie czerskim. Szlachcie z parafii karczewskej i radwankowskiej oraz właścicielom Falenicy (z parafii Zerzeń, położonej w większości w ziemi warszawskiej), łatwiej było dotrzeć na roki sądowe do Czerska, oddzielonego Wisłą, niż do Garwolina, oddzielonego Puszczą Osiecką)³¹AHPMaz. 2, 44-45; PiberGarw. 97-106.

Swój, chociaż znacznie mniejszy niż powiat czerski „przyczółek” na przeciwległym brzegu rzeki miał też powiat warecki: wsie Wicie, Podole i Wolę Gruszczyńską; wynikało to z przynależności owych osad do ośrodka parafialnego za Wisłą (Mniszewo). Co do położonej obecnie na lewym brzegu wiślanym Woli Tarnowskiej związanej administracyjnie z prawobrzeżnym Tarnowem w powiecie garwolińskim – nie ma pewności, czy w XV w. nieuregulowana wszak Wisła nie opływała jednej z tych miejscowości z przeciwnej strony niż obecnie. Wskazywałoby na to położenie starorzeczy na mapie Mazowsza w Atlasie historycznym Polski, w której sieć rzeczna była rekonstruowana na podstawie źródeł z końca XVIII w.

Jeśli chodzi o powierzchnię powiatów: to czerski liczył pierwotnie przeszło 2550 km2, lecz po 1539 r. już jedynie 664 km2 (parafie Czersk, Góra, Cieciszew, Jazgarzewo, Sobikowo, Chynowo, Karczewie i Radwankowo), ponieważ 1890 km2 przypadło na wyodrębniony wówczas powiat garwoliński (z już istniejącymi lub powstałymi do końca XVI w. parafiami Glinianka, Mińsko, Jakubowo, Cegłowo, Kuflewo, Kiczki, Siennica, Kołybiel, Osiecko, Parysewo, Latowicz, Żeliszewo, Wodynie, Seroczyno, Stoczek, Zwola, Miastkowo Wielkie, Jastrząbie, Garwolin, Wilka i Tarnowo oraz wsiami przynależnymi do parafii w Stanisławowie i Łaskarzewie, leżacych już poza ziemią czerską; → niżej)³²Wyliczone tu i poniżej parafie obrazują stan dla drugiej połowy XVI w. Powiat grodziecki zajmował 687 km2 (parafie Prażmowo, Pieczyska, Drwalewo, Jasieniec, Lewiczyn, Grodziec, Worowo, Jeziora, Łęczeszyce, Goszczyn, Przybyszew i Promna oraz wsie z parafii Błędów i Mogilnica), a warecki – 948 km2 (parafie: Boglewice, Wrociszewo, Warka, Ostrołęka, Konary, Mniszewo, Rozniszewo, Magnuszewo, Grabowo, Głowaczów, Stromiec, Jasiona i Wyszemierzyce oraz wsie z parafii Błotnica w pow. radomskim)³³AHPMaz. 2, 59.

 

b) Podziały administracji kościelnej

Obszar ziemi czerskiej należał do czterech diecezji: arcybiskupstwa gnieźnieńskiego oraz biskupstw poznańskiego, krakowskiego i płockiego. Większość terytorium czerskiego znajdowała się pod jurysdykcją biskupów poznańskich, jako część archidiakonatu czerskiego (warszawskiego). Po prawej stronie Wisły południowe i południowo-wschodnie granice ziemi były jednocześnie granicami diecezjalnymi. Wyjątek stanowiły okolice Łaskarzewa, ośrodka dóbr biskupów poznańskich umiejscowionego już poza Mazowszem, w powiecie stężyckim. Podobnym, choć przeciwstawnym wyjątkiem był skrawek ziemi z trzema wsiami (Zalesie, Lubomin i Ładzyno) przynależącymi od drugiej połowy XVI w. do diecezji płockiej. Od 1553 r. miejscowości te dzierżył z nadania króla Zygmunta Augusta biskup płocki Andrzej Noskowski³⁴MK 84 138-140v, zob. hasło Brzóza, co zapewne doprowadziło do zmian w postanowieniach zawartego w 1548 r. układu granicznego między nim, a biskupem poznańskim Benedyktem Izdbieńskim³⁵Ugoda włączała położoną nieco dalej na północ wieś Sokole do diec. poznańskiej (AAP, DK perg. 291; SalinaStruk. 153).

Do archidiecezji gnieźnieńskiej należał południowo-zachodni fragment Zapilcza, z parafiami: Wyszemierzyce, Jasiona i Stromiec oraz wsiami z okręgu parafialnego pozamazowieckiej Błotnicy (archidiakonat kurzelowski). Diecezji krakowskiej podlegało południowo-wschodnie Zapilcze z jedną, ale rozległą parafią w Głowaczowie (archidiakonat radomski). Natomiast tereny leżące w widłach Pilczy i Wisły pozostawały w granicach archidakonatu czerskiego diecezji poznańskiej (parafie: Mniszewo, Rozniszewo, Magnuszewo, Grabowo oraz fragmenty okręgów parafialnych Warki i Tarnowa).

 

 

Źródła

 

Przystępując do omówienia źródeł, należy podkreślić dwa momenty doniosłych zmian w dokumentowaniu rzeczywistości, które mają znaczący wpływ na możliwości poznania dziejów Mazowsza, a szczególnie jego stosunków osadniczych. Pierwszym jest wprowadzenie na ziemiach polskich na początku XV w. (a niekiedy nawet w końcu XIV w.) regularnej dokumentacji działalności sądów (tak świeckich, jak i kościelnych) w postaci ksiąg sądowych oraz rejestracji aktów wydawanych przez władców i biskupów w metrykach i księgach czynności biskupich³⁶Przez długi czas w przypadku sądów i kancelarii świeckich chodziło tu o składki papieru, oprawiane w księgę dopiero po zapisaniu odpowiedniej ich liczby. Na Mazowszu wielokrotnie prowadziło to do przemieszania materiału źródłowego. Dzięki temu źródłowe wzmianki o miejscowościach tracą z jednej strony cechę przypadkowości, z drugiej zaś wybiórczości. Wiązało się to m.in. z kwestią stanu zachowania dokumentów pergaminowych, nieobejmujących zresztą swym zasięgiem tak szerokiego wachlarza dziedzin życia jak zapiski sądowe. Ponadto znacząca część wpisów (w sprawach spornych i niespornych) z ksiąg ziemskich, jak również z metryk książęcych, odnosi się do obrotu ziemią.

