1235 or. Virbencitz (Wp. 1 nr 184), 1253 kop. XIV w. ambas villas, que Virbice dicuntur (Wp. 1 nr 321; PmP nr 3), 1406 Wirzbicza (SBP 60), 1436 Wyrzbicza (Wp. 10 nr 1591), 1423 kop. 1488-92 Vyrzbecz, in Wyrzbycza alias in Arena ante Poznaniam (LBP s. 27, 46), 1468 Wyrzbicze (M Poznań I 296, 128), 1483 Wirzbycze (M Poznań I 298, 6), [XVI w.] Wirzbica ad presens Wilda (SBP 60), 1508 Vyrzbycza (ASK I 3, 25), Wyrzyca! (MikaOpisy 1), 1510 Wyrbycze (LBP 25), 1536 Virzbiecz (Akta kapituł z wieku XVI wybrane, wyd. B. Ulanowski, t. 1, cz. 1, Kraków 1908, nr 81), 1563 Vierzbicza (ASK I 5, 241), 1536 Wyerzbicza (ASK I 5, 537), 1580 Wierzbicza (ASK I 6, 164v), 1581 Wierzbica (ASK I 6, 420v), ok. 4 km na SSW od Starego Rynku w Poznaniu, obecnie w granicach miasta (→Uwaga 1).

1. 1508 n. pow. pozn. (ASK I 3, 25); 1508 n. par. Święty Marcin pod Poznaniem (ASK I 3, 25).

2. 1403 folw. Wojtka Bogatego położony k. szubienicy [dopisek z XVI w. informuje, że to folw. Wildy] (SBP 49).

1423 (kop. 1488-92) W. czyli Piaski pod Poznaniem (LBP 46).

1468 mieszczanie pozn. Piotr Łukaszowy i Paweł Chodor wymieniają się rolami w Nowych Ogrodach, w tym zagonami, które leżą miedzy rolami Jana Świącha obok W. (M Poznań I 296, 128); 1472 Marcin, Jan, Wojciech, Agnieszka, Katarzyna i Małgorzata dzieci zm. [mieszcz pozn.] Chodora z Nowych Ogrodów sprzedają bratu zmarłego, Janowi Chodorowi, m.in. rolę w Nowych Ogrodach położoną miedzy W. a rolą Świącha (M Poznań I 296, 220v); 1483 pozn. ławnik Stan. Sokół posiada w Nowych Ogrodach rolę położoną między rolą Jadwigi wd. po Świąchu a W. (M Poznań I 298, 6).

1488 folw. [w W.] położony za Półwsiem, przy drodze wiodącej do Kościana (M Poznań I 298, 94; →p. 3B); 1488 folw. położony po prawej stronie drogi z Poznania do Kościana, rozciągający się na szerokość od ról Piotra Łukaszowego ze stawem¹Wzmianka o stawie sugeruje, że role posiadane przez Piotra Łukaszowego rozciągały się po lewej stronie drogi z Poznania do Kościana [obecna ul. Dolna Wilda], gdzie teren jest podmokły do ról szpitalnych [szpitala Ś. Ducha], a na długość aż do Górczyna (M Poznań I 298, 100v; →p. 3B); 1490 folw. za Bramą Wrocławską, po prawej stronie drogi do Kościana (M Poznań I 298, 128; →p. 3B); 1490 zgoda na budowę wiatraka na rolach folw. Jakuba Wildy na drodze Kościańskiej, położonych między rolami szpitala pozn. [Ś. Ducha] a rolami pleb. kościoła Ś. Marii Magdaleny (MS 1 nr 2126).

1493-98 folw. [w W.] za Bramą Wrocławską, po prawej stronie drogi do Kościana (M Poznań I 298 k. 159, 163v, 183, 193v; M Poznań I 299, 13; AR nr 1593, 1596; →p. 3B); 1499 folw. →p. 3B; 1502 folw. Jakuba Wildy przed m. Poznaniem, jak się idzie do Kościana (AR nr 1913); 1510 role W. położone w Półwsiu koło szubienicy, na przedm. Święty Marcin, za Ś. Krzyżem [tj. kościołem Ś. Krzyża] (LBP 25); 1510 folw. Jakuba Wildy blisko (prope) szubienicy pozn. (LBP 46); 1536 folw. V. przed (ante) Poznaniem, z czasem jego nazwa zmieniła się na Półwsie, role zw. V., role zw. od dawna Kobielnick (Akta kapituł z wieku XVI wybrane, wyd. B. Ulanowski, t. 1, cz. 1, Kraków 1908, nr 81; też →p. 5).

