– ośrodek dóbr, starostwo.

1436 tenuta (thenuta) B. (Lub. nr 177; Iura 1 nr 84); 1555, 1556 starostwo (capitaneatus) (RThel. s. 80, 486), 1562 starostwo (praefectura) B. (MS 5/1 nr 2644); 1565-66 dzierżawa (LM 1565 I, 57; Sum. 1566, 80); 1578 tenuta B. (ASK LVI 70, 23).

2A. Dwór i zabudowania dworskie. 1549 dom duży stary [stoi] blisko parkanu (pomorium), w nim izba z kominkiem murowanym i komora, z drugiej strony komnata też z murowanym kominkiem, w świetlicy (in palatio) między izbą a komnatą jest murowany piec, na górze komnata z murowanym kominkiem, dach [tego domu] wymaga naprawy, do której są [już] przygotowane gonty w liczbie ok. 300 kóp, w oknach całego domu są szklane szyby; drugi dom stoi bliżej stawu obok studni, na dole ma izbę ze świetlicą i nowo zbudowaną komorę, na górze komnatę z kominem z gliny, w oknach całego domu szyby szklane; nowe zabudowania: piekarnia, która ma izbę z całym [koniecznym] wyposażeniem i świetlicą, obok piekarni jest komora na wyroby mleczne i druga przeznaczona na dojenie krów, [obok] zagroda dla cieląt i stajnia z 9 końmi; za piekarnią jest serowarnia [miejsce, gdzie wytwarza się sery] inaczej sernik (szernyk); komórka (cellarium) nowo wybudowana podzielona na 2 części, przy wejściu do niej jest komora, na górze spiżarnia o dwóch kondygnacjach (pavimenta) jedna nad drugą – niższa przeznaczona na zboże, wyższa na słoninę i jarzyny; łaźnia mała i ciemna, razem ze świetlicą; spichlerz wielki zamykany [przeznaczony] na ziarno, obok niego [stoi] szopa; dalej stajnia z 20 końmi, obok mniejsza na 5 koni, ma na górze komorę do przechowywania paszy; plewnia [pomieszczenie na plewy] z podłogą z desek, w niej [też] kurnik, zagroda świńska (pabulatorium porcinum) inaczej karmnik (karmnyk), żeby tuczyć wieprze oraz pomieszczenie dla gęsi inaczej gąsiniec (gąssinyecz) świeżo podwojony, [dalej] są zagrody dla owiec, postawione w poprzednim roku, zagrody dla świń w zagajniku, solidnie zbudowane niedawno; 2 nowe duże stodoły, obok nich szopa; studnia we dworze (in curia) nowa i solidnie zbudowana; przed dworem browar z budynkiem przeznaczonym na składowanie słodów i na [niezbędny] sprzęt, kotła do tej pory [jeszcze] nie ma (ASK I 27, 300-301); 1565 w B. jest folwark i dwór królewski, dobrze zbudowany (LM 1565 I 52).