Drugim istotnym przełomem jest zachowanie się od drugiej połowy XVI w. w miarę pełnej dokumentacji podatkowej, w postaci rejestrów poborowych, mających charakter źródeł masowych. Przekrojowość i regularność tych materiałów, a także zachowanie przy ich tworzeniu pewnych schematów, jest nie do przecenienia przy odtwarzaniu struktury osadniczej. Ta sama konstatacja dotyczy powstających od czasu soboru trydenckiego (1545-1563), a lepiej zachowanych od przełomu XVI i XVII w. kościelnych akt wizytacyjnych, cennych dla rekonstrucji obrazu struktur parafialnych, i to w wielu jego aspektach, m.in. takich jak stan budynków kościołów parafialnych i ich wyposażenia oraz wystroju, uposażenie duchownych, zasięgi parafii, wielkość i ściągalność dziesięcin, instytucje kościelne istniejące w parafiach (kaplice, szkoły, szpitale) itd.

Świadomość tych przemian jakościowych i ilościowych materiału źródłowego pozwala uniknąć wytworzenia fałszywych wyobrażeń o osadnictwie na Mazowszu przed XV w. Nie należy lekceważyć wspomnianej wcześniej przypadkowości i wybiórczości wzmianek w zachowanych źródłach, pamiętając, że pierwszy zapis nazwy danej miejscowości, o ile nie jest to dokument poświadczający lokację „na surowym korzeniu”, nie odnosi się zwykle do czasu jej powstania.

Odnośnie do reguł rządzących kwerendą źródłową, to, jak to zostało przedstawione we wstępie do Słownika ziemi liwskiej: „Na przestrzeni liczących ponad półwiecze dziejów Słownika historyczno-geograficznego ziem polskich jego koncepcja znacząco się zmieniła. Pierwotna zasada, sformułowana przez Karola Buczka jako twórcę tego dzieła, by gromadzić wszystkie publikowane drukiem przekazy sprzed 1530 r. z pewnym udziałem archiwaliów (zwłaszcza materiałów podatkowych z XVI w.), dziś wydaje się już stanowczo niewystarczająca. Powstające obecnie Słowniki historyczno-geograficzne stają się w dużej mierze geograficznie uporządkowanymi repertoriami źródeł rękopiśmiennych, starając się możliwie szeroko wykorzystywać materiał archiwalny, czerpany zwłaszcza z metryk królewskich i książęcych, ksiąg sądowych, tak świeckich jak i kościelnych, oraz rejestrów poborowych”³⁷SHGLiw. VIII.

Zgodnie z powyższym, zasób wykorzystanych podstawowych wydawnictw źródłowych, nie mógł ulec zmianom in minus w stosunku do poprzedniej opublikowanej części Słownika historyczno-geograficznego Mazowsza. Są to nieodmiennie: mazowieckie kodeksy dyplomatyczne (Koch.; Lub.; NKDMaz. 2-3; Iura 1-3), opublikowane tomy metryki książęcej (PP 5-6), sumariusz Metryki Koronnej (MS), mazowieckie księgi sądowe, bądź ich wydane fragmenty (Czer.; Płoń.; Zakr. I-II; MZH; ZR), księgi miejskie (PP 3; RadWS; ŁawWN; Przyjęcia SW), lustracje województwa mazowieckiego (LM 1565; uzupełniająco także LM 1617-1620 oraz LM 1660-1661), rejestr poboru od duchowieństwa archidiakonatu warszawskiego z 1561 r. (RejArchid.), akta kapituły warszawskiej, płockiej i pułtuskiej (AECVars.; ACCP; ACP 2; AECPolt.), zestawienia studentów Uniwersytetu Krakowskiego (MUK 1-2; KProm.), księgi sądów kościelnych (AC), edycje dokumentów papieskich (BulPol.), oparte na źródłach herbarze (Papr.; Bon.; Uruski; Wittyg; Żychl.), dokumenty i zapiski wydane w formie aneksów źródłowych do rozmaitych monografii (TymProc.; TymSąd.; TymWoln.; Kwiat.; WolffStudia; Sobol; SalinaPol.; GrabDyn.) oraz rejestry cła wodnego we Włocławku (RThel.). Zasób ten wzbogacił się zarówno o najnowsze edycje źródłowe (MK8ed.; ŁawWS), jak i wydawnictwa, w tym opracowania z aneksami źródłowymi, które nie zostały wykorzystane przy opracowaniu ziemi liwskiej czy wcześniej warszawskiej, jako, że do nich się nie odnosiły (LBG; DLb.; NWar.; ZapSand.; MikBad.; BonKronika). Staramy się bowiem dążyć do spożytkowania wszystkich ważnych dla danego terytorium przekazów publikowanych.

Stale narasta liczba wykorzystanych przy opracowywaniu Słownika źródeł rękopiśmiennych, które wymagają dłuższego omówienia, zwłaszcza, że niektóre z nich – przechowywane w archiwach za wschodnią granicą Polski, bądź w spuściznach po uczonych oraz genealogach – zostały dopiero w ostatnich latach odkryte i/lub wprowadzone do szerszego obiegu naukowego. Jak można mieć nadzieję, proces ten będzie kontynuowany, oby z sukcesami. Prowadząc pracę nad Słownikiem mazowieckim czerpałyśmy z zasobu archiwów, bibliotek i muzeów, zarówno państwowych, jak i kościelnych w Polsce, a ponadto na Litwie, Białorusi i Ukrainie; sporadycznie wykorzystane zostały także zbiory niemieckie i węgierskie. Kwerendy w Kijowie, Mińsku i Wilnie przeprowadzili na potrzeby Słownika podlaskiego oraz mazowieckiego Tomasz Jaszczołt oraz Andrzej Buczyło, natomiast kwerendę w Berlinie i Budapeszcie – Marta Piber-Zbieranowska i Michał Zbieranowski.