3A. Własn. książęca, następnie kościelna – kapituły kat. pozn., potem m. Poznania. 1235 ks. Władysław [Od.] w zamian za 5 grz. srebra i 270 kóp zboża (capetia annone) nadaje Piotrowi archid. pozn. w dożywocie, a po jego śmierci katedrze pozn., wieś Ninkowo z przyległymi źrebiami: Sulino, Świerczewo, V., Golęcino i Gościnowo; przyznaje wsi Ninkowo takie zwolnienia, jakie posiadają inne wsie kat. pozn.; książe daje trzem dziedzicom wspomn. źrebi dziedzinę Smochowice, a archid. ma dać każdemu z nich po krowie z cielęciem i 2 korce (modius) [zboża] (łącznie 3 krowy, 3 cielęta i 6 korcy), po to by wspomn. dziedzice dobrowolnie ustąpili z Ninkowa (Wp. 1 nr 184).

1253 książęta Przemysł i Bolesław [Pob.] nadają wójtowi m. Poznania role uprawne oraz mieszczanom pozn. pastwiska m.in. w obu wsiach V. →p. 4.

1406 Tomasz [z Węgleszyna] star. gen. Wlkp. potwierdza mieszcz. pozn. Grzegorzowi zw. Faber pr. do 2 ł. roli po prawej stronie [drogi] idąc z Poznania do Mosiny, za folw. mieszczanina pozn. Wojtka, leżącym koło W.; w XVI w. dopisano na marg.: „W. obecnie Wilda” (SBP 59-60).

1408 kmiecie z W. w sporze z Marcinem pleb. w Sobocie [zapewne o należne pleb. czynsze, też →niżej] (SzPozn. 379).

1421-36 Bogusław [z Łekna] prepozyt szpitala Ś. Ducha pod Poznaniem toczy spory o czynsze należne plebanom z Soboty z działu czyli pola (sors seu campum) zw. W. należącego do tego szpitala: 1421 oficjał pozn. stwierdza, że Bogusław prep. i jego poprzednicy powinni płacić plebanom w Sobocie (w tym obecnemu pleb. Janowi) 3 wiard. obiegowej monety [czynszu], a nie czynią tego od 2 lat (ACC 5 k. 25, 149v); 1429 wspomn. Bogusław nadal nie płaci, o zaległe od 10 lat należności pozywa go Marcin pleb. z Soboty; sędziowie polubowni nakazują Bogusławowi, by on i jego następcy [z posiadanego] działu czyli roli zw. W. płacili plebanom w Sobocie 3 wiard. rocznie na ś. Marcina [11 XI], polecają uregulowanie zaległości i obciążają go kosztami procesu (Wp. 9 nr 1205); 1436 30 III oficjał gnieźn. Benedykt [z Modły] uchyla zaskarżony przez wspomn. Bogusława wyrok przedstanowczy Klemensa z Drzewicy oficjała pozn. [1433-35] w sprawie wspomn. czynszu z pól zw. W.; Benedykt orzeka, że od 4 lat pole zw. W. jest opust. i nieuprawiane, zatem za te 4 lata Marcin pleb. w Sobocie nie ma żądać czynszu; dok. publikuje [między 15 IX 1441 a 29 VII 1442] następca Benedykta, oficjał gnieźn. Przedwój z Grądów (Wp. 10 nr 1591).

1423 mieszczanie pozn. uprawiają role w V. →p. 5; 1465, 1490 role plebana kościoła Ś. Marii Magdaleny w Poznaniu →p. 3B; 1508 pan Lwowski ma folw.²Płatnikiem poboru był zapewne Dobrogost Młodszy (zm. 1507-08) lub jego syn Marcin →Święty Marcin, p. 3C: Folwark Ostrorogów. O dobrach Ostrorogów Lwowskich (nastepnie Potulickich) pod Poznaniem, które zamienione zostały na jurydykę →Wenetowo, Chorąża wd. po rzeźniku [pozn.], Walkierowa [mieszczka pozn.], prepozyt pozn. kapituły kat. →p. 3C; 1536 pan [Mik.] Chwaliszewski, opatrzni Wojc. Mucha, Tomasz Zając, Jerzy syn młynarza, Wojc. Bujny, wd. N. Funtowa i Piotr Łakomy →p. 5; 1580-83 W. nal. do m. Poznania →p. 3C.