2B. Folwark. 1544 30 łasztów żyta z folw. w B. spławiane Wisłą → p. 3; 1565 na folw. pracuje 310 osób, w tym 82 zagr.; areał folw. [nie podano rozmiaru] rozdzielony na 3 pola: pierwsze przy Goszczynie, drugie przy Długiej Woli, trzecie przy Kozietułach; do folw. dołączono [kiedy?] nowe role oraz wł. wójt. oraz te należące [wcześniej] do Goszczyna; z folw. zbiera się [nie licząc tego, co oddane jako dzies.] 625 kóp żyta [ozimego] (z każdej kopy wymłóci się po 2 1/2 korca miary wareckiej), 20 kóp żyta jarego (po 1 1/2 korca), 250 kóp pszenicy¹Lustratorzy zaznaczyli, że to wartość uśredniona, gdyż zdarzają się zarówno lata ze zbiorem 200 kóp korców pszenicy, jak i 300 (LM 1565 I 55) (po 2 korce), 80 kóp jęczmienia (po 2 1/2 korca), 12 kóp grochu (po 2 korce), 130 kóp owsa (po 3 korce), 10 kóp tatarki (po 2 korce), 8 kóp prosa (po 2 korce), 8 kóp konopi (wymłóconego siemienia 4 1/2 korca), 15 kóp lnu (siemienia 4 korce), około 20 korców chmielu, 3 brogi siana z łąk; wysiewa się z tego 293! [recte: 228] korce żyta [ozimego] (164 na role folw., 28 na nowizny, 36 na role wójt. w Kozinach), 6 korców żyta jarego, 190 korców pszenicy, 30 korców jęczmienia, 5 korców grochu, 80 korców owsa, 6 korców tatarki, 2 korce prosa, po 1 korcu konopi i lnu; [po wysianiu] zostaje: 1250²Spisujący lustrację popełnił błąd w obliczeniach. Zapisał bowiem, że 625 kóp żyta licząc z każdej kopy po 2 1/2 korca, daje 1550 korców, gdy tymczasem powinno być 1562 1/2 korca. Od tej sumy odjął następnie 300 korców na wysianie, co dało mu w sumie 1250 korców kóp żyta [ozimego] za 416 zł 20 gr (dzierżawca [Wojciech Boguski] spławia je zwykle do Gdańska, gdzie 4 korce wareckie liczy się jako 5 korców gdańskich, co zwiększa ich liczbę o 312 1/2), 24 korce żyta jarego za 10 zł! [recte: 8 zł], 310 korców pszenicy za 186 zł, 170 korców jęczmienia za 45 zł 15 gr! [recte: 10 gr], 19 korców grochu za 7 zł 18 gr, 310 korców owsa za 51 zł 20 gr, 14 korców tatarki za 3 zł 22 gr, 14 korców prosa (po stłuczeniu będzie 7 korców jagieł) za 7 zł, 3 1/2 korca konopi za 1 zł 12 gr (młóci się z tego 50 kit konopi za 3 zł 10 gr), 3 korce lnu za 2 zł 12 gr (90 kit lnu za 6 zł), siana z 15 zł; przy folw. są 3 ogrody warzywne, które rocznie dają razem płodów za 6 zł, duży sad ze starymi drzewami, z których wiele połamanych jest przez wiatr, mało jest użyteczny, gdyż wiele drzew wymaga poczynienia szczepów, pastewnik dla 20 koni, pszczelnik z wieloma pniami, z których teraz tylko 4 zasiedlają pszczoły oraz 2 duże stawy i sadzawka; w oborze są 52 sztuki bydła: 11 krów dojnych, 10 jałowych, 2 byki, 12 młodych byczków (2-4 letnich), 7 młodych jałówek (2-4 letnich), 10 cieląt latosich [tegorocznych] oraz 60 owiec, z tego 28 dojnych, 33 świnie, 20 gęsi i 60 kur, roczny dochód ze sprzedaży wynosi: za mleko krów i owiec 16 zł, za wełnę od owiec 3 zł 2³Błędnie zanotowano 8 gr gr, za byki i młode woły oraz skóry z padłego bydła 10 zł, za gęsi i kury 10 zł; całkowity dochód z folw. wynosi zatem 793 zł 6 gr (LM 1565 I 53-55); 1569! [recte: 1570] z folw. zbiera się [nie licząc tego, co oddane jako dzies.] 