Kwerenda krajowa stopniowo obejmuje kolejne zespoły archiwalne, ze zbiorami dokumentów pergaminowych na czele, przede wszystkim zgromadzone w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, w Archiwach Archidiecezjalnych w Poznaniu, Gnieźnie i Warszawie, Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie, w Archiwach Diecezjalnych w Płocku, Warszawie-Pradze, Siedlcach i Włocławku, w Bibliotece Narodowej w Warszawie, Bibliotece Jagiellońskiej, Bibliotece PAU i PAN, Bibliotece Książąt Czartoryskich oraz Archiwum Narodowym w Krakowie, Bibliotece Diecezjalnej w Sandomierzu, Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, Archiwum PAN, Oddziałach w Poznaniu (TymWyp.) i Warszawie, w Archiwach Państwowych w Piotrkowie Trybunalskim (Zbiór Adolfa Mysłowskiego) i Siedlcach (DZ Siennica, akta hipoteczne).

Z podstawowego dla Słownika źródła, jakim są księgi Metryki Mazowieckiej stanowiącej obecnie część Metryki Koronnej, poza rozpisanymi już w Kartotece Wolffa tomami o sygn. MK 3-5, MK 8-9, MK 18, MK 32, MK 41, zindeksowane zostały także tomy MK 338-341 oraz MK 60 (księga kancelarii królewskiej z lat 1539-1543, zawierająca liczne potwierdzenia dokumentów wydanych przez książąt mazowieckich). Uzupełniająco wykorzystane zostały także inne księgi Metryki Koronnej, przede wszystkim za pośrednictwem wydanych sumariuszy (MS).

Kolejną fundamentalną kategorią źródeł rękopiśmiennych są akta skarbowe. W zespole Archiwum Skarbu Koronnego zachowało się (w całości lub we fragmentach) 13 rejestrów poborowych ziemi czerskiej z lat 1540, 1541 (oba z odnotowanym areałem, lecz bez nazwisk właścicieli dóbr), 1563, 1569, 1570 (dotyczący królewszczyn), 1571 (dotyczący królewszczyzn z powiatu czerskiego), 1573, 1576, 1577, 1578 (dotyczący powiatu wareckiego i dóbr z parafii Radwankowo leżących po prawej stronie Wisły), 1579 i 1589 (dotyczący miast); ponadto część rejestru poboru podatku łanowego z 1510 r., obejmująca wsie szlachty zagrodowej, oraz rekognicjarz poborowy z 1564 r. (ASK I 27; ASK I 28; ASK I 42; ASK I 46). Przekrojowy charakter tego rodzaju materiałów stanowi o ich szczególnej przydatności dla Słownika.

W dwóch przypadkach po analizie treści źródła, przeprowadzonej przez M. Piber-Zbieranowską, korygujemy datację przedstawioną przez Irenę Gieysztorową w jej opracowaniu mazowieckich akt skarbowych³⁸I. Gieysztor, Mazowieckie akta skarbowe XV-XVII. Próba odtworzenia układu, w: Księga pamiątkowa 150-lecia Archiwum Głównego Akt Dawnych, red. A. Stebelski i in., Warszawa 1958, s. 209-217. Chodzi tu o pozbawiony karty tytułowej rejestr poborowy z wpisaną późniejszą ręką datą 1588 (ASK I 46, 382), którą powtarza I. Gieysztorowa). O tym, że rejestr ten powstał zapewne przed grudniem 1580 r., można sądzić w oparciu o wpis dotyczący wsi Brześce (powiat warecki), w którym jako płatnika podatku zanotowano Jana Brzeskiego sędziego czerskiego. Zmarł on na krótko przed 1 XII 1580 r., o czym stwierdza zapis w Metryce Koronnej wzmiankujący powierzenie sędstwa czerskiego Janowi Machnickiemu (MK 123, 430). Na spisanie rejestru w 1579 r. wskazuje natomiast wszyta między kartami (obecnie k. 413 i 414) adnotacja poborcy podatkowego Piotra Odrzywolskiego, że 25 XI tegoż roku pobrał on podatek od Hieronima Lesznowolskiego z jego działu w miasteczku Żeliszewo (o tym w haśle Brześce). Drugi ze wspomnianych rejestrów hipotetycznie datowany przez I. Gieysztorową na 1583 r., jako że zawiera dane identyczne lub zbliżone do rejestru z 1579 r., musiał powstać krótko przed tą datą. Okres późniejszy jest wykluczony, z racji występowania w rejestrze osób nieżyjących już w 1579 r. (zob. hasła Brankowo i Bobrek). Zestawienie treści zachowanych rejestrów z lat 1576, 1577 i 1579 z zawartością omawianego rejestru wyraźnie wskazuje na rok 1578 jako jedyną możliwą do przyjęcia datę jego powstania.

Z tego samego zespołu ASK należy wymienić także: ASK LVI 70 (Inwentarz dzierżawy Goszczyńskiej i Bądkowa z lat 1574-1783) oraz ASK LIV 28 (Rachunki, inwentarze i akta dotyczące królewszczyzn w województwie mazowieckim 1513-1796). Nie do pominięcia są również lustracje królewszczyzn; oprócz tych opublikowanych wykorzystano także: „Regestr lustracji województw płockiego i mazowieckiego”, z zasobu BN (LM 1569) oraz „Sumariusz wszystkich i osobliwych prowentów z imion królewskich, z starostw i z dzierżaw w województwach rawskim, płockim i mazowieckim będących”, z zasobu AGAD (Sum. 1566).