3B. Folwark Wildów. [Folwark ten powstał na gruntach W., a także Półwsia i Nowych Ogrodów. Wg rejestru poborowego z 1508 folw. ten był cz. wsi W., a w późniejszych rejestrach poborowych z tego wieku nie występuje jako odrębna jednostka osadnicza. Z czasem jednak nazwisko jednego z właścicieli, Jakuba Wildy, dało nazwę odrębnej wsi. Poniżej przedstawiamy zapisy z ksiąg radzieckich i ławniczych Poznania dotyczące właścicieli tego folw.; →Uwaga 1]:

1403 mieszcz. pozn. Wojtek [Bogaty] skwitowany przez Mik. Kietlicza z pieniędzy zapisanych na swym folw. (SBP 49; też →p. 2).

1465 Sędziwój [z →Soboty] pleb. kościoła Ś. Marii Magdaleny w Poznaniu sprzedaje mieszcz. pozn. Piotrowi Łukaszowemu 3 ł. nal. do wspomn. kościoła za Bramą Wroniecką [recte: Wrocławską] w Półwsiu między folwarkami wspomn. Piotra Łukaszowego a Jana Świącha i Robaka, za 4 grz. rocznego czynszu, który ma być płacony plebanom kościoła Ś. Marii Magdaleny w dniu ś. Marcina [11 XI]; łany te nie są obciążone czynszem [dziesięciną] 3 wiard. dla prepozyta [kat. pozn.] i prebendy [kanonickiej] Grzegorza Skockiego (M Poznań I 296, 66v).