589 kóp żyta [ozimego] (z każdej kopy wymłóci się po 2 1/2 korca), 20 1/2 kóp żyta jarego (po 1 1/2 korca), 199 kóp pszenicy (po 2 korce), 80 kóp jęczmienia (po 2 1/2 korca), 130 kóp owsa (po 3 korce), 11 kóp tatarki (po 2 korce), 10 kóp prosa (po 2 korce), 20 korców chmielu, 3 brogi i 1 sąsiek siana z łąk; wysiewa się z tego 263 korce żyta [ozimego], 6 korców żyta jarego, 95 korców pszenicy, 30 korców jęczmienia, 80 korców owsa, 6 korców tatarki, 1 korzec prosa; [po wysianiu] zostaje: 1209 1/2 kopy żyta [ozimego] za 403 zł 5 gr, [nie podano liczby] korców żyta jarego za 8 zł 7 gr 9 den., 304 korce pszenicy za 182 zł 12 gr, 170 korców jęczmienia za 45 zł 15 gr! [recte: 10 gr], 310 korców owsa za 51 zł 20 gr, 16 korców tatarki za 4 zł 8 gr, 19 korców prosa za 9 zł 15 gr, dochód za sprzedaż siemienia konopnego oraz kit konopnych i lnianych nacieranych na potrzeby folw. wynosi 2 zł 15 gr rocznie, za sprzedaż 2 brogów siana – 10 zł; w oborze jest 39 sztuk bydła: 10 krów dojnych, 6 jałowych, 2 byki, 8 młodych byczków (2-3 letnich), 8 młodych jałówek (3 letnich), 5 cieląt⁴Przy opisie bydła zanotowano, że przychówek przez 5 lat się zmniejszył i z 52 sztuk bydła zanotowanych przez poprzednich rewizorów (tj. w LM 1565), zdechło 13 oraz 79 owiec, 37 świń z prosiętami, 20 gęsi i 35 kokoszy, roczny dochód ze sprzedaży produktów mlecznych, wełny, młodych wołów i drobiu wynosi 19 zł 25 gr; całkowity dochód z folw. wynosi zatem 736 zł 27 gr (LM 1569, 92-93); 1574 z folw. B. zbiera się 326 kóp żyta ozimego, co daje po wymłóceniu w sumie 888 korców [wliczając zbiory z wójtostwa w B. i w Kozinie], po odjęciu ziarna potrzebnego do wysiewu zostają 373 korce za 136 zł 23 gr; 69 kóp pszenicy (z folw. i ról wójtowskich), co odjąwszy dzies., daje po wymłóceniu 91 1/2 korca, z czego do sprzedaży idzie 35 korców po różnych cenach, w sumie za 24 zł 5 gr; 72 kopy jęczmienia, co odjąwszy dzies., daje po wymłóceniu 98 korców, z czego do sprzedaży przeznacza się 44 korce za 15 zł 10 gr; 6 kóp grochu, z czego po wymłóceniu jest 8 korców, wszystkie przeznaczane są na potrzeby folw. i na wysianie; 84 kopy owsa co odjąwszy dzies., daje po wymłóceniu 125 korców, które w całości przeznaczane są na karmę dla drobiu, bydła i dla koni zarządcy oraz na wysianie; 15 kóp tatarki (cicer) co odjąwszy dzies., daje 19 korców, które w całości idą na potrzeby folw. i na wysianie; 3 1/2 kopy lnu co daje 3 korce na wysianie i potrzeby czeladzi folw., 15 korców chmielu za 2 zł, sumie za plony folw., tj. żyto, pszenicę, jęczmień i chmiel dochód wynosi 178 zł 8 gr (ASK LVI 70, 16v-18).