Niestety nie istnieją już dziś księgi sądowe ziemi czerskiej, przechowywane do 1944 r. w Archiwum Akt Dawnych w Warszawie i w całości spalone przez Niemców po Powstaniu Warszawskim. Ze spisu A. Wolffa znamy liczbę 100 tomów ksiąg ziemskich z lat 1405-1797, z czego 59 stanowiły dutki grodzkie i ziemskie z lat 1405-1590³⁹A. Wolff, Akta partykularne przedrozbiorowe Archiwum Głównego 1381-1835, w: Straty archiwów i bibliotek warszawskich w zakresie rękopiśmiennych źródeł historycznych, t. 1, Warszawa 1957, s. 195. Obecnie poza opublikowaną przez Jana Tadeusza Lubomirskiego „Księgą ziemi czerskiej” z lat 1404-1425 znamy tylko fragmentaryczny i w dużej mierze przypadkowy materiał udostępniony przez wcześniejszych wydawców (ZapHerb.; NWar.) lub autorów cytujących albo powołujących się w swych pracach na poszczególne zapiski. Byli to zwłaszcza Kazimierz Tymieniecki (TymProc.; TymSąd.; TymWoln.) oraz autorzy herbarzy: Adam Boniecki i Teodor Żychliński. Ocalały również rękopiśmienne wypisy K. Tymienieckiego (TymWyp., w znacznej mierze pokrywające się z materiałem publikowanym) i A. Mysłowskiego (odkryte przez Andrzeja N. Nowika).

Wobec powyższego oraz wobec zniszczenia również ksiąg sądowych z sąsiednich ziem i powiatów w województwie rawskim i sandomierskim⁴⁰A. Wolff, Akta partykularne, s. 203-205, autorkom pozostaje posiłkowanie się ocalałymi księgami sądowymi warszawskimi i tarczyńskimi, a w przyszłości także księgami zakroczymskimi, błońskimi i wyszogrodzkimi oraz innymi z zasobu AGAD. Można w nich odnaleźć wiele zapisek dotyczących osób i osad z ziemi czerskiej.

W zeszycie 1. systematycznie wykorzystane zostały dwie najstarsze księgi sądowe ziemskie i grodzkie warszawskie z lat 1421-1427 oraz 1428-1455 (Warsz. 1 została rozpisana w Kartotece Wolffa, Warsz. 2 zaś zindeksowana w ramach prac nad Słownikiem liwskim), jak również księgi 8-11 (w swych częściach odnoszących się do czasu regencji księżnej Anny Radziwiłłówny, czyli lat 1503-1518). Księgi o sygn. 3-7 (lata 1442, 1456-1499, 1522) oraz 12-16 (lata 1519-1533) przebadano jak dotychczas pod kątem występowania nazw osadniczych oraz nazwisk szlachty pochodzącej z ziemi czerskiej w nagłówkach zapisek. W ten sam sposób przejrzany został rozsyp różnych ksiąg sądowych mazowieckich z lat 1417-1577, stwarzający zresztą duże trudności w datowaniu (WarszDis. 1-2). Jeśli chodzi o księgi tarczyńskie, to systematycznie wykorzystane zostały tomy o sygn. 4-6 z lat 1500-1510, 1506-1509 oraz 1510-1515 i 1517-1518; natomiast księgi 1-3 (od 1439 r.) oraz księgi 7-8 (z lat 1521-1531) sprawdzono według treści nagłówków zapisek. Zindeksowane zostały też księgi ziemskie błońskie (inskrypcje) t. 4 (z lat 1501-1519) i 5 (z lat 1520-1527).

Pod kątem przydatności dla Słowników ziemi liwskiej oraz czerskiej systematycznie wyzyskane zostały przez Tomasza Jaszczołta księgi ziemskie drohickie z lat 1501-1509, 1546-1547, 1621 i 1639-1644, przechowywane obecnie w Mińsku (NGABM) i Warszawie (AGAD), ponadto wypisy ks. Zygmunta Dunin-Kozickiego z tych ksiąg, przechowywane w Krakowie (BPAU i PAN), jak również wypisy Ignacego Kapicy z ksiąg ziemskich łomżyńskich znajdujące się dziś w Kijowie (CDIAUK). Pomocniczo przejrzano także wypisy Kapicy należące obecnie do zbioru Zygmunta Glogera w Archiwum Narodowym w Krakowie, które wraz z innymi wypisami Ignacego Kapicy, przechowywanymi też w Warszawie i Lwowie, powinny stać się obiektem systematycznej kwerendy na dalszych etapach pracy⁴¹T. Jaszczołt, Ignacy Kapica (1763-1817), Studia Genealogiczne t. 2, red. A. Sikorski, T. Sławiński, Warszawa2018, s. 377-406.

Ważne ustalenia dla licznych haseł przyniosła kwerenda w zespole Archiwum Potulickich z Obór (ArchPotul.), sięgającym wprost średniowiecza, oraz w kopiariuszu dokumentów dotyczących dóbr rodziny Bonieckich (Nab197), przechowywanych w AGAD. W przyszłości poszukiwania zostaną poszerzone o spuściznę po wydawcy źródeł mazowieckich Janie Tadeuszu Lubomirskim, wchodzącą w skład zespołu Archiwum Lubomirskich z Nowej Wsi (czyli Belska Małego) w AGAD.

Jeśli chodzi o źródła kartograficzne, to posługujemy się mapami historycznymi powstającymi od końca XVIII w. (PerthéesMaz.; Gilly-Kron; Gilly druk; Heldensfeld 1801-04; Heldensfeld 1808; MapaKwat.; Trójwiorstówka), a także mapami topograficznymi z okresu dwudziestolecia międzywojennego i współczesnymi, np. mapą dostępną na stronie https://geoportal360.pl/. Wspieramy się także ustaleniami autorów mapy Mazowsza w ramach Atlasu historycznego Polski (AHPMaz.).