1465 Jan Świąch →wyżej; 1487-90 tenże zm. →niżej: Jakub Wilda.

A. 1487 Adam burmistrz pozn. →niżej: Jakub Wilda, pod 1487.

1487-1510 Jakub Wilda: 1487 tenże pozwany przez Piotra Łukaszowego o zagarnięcie roli [w W.] i przyłączenie jej do swego folwarku; Piotr przedstawia świadków: bernardyn Baptysta syn zm. Jana Świącha, ostatniego właściciela tego folw., zeznaje, że sporna rola nie należała do Jakuba; Andrzej Grzank i Jan Konwa zeznają, że Adam obecny burmistrz, gdy był właścicielem folwarku, zabiegał aby Zygmuntowa sprzedała mu sporną ziemię, ona nie chciała jednak tego uczynić; sąd nakazuje Jakubowi Wildzie, by oddał rolę Piotrowi wraz z zebranymi z niej plonami (AR nr 1477); 1488 na rzecz tegoż Jakuba mieszczanie pozn. Stan. Świąch i Jan Grodzicki w imieniu swej ż. Jadwigi [siostry Świącha] zrzekają się pr. bliższości do folw. należącego niegdyś do ich zm. ojca Jana Świącha, a Jakub Wilda zrzeka się na rzecz Stan. Świącha pr. do domu zm. Jana Świącha [w Poznaniu] (M Poznań I 298, 94); 1488 tenże kupuje [za ile?] od wspomn. Stan. Świącha i jego sióstr Katarzyny (ż. tegoż Wildy) i Jadwigi ż. Jana Grodzickiego folwark po zm. Janie Świąchu (M Poznań I 298, 100v); 1490 tenże daje swej ż. Katarzynie, c. [zm.] Jana Świącha, 1/2 swego folw. wraz z 1/2 inwentarza w tym folw. (M Poznań I 298, 128); 1490 temuż król Kazimierz Jag. udziela zgody na budowę wiatraka na rolach folw. tegoż Jakuba i zwalnia ten wiatrak od podatków na 30 lat (MS 1 nr 2126); 1493 tenże wraz z ż. Katarzyną i [szwagrem] Stan. Świąchem sprzedają za 48 grz. Mikołajowi altaryście altarii Sierakowskich [w kościele Ś. Marii Magdaleny w Poznaniu] i jego siostrze Urszuli czynsz 4 grz. [zapisany] na ich folw. za Bramą Wrocławską (M Poznań I 298 k. 159 [tu nota o wykupie czynszu w 1536], 163v); 1494 tenże wraz z ż. Katarzyną sprzedają [z zastrz. pr. wykupu] duchownemu Kasprowi z Szamotuł, z tytułu jego dóbr po ojcu, czynsz 8 fl. na swym folw. za 94 fl. (M Poznań I 298, 183); 1494 tenże →p. 3C; 1495 27 II tenże wraz z ż. Katarzyną sprzedają z zastrz. pr. wykupu rajcy pozn. Wojc. Widawskiemu 8 fl. czynszu za sumę 100 fl. na ich folw.; tenże i Katarzyna zastrzegają, że jeśli oddadzą dług 100 fl. do dnia ś. Jana Chrzciciela [24 VI], to nie będą musieli płacić czynszu (AR nr 1593); 1495 11 III tenże z żoną Katarzyną winni są Bernardowi Bucholzowi z Frankfurtu [nad Odrą] 200 fl.; pieniądze te zabezpieczone na ich folw. mieli oddać na minioną niedzielę Invocavit [8 III], a teraz zobowiązują się zabezpieczyć dług na 44 wołach; woły te nie mogą być sprzedane bez zgody Jana Grodzickiego [szwagra Wildy]; pieniądze za woły mają być przeznaczone dla Bernarda, który otrzyma je do dnia ś. Jana Chrzciciela [24 VI], a jeśli ich nie dostanie, to otrzyma wwiązanie w folw. (AR nr 1596); 1495 10 VII tenże Jakub wraz z ż. Katarzyną sprzedają [z zastrz. pr. wykupu] mieszcz. berlińskiemu Bernardowi Bucholzowi czynsz 6 fl. za 70 fl. na swym folw., a Bernard sprzedaje ten czynsz [mieszcz. pozn.] Janowi Hermanowi (M Poznań I 298, 193v); 1498 tenże wraz z ż. Katarzyną sprzedają [z zastrz. pr. wykupu] rajcy pozn. Janowi Hermanowi czynsz 2 1/2 fl. za 30 grz. na ich folw. (M Poznań I 299, 13); 1499 wspomn. Katarzyna ż. tegoż Jakuba winna jest rajcy pozn. Janowi Hermanowi 6 fl. z folw. [w W.] i 7 1/2 ćw. (mensura) żyta (AR nr 1755); 1502 Niklas Markward z Międzyrzecza zastawia Bertoldowi Holczscheuerowi folw. [w W.], który wcześniej zastawił mu Jakub Wilda na 5 lat za 500 guldenów (AR nr 1913); 1506 na folw. tegoż Jakuba zapisana jest suma 100 fl. należąca do spadkobierców Jana Hermana; sędziowie polubowni przyznają tę sumę synowi wspomn. Jana, Mikołajowi, który ma pobierać z niej czynsz (AR nr 2226); 1508 tenże →p. 3C; 1510 tenże →p. 5; 1529 tenże Jakub z ż. Katarzyną sprzedają miastu Poznań swój folw. przed Bramą Wrocławską po prawej stronie drogi do Kościana aż do wzgórka (F. Schulz, Das Posener Stadtdorf Wilda in polnischer Zeit, „Zeitschrift der Historischen Gesellschaft für die Provinz Posen” 12, 1897, s. 115).

1533-81 folw. miejski położony przed Bramą Wrocławską wymieniany w rachunkach m. Poznania (J. Kądziołka, Finanse miasta Poznania 1501-1648, Poznań 1960, s. 18).