Czeladź folw.: 1565 urzędnik – pobiera [zapłaty] 8 zł, pisarek – 4 zł, klucznik – 2 zł, dwórka – 48 gr, dwie dziewki – jedna 2 zł, druga 20 gr, pasterz [do bydła] – 28 gr, pasterz do owiec – 24 gr (LM 1565 I 57); 1569! [recte: 1570] urzędnik z pisarzem [pobierają] 12 zł, klucznik – 2 zł, dwórka – 1 zł 18 gr, dwóch pasterzy – 2 zł 12 gr, dwie dziewki – 1 zł 20 gr (LM 1569, 94); 1574 wynagrodzenie czeladzi → p. 3: finanse.

2C. Młyny. 1555 część dochodu z młynów należących do stwa B. przeznaczona na kaplicę i szpital w Goszczynie → Bądkowo, p. 3; 1565 do tenuty B. należą 4 młyny na rz. Pilcza, położone przy wsi → Pacewo, w odległości 1 mili [ok. 7 km] od B., do których jeżdżą z miasteczka Goszczyn i z wsi B., Długa Wola, Kozina i Pacewo mleć słody i zboże, ponieważ nigdzie indziej ich mleć nie mogą; pierwszy i drugi młyn położone są jeden nad drugim, [każdy] o 1 kole walnym i każdy [stoi] na wagach, dzięki którym koła są podnoszone, gdy woda wzbiera i opuszczane, gdy opada, oba młyny dziedz., trzyma je Jan Wawrzyńców z bratem [nie podano imienia] z pr. do 1/3 miary [mąki], wymierzono z nich, oprócz trzeciej miary młynarskiej, 27 korców słodów, 39 korców żyta i 2 korce pszenicy; trzeci [nie podano rodzaju ani liczby kół] dobrze zbudowany razem z domem młynarskim, trzyma go [dziedz.?] Józef Januszów z pr. do 1/3 miary, wymierzono z niego 40 korców słodu, 29 korców żyta i 2 korce pszenicy; czwarty niedawno zbudowany, dziedz. z pr. do 1/3 miary trzyma go Wojciech Piotrów, wymierzono z niego 39 korców słodu, 12 korców żyta i 1 korzec pszenicy; w sumie dochód z młynów wynosi 63 zł 18 gr (w tym 106 korców słodu każdy po 18 gr, 80 korców żyta każdy po 11 gr i 5 korców pszenicy każdy po 20 gr)⁵Lustratorzy mylnie zanotowali, że ze wszystkich młynów wymierzono w sumie 151 korców sodu i od tego wyliczyli dochód w wysokości 90 zł 18 gr. Stąd też całkowity podany przez nich dochód z młynów wynosił 123 zł 8 gr., tak też zanotowano w Sum. 1566, 80 (LM 1565 I 57); 1569! [recte: 1570] do dzierżawy B. należą 4 młyny na Pilczy, wszystkie dziedz., a młynarze mają pr. do 1/3 miary; sumie dochód z młynów wynosi 125 zł 2 gr (w tym 154 korce słodu każdy po 18 gr) [ilość żyta i pszenicy oraz stawki za korzec takie same jak w 1565] (LM 1569, 95v); 1574 do tenuty B. należą 4 młyny: pierwszy pod miastem [Goszczyn], siedzi w nim młynarz Wojciech Zibata? [zapis mało czytelny], wymierza się w nim słód, zboża nie wymielono z powodu braku [dostatecznej ilości] wody; drugi w Pacewie, ma go młynarz Jan; trzeci [gdzie?] trzyma Wojciech Janus; czwarty [gdzie?] trzyma Józef Janus, w sumie od stycznia do końca października wymierza się w tych młynach 86 1/2 korca słodu oraz 38 korców zboża, z czego dochód wynosi 71 zł 12 gr (ASK LVI 70, 16-16v); 1574 zakup kamieni młyńskich i inne wydatki na młyny → p. 3: finanse.

2D. Zasięg. 1446 rządcy w B. podlega włodarz w Woli Stromieckiej → p. 3; 1526 folw. B. i należące do niego wsie → Bądkowo, p. 3; 1540 Łazarz Węgrzyn Boniecki otrzymuje [król.] zezwolenie na odkupienie wójtostwa w Długiej Woli [w] tenucie B. z rąk Adama Wolskiego i jego córek (MK 62, 69v-70; MS 4/3 nr 20388); [ok. 1553], 1565, 1569! [recte: 1570] 1574 do [stwa]⁶W LM 1565 i LM 1569 użyto określenia dzierżawa, w inwentarzu z 1574 pisanym w całości po łacinie – tenuta B. należą m. Goszczyn oraz wsie B., Kozina, Długa Wola i Pacewo (ASK LIV 28, 279; ASK LVI 70, 14-16).