 

Przechodząc do omówienia źródeł proweniencji kościelnej, wypada wskazać, że wiele materiałów dotyczących archidiakonatu czerskiego przechowywano w zasobie Archiwum Kapituły Metropolitalnej Warszawskiej. Został on jednak, podobnie jak zasób Archiwum Głównego, spalony przez niemieckiego okupanta w 1944 r. Treść zniszczonych wówczas dokumentów pergaminowych, kopiariuszy, akt konsystorza oraz wizytacji z lat 1617, 1667 i 1678 fragmentarycznie zachowała się w postaci cennych wypisów ks. Władysława Knapińskiego, sporządzonych przed 1910 r. dla każdej parafii z ówczesnej archidiecezji warszawskiej. Szeroko czerpałyśmy z powstałego w 1948 r. maszynopisu Notat Knapińskiego, po skolacjonowaniu go z oryginałem przechowywanym w BJ (Knap.mps; KnapWar.)⁴²Oryginały (BJ, sygn. 6945 II, 6946 II, 6947 II, 6951 III) Notat ks. W. Mąkowskiego, a za nimi maszynopis sporządzony przez Z. Boczkowską, zawierają luki dla miejscowości parafialnych o nazwach zaczynających się na literę M i N. W przypadku wątpliwości maszynopis był kolacjonowany z oryginałami notat (Zob. E. Derejczyk, Archiwalia Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków w Warszawie, Warszawa 2005, s. 16-17).

Spośród archiwów kościelnych wykorzystane zostały głównie archiwalia poznańskie oraz w mniejszym stopniu gnieźnieńskie. Materiały z Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu, zasadniczo nie rozpisane w Kartotece Wolffa⁴³Znalazły się tam wypisy z opartej na źródłach z AAP pracy NowDzieje 2, zostały objęte kwerendą dopiero podczas przygotowywania Słownika liwskiego. Jeśli chodzi o księgi biskupie lat 1439-1546, jedynie częściowo dotyczące spraw archidiakonatu warszawskiego, to dotychczas systematycznie rozpisano te partie ksiąg I-V (lata 1439-1516), które powstały w czasie pobytów biskupów na Mazowszu, gdzie zwyczajowo rozstrzygali oni sprawy tej części diecezji; natomiast partie pozostałe jak dotąd były przeszukiwane jedynie pod kątem występowania nazw mazowieckich w nagłówkach zapisek. Księgi późniejsze (AE VI-VIII) z lat 1517-1546 wykorzystano w całości. Szczegółowo spożytkowano również wizytację archidiakonatu warszawskiego Wawrzyńca Goślickiego z 1603 r. (AV 1)⁴⁴W Kart. Wolffa znana jedynie za pośrednictwem ŁOp, pomocniczo zaś dokumenty pergaminowe (DK), metryki poznańskiej kapituły katedralnej z lat 1428-1548 (CP 28-38), a także kopiariusze kapitulne z lat 1466-1545 i 1530-1628 (sygn. CP 3 i CP 4). Z materiałów gnieźnieńskich wykorzystano podstawową serię Acta causarum sądu konsystorskiego oraz księgi sentencji wyroków (ACG-AAG, t. 1-3 z lat 1433-1525).

Przydatne okazały się też materiały z zasobu Archiwum Diecezjalnego w Płocku, w którym można odnaleźć m.in. liczne informacje o karierach duchownych pochodzących z ziemi czerskiej (Perg.; Ep.; AOfPult.; PułtTest.; Mąk.rps; KNor.). Należy jednak zwrócić uwagę na przytaczanie w Słowniku nowych sygnatur płockich akt biskupich i konsystorskich. Orientację ułatwia dołączona do wstępu do Słownika liwskiego konkordancja sygnatur obecnych i dawnych, stosowanych w starszej literaturze, w Kartotece Adama Wolffa oraz w Zbiorze Mikrofilmów BN.

Z materiałów przechowywanych w Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie wykorzystano dwie wizytacje dekanatów Radom, Zwoleń i Stężyca: przeprowadzoną w diecezji krakowskiej w latach 1595-1599 (dla interesującego nas obszaru w 1598 r.) z polecenia kardynała Jerzego Radziwiłła (WR) oraz kolejną z 1617 r. (AWKap. 1617). Natomiast ze zbiorów Archiwum Kapituły Kolegiackiej i Katedralnej w Sandomierzu (AKKKS), stanowiących obecnie część zasobu Archiwum Diecezji Sandomierskiej (ADSand.), a przechowywanych w Bibliotece Diecezjalnej w Sandomierzu objęto kwerendą akta kustodii sandomierskiej, akta dotyczące jej dziesięcin, akta oficjalatu radomskiego i akta wójtowsko-ławnicze Sandomierza.

 

 

Zawartość i układ Słownika, jego ramy czasowe, konstrukcja haseł

 

Słownik jest dziełem zbiorowym autorstwa Marty Piber-Zbieranowskiej i Anny Saliny, powstałym przy współpracy archeologicznej Wojciecha i Magdaleny Bis. Zawiera ułożone alfabetycznie hasła dotyczące występujących na obszarze danej ziemi obiektów osadniczych (miast, wsi, osad młyńskich, kuźnic), obiektów fizjograficznych (rzek, jezior, bagien, lasów itp.), wreszcie jednostek terytorialno-administracyjnych (np. ziemia, powiat, kasztelania, dekanat, starostwo). O autorstwie każdego hasła i związanej z nim tablicy genealogicznej informują umieszczone na końcu inicjały⁴⁵Autorem tablicy genealogicznej do hasła Cieciszew jest Michał Zbieranowski.