3C. Przekazy dotyczące całej wsi. 1494 czynsz ziemski (census terrestris), który płaci miastu Poznaniowi Jakub Wilda [m.in. z folw. w W.], wynosi 7 grz. (SBP 368); 1508 pobór z V., gdzie znajduje się folw. pana Lwowskiego³→ przyp. 2 i mieszczan [pozn.], Jakub Wilda płaci od 7 ł., Chorąża wd. po rzeźniku od 1 ł., Walkierowa od 2 ł., prepozyt kapituły kat. pozn. od 2 ł. (ASK I 3, 25); 1563, 1576 V. opust. (ASK I 5 k. 241, 537); 1580 pobór z W., która nal. do m. Poznania, od 4 ł. opust. (ASK I 6, 164v; ŹD 43); 1581 pobór z W., która nal. do m. Poznania, od 4 ł. opust. i 1 komor. (ASK I 6, 420v); 1583 pobór z W., wsi nal. do m. Poznania, od 4 1/2 ł. opust. (ASK I 4, 713; MikaOpisy 30); 1619 pobór od 5 1/2 ł. opust. (MikaOpisy 65).

4. 1253 książęta Przemysł i Bolesław [Pob.] powierzają uczc. Tomaszowi lokację m. Poznania na pr. magd.; przekazują miastu 17 wymienionych wsi, m.in. obie wsie V. i →Jeżyce [tzn. wsie te mają podlegać sądowi wójtowskiemu; →Boguthe villa, przyp. 1]; wójt ma posiadać w tych wsiach 30 ł., a mieszczanie otrzymują 20 ł. na pastwiska (Wp. 1 nr 321; PmP nr 3).

5. 1423 (kop. 1488-92) w V. pod Poznaniem role uprawiają mieszcz. pozn., z 17 ł. płacą wiard. [dzies.] po połowie dla prepozyta kat. pozn. (2 grz. 6 gr) oraz dla prebendy [kanonickiej kanonika] Janusza; stary pleb. pozn. N. [Mikołaj syn Dobrogosta z Dobieszewa pleb. do 1415 albo Mik. Lantman pleb. w l. 1419-46] w spisanym przez siebie rejestrze, który posiada kap. kat. i gdzie wymienione są także dochody in. prebend, wymienia liczne daniny płacone z W. czyli z Piasków pod Poznaniem dla tej kanonii⁴W kopii tego rejestru, spisanej ok. 1488-92, pismem szesnastowiecznym dopisano, że chodzi o kanonię fundi „Gałowo”. W czasie spisywania kopii kanonię posiadał Jakub Boksica (LBP 46), a wymienionego wcześniej Janusza należy zapewne identyfikować z Januszem z Wszołowa (por. LBP 46; DembPozn s. 487-488, 753) (LBP s. 27, 46).

1465 czynsz dla prepozyta kat. pozn. i dla [kan.] Grzegorza Skockiego →p. 3B; 1510 prepozyt kap. kat. pozn. pobiera 2 grz. z W. (LBP 25); 1510 Jakub Wilda z folw. [położonego] blisko szubienicy pozn. płaci 1 1/2 grz. dla prebendy fundi „Gałowo” kan. Tomasza Goczałkowskiego (LBP 46).

1536 Sebastian Opaliński prepozyt pozn. kapituły kat. toczy proces z opatrznymi (providi) Wojc. Muchą, Tomaszem Zającem, Jerzym synem młynarza, Wojc. Bujnym, wd. N. Funtową i Piotrem Łakomym z V.; ich pełnomocnik wywodzi, że inwentarz dochodów prałatur i kanonii katedralnych, na który powołuje się pełnomocnik prepozyta, domagając się 2 grz. i 6 gr z 17 ł. kmiecych z wsi czyli folw. V. pod Poznaniem, nie jest uwierzytelniony pieczęcią lub podpisem; wywodzi też, że wspomn. chłopi⁵Status tych uczestników procesu nie jest całkiem jasny. Zapewne byli mieszczanami pozn. i posiadaczami ról w V. (na co wskazuje użyty wcześniej w zapisce predykat „opatrzni”), a nie pracownikami najemnymi – zagrodnikami bądź ratajami (coloni) uprawiają 4 ł. lub nieco więcej nie w V., lecz w in. folwarku zw. Półwsie i wnosi o oddalenie roszczeń prepozyta; w odpowiedzi pełnomocnik prepozyta stwierdza, że z czasem nazwa folw. V. zmieniła się w Półwsie, ale kmiecie uprawiają te same łany, z których oddawano dzies. prepozytowi, a obecnie dają 1 grz. z ról zw. od dawna Kobielniczsk (Cobyelniczsk), które teraz posiada pan N. [Mik.] Chwaliszewski; prokurator [gen.] kapituły postanawia, że kmiecie mają nadal płacić prepozytowi (Akta kapituł, t. 1/1, nr 81).