3. Włas. monarsza – siedziba starostwa niegrodowego, tenuty.

Finanse. [ok. 1553] suma czynszów z [stwa] B. wynosi 231 zł 24 gr 4 den. (ASK LIV 28, 279); 1555 na mocy donacji królowej Bony star. (factor) w B. ma płacić corocznie 2 kopy [gr]⁷W innym miejscu (Knap.mps. 137) jest zapis, że donacja królowej wynosiła 2 grz jako uposażenie nowo erygowanej kaplicy Ś. Krzyża i szpitala w Goszczynie (Knap.mps. 134); 1565-66 całkowity dochód z dzierżawy B. wynosi 1534 zł 2⁸Lustratorzy zanotowali błędnie 7 gr gr 9 den. (LM 1565 I 57; Sum. 1566, 80); 1565, 1569! [recte: 1570] wynagrodzenie czeladzi folw. w B. → wyżej, p. 2B: folwark (czeladź); 1566 suma dzierżawna z B. i Goszczyna wynosi 500 zł (ASK I 98, 60); 1567 dom w Goszczynie obciążony pracami i czynszem na rzecz dworu w B. → Bądkowo, p. 3; 1574 czeladź (familia) otrzymuje kwartalnie w sumie 5 zł, co rocznie daje 20 zł [do wypłaty], [ponadto?]⁹Zapis nie jest jednoznaczny, ponieważ suma wyliczonych następnie płac dla poszczególnych osób jest wyższa niż 20 zł rocznie pisarz przychodów (notarius proventuum) Tomasz Smogorzewski rocznie otrzymuje 12 zł płacy (po 3 zł kwartalnie) i 4 zł na płótno, klucznik – 4 zł (30 gr kwartalnie), pani stara [imię?] Wielebnowska – 4 zł, 2 służebne (ancilae) – razem 3 zł 6 gr (każda po 1 zł 18 gr), na buty dla w/w osób [wydaje się] 24 gr; pasterz owiec dostaje 1 zł 18 gr; kapłan kaplicy (oraculum) Ś. Krzyża w Goszczynie dostaje zgodnie z przywilejem i poleceniem król. 4 zł rocznie; zdunowi zapłacono 18 gr za naprawę pieców i kominów, szklarzowi (vitreario) za naprawę szyb – 15 gr; inne wydatki folw.: za 3 beczki soli – 7 zł 6 gr, za mięso na Wielkanoc – 24 gr, za 54 beczki piwa goszczyńskiego – 7 zł 8 gr, za garnki do przetworów mlecznych i gotowania potraw – 24 gr, za przyprawy korzenne (pro aromatibus) – 5 zł 10 gr, za papier (pro papiero!) – 26 gr, za 1 beczkę śledzi w czasie postu – 4 zł 20 gr, za 4 kamienie łoju do świec – 4 zł (po 30 gr za każdy), za 2 kamienie młyńskie do 2 młynów 2 zł 40 gr, do dwóch innych młynów zgodnie ze zwyczajem [za co?] – 15 gr, za 24 żelazne sztaby (pro feri laminibus) do naprawy drzwi, skrzyń i do innych potrzeb dworu – 1 zł 18 gr, za 30 kóp gontów kupionych w Kozienicach na naprawę dachów – 3 zł, za 30 kóp gwoździ gontowych – 1 zł; w sumie na płace dla czeladzi, na żywność oraz na inne produkty i sprzęty używane w folw. wydano 96 zł 27 gr (ASK LVI 70, 19); 1578 suma dzierżawna za tenutę B. wnosi rocznie 500 zł; za lata 1574-76 zapłacono 1500 zł (ASK LVI 70, 23).