Za nazwę hasła służy zasadniczo występująca w źródłach nazwa historyczna, ustalona na podstawie zestawienia zapisów źródłowych, lub nazwa współczesna, jeżeli odpowiadający jej zapis znajdzie się w zebranym materiale do połowy XVI w. W tym samym ciągu alfabetycznym umieszczone są, w charakterze odsyłaczy, wszystkie formy źródłowe nazw (z pominięciem tych, które znalazłyby się w bezpośrednim sąsiedztwie odpowiadającego im hasła) oraz brzmienia współczesne (te ostatnie opatrzone gwiazdką). W przypadku haseł o nazwach równo-brzmiących pamiętać trzeba, że zawsze odsyłacz zajmuje miejsce przed właściwym hasłem, a hasło fizjograficzne – przed osadniczym; przy kilku osadach o tej samej nazwie o ich kolejności decyduje porządek alfabetyczny parafii, do których należały.

Zgodnie z zasadami przyjętymi w Słowniku, przy lokalizacji miejscowości odwołujemy się do granic podziałów terytorialnych z XVI w. (dla drugiej jego połowy rekonstruowanych także w Atlasie historycznym Polski). Stan ten, aczkolwiek z pewnymi wyjątkami, odzwierciedla też dołączona do Słownika mapa autorstwa Dawida Maciuszka z Zakładu Atlasu Historycznego Instytutu Historii PAN. Nie uwzględnia się na niej – jak i w całej niniejszej części Słownika – powstałego w 1539 r. powiatu garwolińskiego, ponieważ do końca XVI w. jego istnienie nie zostało odnotowane w wykorzystywanych przez nas źródłach skarbowych. Jako że powiat garwoliński miał wówczas wyłącznie charakter sądowy, a księgi sądowe ziemi czerskiej nie przetrwały II wojny światowej, nie jest możliwe wskazanie odnoszących się do niego wzmianek źródłowych. Istnieją też rozbieżności między nazwami miejscowymi przedstawionymi w Atlasie historycznym Polski, a tymi, które zostały ustalone jako właściwe dla średniowiecza (z wyjątkiem odnoszącym się do nazw współczesnych, o czym była mowa wyżej) i jako takie zastosowane w Słowniku ziemi czerskiej.

Ustalając daty pełnienia urzędów przez urzędników z okresu do końca XV w. korzystamy szeroko ze Spisu urzędników ziemskich mazowieckich XIII-XV w. opracowanego przez Kazimierza Pacuskiego współautora Słownika ziemi warszawskiej. Maszynopis pracy jest przechowywany w Zakładzie Słownika Historyczno-Geograficznego Instytutu Historii PAN w Poznaniu.

Przyjętą dla całego Słownika historyczno-geograficznego ziem polskich dolną cezurą chronologiczną jest zasadniczo rok 1530. Jednakże z uwagi na szerokie wykorzystanie najstarszych źródeł o charakterze masowym, jakimi są rejestry poborowe z lat 60. i 70. XVI w., uzasadnione wydawało się elastyczne traktowanie tej granicy. Przez uwzględnienie przekazów późniejszych można bowiem zapełnić lukę chronologiczną między powyższą datą, a informacjami zaczerpniętymi z rejestrów. Szczególnie chodzi tu o dane genealogiczne pozwalające łączyć postacie występujące w rejestrach i rekognicjarzach poborowych z ich antenatami sprzed paru dziesiątek lat. Należy przy tym podkreślić wybiórczość kwerendy dla okresu po 1530 r., wymuszoną tak przyrostem, jak i rozproszeniem źródeł.

Każde hasło zaczyna nagłówek, zawierający przyjętą nazwę obiektu, zestawienie form źródłowych jej zapisu z datą, charakterystyką przekazu (oryginał czy kopia wraz z przybliżoną datą jej powstania) oraz wskazaniem źródła. Nagłówek kończy się informacją o ewentualnych zmianach w nazwie i obecnym statusie obiektu (np. zaginiony, włączony do innej miejscowości) i jego lokalizacji (w stosunku do najbliższego miasta podanego w nazwie współczesnej). Przy lokalizowaniu miejscowości posługiwałyśmy się mapami wspomnianymi wyżej przy charakterystyce źródeł; współczesne brzmienie nazwy oraz dzisiejszy charakter miejscowości (miasto, wieś, kolonia, przysiółek lub część wsi) podajemy za urzędowym wykazem nazw miejscowości z 2015 r.

Treść hasła uporządkowana jest w ośmiu punktach⁴⁶Dokładniejszą charakterystykę konstrukcji i zawartości haseł zawierają liczne wstępy do wcześniej wydanych części Słownika, ostatnio SHGWarsz. s. VIII-IX, a także w edycji elektronicznej:

Punkt 1 wskazuje przynależność do jednostek podziału administracji państwowej i kościelnej, a więc wspomnianych dystryktów, ziem, powiatów sądowych, a także parafii. Podajemy z zasady pierwszą wzmiankę, a trwałość danego stanu rzeczy zaznaczamy literą n. przy dacie.

Punkt 2 gromadzi informacje o obiektach fizjograficznych (wodach, bagnach, lasach), granicach, urządzeniach gospodarczych (zwłaszcza młynach i karczmach) oraz drogach.

Punkt 3, z zasady najobszerniejszy w całym haśle, poświęcony jest stosunkom własnościowym. Otwiera go krótka charakterystyka rodzaju własności (monarsza, szlachecka lub duchowna), dalej przedstawiamy przekazy dotyczące dziedziców i ich aktywności, na końcu zaś areału osady i jej zobowiązań podatkowych oraz ludności poddanej.

Punkt 4 zbiera informacje dotyczące prawa niemieckiego, zarówno wprost o jego nadaniu, jak i pośrednio (o sołtysach lub wójtach i ich uposażeniu). Trzeba w tym miejscu ponownie zwrócić uwagę na specyficzne dla Mazowsza posługiwanie się terminem wójt (advocatus), nie tylko w odniesieniu do miast, ale i do wsi. Określenie to w źródłach mazowieckich występuje znacznie częściej niż termin sołtys (scultetus).

Punkt 5 dotyczy spraw kościelnych, a więc przynależności parafialnej, zobowiązań na rzecz Kościoła (dziesięciny, meszne itp.), a także czynnego w danej miejscowości kleru i jego aktywności.