7. Cytowane w haśle księgi miejskie (M Poznań I 296-298) wykorzystane zostały poprzez regesty opr. przez J. Wiesiołowskiego (Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, rps 1545).

8. Skarb z X-XII w. znaleziony w okolicach dzisiejszej ul. Poplińskich; ślady osadnictwa z VI – poł. XIV w. na N od ul. Wspólnej i na E od ul. 28 Czerwca 1956; ślady osadnictwa z poł. XIV – XV w. (miejsce znaleziska nie ustalone); skarb wczśr. z X-XII w. znaleziony przy ul. Górna Wilda; osada z ok. X-XIII w. na terenie ogródków działkowych na S od ul. Hetmańskiej; ślady osadnictwa nowożytnego w okolicach dzisiejszej ul. Prądzyńskiego; cmentarzysko przy skrzyżowaniu ul. Dolna Wilda i Krzyżowej, o nieokreślonej chronologii, mylnie utożsamiane z cmentarzem skazańców przy dawnej szubienicy (Kaczmarek I/2, 5-11).

Uwaga: 1. Wieś W. w XV w. należała do m. Poznania. Ze znanych nam średniowiecznych przekazów dot. granic W. wynika, że graniczyła od N i NE z Nowymi Ogrodami (M Poznań I 296 k. 128, 220v; M Poznań I 298, 6), Półwsiem (M Poznań I 298, 94; Akta kapituł, t. 1/1, nr 81) i przedm. Piaski (LBP 46), od SW z Górczynem (M Poznań I 298, 100v), na S sięgała miejskiej szubienicy (LBP 46), położonej prawdop. w okolicach obecnej ul. Dolna Wilda, między ul. Krzyżową i ul. Chłapowskiego (W. Maisel, Sądownictwo miasta Poznania do końca XVI wieku, Poznań 1961, s. 255-256). Z mapy Karola Grunda z 1780 (Plany nr 7) wynika, że centrum W. znajdowało się wówczas w okolicach dzisiejszego Rynku Wildeckiego. Współczesną pozostałością onomastyczną po wsi W. jest nazwa ul. Wierzbięcice, nadana w 1920 (Nazewnictwo geograficzne Poznania. Zbiór studiów, red. Z. Zagórski, Poznań 2008, s. 460).

Na terenie W. istniało kilka działów: prepozyta szpitala Ś. Ducha i poszczególne, różniące się wielkością, nadziały mieszczan pozn. Na terenie wsi powstał folw. mieszczanina pozn. Wojtka Bogatego, później należący do Jana Świącha, a następnie Jakuba Wildy (→p. 3B i 3C, pod 1508), położony przy miejskiej szubienicy. We wsi istniał także folw. Ostrorogów. Z czasem część gruntów W. wchłonięta została przez Półwsie (→p. 3, pod 1536) oraz podpoznańskie dobra Ostrorogów przekształcone w jurydykę (→Wenetowo). Natomiast od nazwiska Jakuba Wildy i jego folwarku nazwę wzięła nowa osada zw. Wildą. Z czasem nazwa ta zastąpiła nazwę W., która nie pojawia się na znanych nam mapach Poznania z okresu staropolskiego (Plany), choć jeszcze w 1777 pamiętano, że Wildę założono na gruncie wsi W. (MikaOpisy 236). Ponieważ jednak Wilda nie występuje jako odrębna wieś w znanych nam przekazach z XV i XVI w., zwłaszcza rejestrach poborowych, dlatego przekazy dotyczące folwarku Wildów podajemy w niniejszym haśle w p. 3B.

2. Zapis z 1494 o sprzedaży przez Jakuba Wildę Wojciechowi Rosmanowi dworu wraz z zagrodą (wolnych od jakichkolwiek obciążeń czynszami), położonych za Bramą Wrocławską między posiadłościami Bernarda Rotnikla a Wojciecha Heidy (M Poznań I 298, 174v), nie dotyczy folw. w W., lecz in. posiadłości Jakuba Wildy.