Punkt 6 zestawia informacje o szczególnych wydarzeniach związanych z daną miejscowością, a także o osobach wywodzących się z niej, ale czynnych poza nią (zwłaszcza o duchownych, studentach czy przyjmujących prawo miejskie).

Punkt 7 przedstawia literaturę na temat danej miejscowości.

Punkt 8 poświęcony jest zabytkom materialnym oraz archeologicznym.

Konieczne komentarze autorskie umieszczone są na końcu hasła, pod nazwą: Uwaga (w sprawach ogólniejszych dotyczących całego hasła) oraz w przypisach (w sprawach szczegółowych).

Informacje o stanowiskach i badaniach archeologicznych zawarte w punkcie 8 przygotowali archeolodzy Wojciech i Magdalena Bis z Instytutu Archeologii i Etnologii PAN. Ustalili, że w większości miejscowości objętych niniejszym zeszytem Słownika nie były prowadzone żadne prace archeologiczne w formie stacjonarnej, w związku z czym brakuje literatury na ten temat. W celu określenia, czy we wspomnianych osadach zidentyfikowano relikty osadnictwa sprzed XVI stulecia przy zastosowaniu innych metod archeologicznych autorzy p. 8 przeprowadzili kwerendę archiwalną w zasobach Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Warszawie oraz w Delegaturach MWKZ w Siedlcach i w Radomiu.

Na podstawie⁴⁷Autorami części wstępu poświęconej badaniom ­archeologicznym są Wojciech i Magdalena Bis zgromadzonych tam materiałów ustalono, że pewna liczba miejscowości z pierwszego zeszytu Słownika (łącznie 51) i tereny wokół nich podlegały archeologicznym badaniom powierzchniowym realizowanym w ramach programu „Archeologiczne Zdjęcie Polski”. Sporządzona wówczas dokumentacja jest częścią krajowej i wojewódzkiej ewidencji zabytków archeologicznych i służy prowadzeniu wszelkich działań konserwatorskich w tym zakresie (Archeologiczne Zdjęcie Polski 2016, s. 4). Pierwsze prace na omawianym terenie podjęto w 1981 r., najnowsze zaś, mające charakter weryfikacyjny, przeprowadzono w 2017 r. Prospekcje te objęły 40 obszarów AZP oznaczonych następująco: 56-72, 57-70, 57-71, 57-72, 57-73, 58-72, 58-73, 60-71, 60-72, 60-75, 60-76, 61-66, 61-67, 61-69, 61-72, 61-73, 61-74, 62-67, 62-72, 63-68, 64-67, 65-64, 65-71, 66-66, 66-69, 67-64, 67-65, 67-67, 67-68, 67-70, 68-66, 68-67, 68-69, 68-70, 69-64, 69-65, 69-66, 70-66, 70-67, 70-69.

Podczas badań powierzchniowych zarejestrowano zabytki ruchome zalegające na powierzchni ziemi. Były to przede wszystkim niewielkie fragmenty ceramiki – głównie naczyń glinianych, a także kafli (elementów pieców grzewczych) bądź kawałki polepy. Rzadko odkrywano inne przedmioty, np. metalowe. Sporadyczne były to też znaleziska związane ze szklarstwem – odpady po produkcji hut tzw. leśnych. Stanowią one materialne świadectwa osadnictwa i wytwórczości w średniowieczu i nowożytności. Na podstawie gęstości występowania zabytków uznano, według klasyfikacji przyjętej w badaniach powierzchniowych⁴⁸Archeologiczne Zdjęcie Polski. Instrukcja sporządzania dokumentacji badań powierzchniowych oraz wypełniania Karty Ewidencyjnej Zabytku Archeologicznego. Wersja poprawiona i uzupełniona, oprac. Narodowy Instytut Dziedzictwa, Warszawa 2016, s. 10, iż są to ślady osadnicze bądź znaleziska związane z osadami i wsiami funkcjonującymi na ogół u schyłku średniowiecza i w okresie nowożytnym.

Występujące w Słowniku czerskim miejscowości spoza ziemi czerskiej przy pierwszym pojawieniu się w danym haśle opatrywane są w nawiasach kwadratowych informacją o ich przynależności administracyjnej. Brak takiej adnotacji oznacza, że dany obiekt jest położony w ziemi czerskiej. Osady z Mazowsza oraz tych powiatów z Królestwa Polskiego, które sąsiadowały z ziemią czerską, określamy ich przynależnością powiatową [np. pow. rad., pow. łuk.], przy czym wyjątek stanowią miejscowości z jednopowiatowych ziem liwskiej i wyszogrodzkiej (tu: z. liw., z. wysz.). Osady z innych województw oraz z dalej położonych powiatów województw ościennych opisuje jedynie ich przynależność wojewódzka [np. woj. brzeskuj., woj. łęcz.]. Kiedy w hasłach wzmiankowane są inne osady czerskie mające takie same nazwy (np. Cychry w powiecie wareckim lub Cychry w powiecie grodzieckim) wówczas precyzujemy, o który obiekt chodzi, dodając w nawiasie kwadratowym właściwy powiat lub parafię.

W tablicach genealogicznych ustalone nazwisko rodziny jest zazwyczaj (poza nagłówkiem) odnotowywane jedynie w pierwszym pokoleniu, w którym jej przedstawiciele zaczęli go używać. Linie przerywane oznaczają niepewność co do pokrewieństwa między połączonymi w ten sposób osobami, a niekiedy zaznaczają również możliwość pokrewieństwa odleglejszego pokoleniowo, kiedy nie ma pewności, czy wstępny jest dla zstępnego ojcem czy może dziadem.

Narracja Słownika oparta jest na operowaniu streszczeniami przekazów źródłowych. Podajemy zawsze datę roczną, regest źródła oraz (w nawiasie) dokumentację źródłową, starając się możliwie ściśle oddać treść źródeł. Wszystkie konieczne dla zrozumienia całości dodatki odautorskie ujmowane są w nawiasy kwadratowe. Konieczne jest używanie specyficznej terminologii, w tym staropolskich pojęć prawnych i terminów z zakresu sądownictwa czy z dziedziny gospodarki, jak np.: oprawa posagu (jego zabezpieczenie na majątku męża), poręczenie trzyletniego spokoju ze strony krewnych⁴⁹Poręczenie udzielane nabywcy przez zbywającego, ponieważ po upływie 3 lat przedawniało się prawo bliższości, które dawało krewnym zbywcy – jako posiadającym lepsze prawa do przedmiotu transakcji od ich nabywcy – możliwość retraktu, czyli przymusowego odkupu w cenie, za jaką zostały nabyte. Niejednokrotnie zamiast ręczyć za krewnych zbywający zobowiązywał się do występowania w sądzie jako ewiktor, zachodźca, tj. strona w przypadku, gdyby zostały zgłoszone roszczenia osób trzecich do przedmiotu transkacji (tzw. klauzula ewikcyjna), prawo nieodpowiednie (posiadanie prawa do bycia sądzonym wyłącznie przed sądem książęcym), nazwy kar, takie jak: kara pięćdziesiąt, kara niestane (wymierzana za niestawiennictwo na rokach sądowych), chądźba (kara za kradzież). Nie jest rolą Słownika, aby wszystkie te terminy szerzej i wyczerpująco objaśniać, dlatego po objaśnienia takie kierujemy do istniejącej literatury przedmiotu⁵⁰M.in. K. Dunin, Dawne mazowieckie prawo, Warszawa 1881; J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, wyd. 4, Warszawa 1999; S. Russocki, Formy władania ziemią w mazowieckim prawie ziemskim, Warszawa 1961; Z. Rymaszewski, Prawo bliższości krewnych w polskim prawie ziemskim do końca XV wieku, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970; A. Moniuszko, Mazowieckie sądy ziemskie (1588-1648). Organizacja – funkcjonowanie – postępowanie, Warszawa 2013; Słownik staropolski, t. 1-11, Warszawa 1953 – Kraków 2002; Słownik starożytności słowiańskich, t. 1-8, Wrocław 1961-1996.

 

Przygotowanie i publikacja Słownika ziemi czerskiej zostały sfinansowane w ramach projektu Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki 1aH 15 0197 83 pt. „Słownik historyczno-geograficzny ziem polskich w średniowieczu – nowe obszary i kontynuacja”, pod kierownictwem prof. Tomasza Jurka. Dalszym krokiem w upowszechnianiu Słownika ziemi czerskiej będzie włączenie ukazujących się kolejno zeszytów do edycji elektronicznej Słownika historyczno-geograficznego ziem polskich.

 

* * *

 

Zakończywszy pracę nad pierwszym zeszytem Słownika ziemi czerskiej stajemy przed miłym obowiązkiem wyrażenia wdzięczności wszystkim osobom służącym nam życzliwie swoją wiedzą i pomocą. Podziękowania za dzielenie się wynikami kwerendy oraz żywe i owocne dyskusje składamy dr. Andrzejowi Buczyle, dr. Tomaszowi Jaszczołtowi oraz wieloletnim współpracownikom Zespołu Słownika Mazowsza i Podlasia: mgr. Michałowi Zbieranowskiemu i wiceprezesowi Polskiego Towarzystwa Genealogicznegu dr. Andrzejowi Markowi Nowikowi. Kierujemy je również, dziękując za udzielone konsultacje, do kolegów z poznańskiej i krakowskiej pracowni Słownika, szczególnie prof. Tomasza Jurka, mgr. Adama Kozaka i dr. Pawła Dembińskiego oraz dr. Janusza Szyszki; ponadto do prof. Elżbiety Kowalczyk-Heyman z Wydziału Archeologii UW, dr. Kazimierza Pacuskiego z Instytutu Historii PAN i dr. Łukasza Maurycego Stanaszka z Państwowego Muzeum Archeologicznego. Za zapoznanie się z tekstem Słownika i poczynione uwagi dziękujemy mgr. Michałowi Zbieranowskiemu (raz jeszcze) i mgr. Wawrzyńcowi Orlińskiemu z Muzeum Historycznego w Legionowie. Za otwartość w udostępnianiu nam i kopiowaniu na potrzeby Słownika materiałów archiwalnych jesteśmy szczególnie wdzięczne dr. Michałowi Kuleckiemu i mgr Indze Stembrowicz z Oddziału I Akt Staropolskich oraz lic. Karolowi Zglińskiemu z Oddziału VII Reprografii i Digitalizacji w Archiwum Głównym Akt Dawnych, dyr. Katarzynie Kalińskiej i ks. Bartoszowi Leszkiewiczowi z Archiwum Diecezjalnego w Płocku, ks. Emilowi Hapakowi z Archiwum Diecezji Sadomierskiej oraz dyr. Tomaszowi Matuszakowi z Archiwum Państwowego w Piotrkowie Trybunalskim.

 

Oddając do rąk czytelników Słownik ziemi liwskiej wspominałyśmy zmarłą w 2017 r. prof. Małgorzatę Wilską, wieloletnią kierownik Zakładu Atlasu Historycznego w Instytucie Historii PAN (w latach 1996-2010), skutecznie zabiegającą o ponowne podjęcie prac nad Słownikiem mazowieckim. Tym razem chciałybyśmy z szacunkiem i sympatią wspomnieć postać zmarłej w 2019 r. dr Anny Borkiewicz-Celińskiej. Mediewistka i masovianistka zafascynowana historią powstania styczniowego oraz współtwórczyni Słownika ziemi wyszogrodzkiej i twórczyni Słownika województwa płockiego, była także żołnierzem Armii Krajowej, powstańcem warszawskim, więźniem epoki stalinizmu i autorką monografii batalionu „Zośka”, w którym służyła jako łączniczka.

Anna Salina