Rządcy, starostwie i dzierżawcy.

1432 szl. Mikołaj Stryjec [z Lisowa] rządca (procurator) w B. toczy proces z Andrzejem z Lekarcic o kmiecia Marcina zbiegłego z Goszczyna (TymWoln. 33 za Grodz. 1B, 52).

1433-35 Aleksy Stryjec z Gośniewic h. Nowina (Czer. XLIX, CIV; PacSpis); 1433 [tenże?] rządca w B. jest dłużny pewną sumę pieniędzy [nie podano wysokości] Wawrzyńcowi z Lisowa (Warsz. 2, 215).

1446 [NN] rządca (procurator) w B., któremu Mikołaj Brzeski [z Brześc, pow. war.] ręczy za ur. Jadwigę ze Szczytów, że ta nazajutrz dostarczy 4 woły do włodarza w Woli Stromieckiej (TymWoln. 82

za War. 1B, 94).

1447 Jan z Gościeńczyc h. Prus¹⁰Jan był w tym czasie stolnikiem czer., poświadczony z tym urzędem jest w l. 1442-52 (WolffStar. nr 27; PacSpis) (Bon. 6, 311 za CzerZG 1B, 29).

1451-59 szl. Aleksy z Ołdaków [pow. nowom. h. Rawa] rządca (procurator) w B.¹¹Aleksy pisał się też z Borowej Woli (pow. rad.); przedtem był rządcą książ. w Garwolinie (1446), a potem w Błoniu (1449-1450). Starostwo bł. posiadał następnie jeszcze dwukrotnie, w l. 1468-71 oraz 1472-75 (PacSpis; SHGWarsz. 12-13): 1451 tenże Aleksy i jego ss. otrzymują od ks. Bolesława [IV] wójtostwo z 2 wł. wolnymi w dąbrowie zw. Czarnocin w dziedzinie Książenice [pow. warsz.] (MK 4, 128v; SHGWarsz. s. 125, 128); 1457 temuż Aleksemu rządcy w B. Jakub Gąska [jego pełnomocnik? → niżej] przesuwa termin rozprawy przeciw Janowi Głuchowskiemu [z Głuchowa, pow. tarcz.] z powodu obowiązków książ. [u księcia] Aleksego i [dlatego] tenże w ciągu 2 tyg. ma przedstawić pismo książ. poświadczające ten fakt (Tarcz. 1 s. 392, 395); 1458 tenże Aleksy rządca przesuwa termin rozprawy szl. Stanisławowi z Radzikowa [pow. bł.] z Marcinem i Aleksym [skąd?] z powodu obowiązków książ. (Bł. 1, 488); 1458 tenże ustanawia Jakuba Gąskę [z Gąsek, pow. tarcz.] swoim pełnomocnikiem we wszystkich rozprawach, które toczy w sprawach książ. (Tarcz. 1, 406); 1459 temuż Aleksemu rządcy szl. Mikołaj z Radoni [pow. bł.] ma zapłacić 1/2 grz. groszy monety krak. pod karą pięćdziesiąt (Bł. 1, 537v); 1459 tenże Aleksy rządca pozywa Jana z Głuchowa o pobicie mu kmiecia; Jan przyznaje się do tego czynu, motywując go przyłapaniem kmiecia na kradzieży w swoim gaju (Tarcz. 1, 483).

1490 Mikołaj Parzniewski [z Parzniewa Małego h. Belina] (Czer. CIV)¹²Mikołaj Parzniewski był następnie starostą zakr. (1494-95) i czer. (1498), PacSpis; SHGWarsz. 200.

1497 Marcin z Mrokowa [pow. tarcz., h. Broda] star. (capitaneus) w B. (Warsz. 7, 510)¹³Marcin Mrokowski był potem starostą czer. (1502-1503), warsz. (1503-1512), nur. (1504) i liw. (1506). Robił też karierę w hierarchii urzędów ziemskich, będąc kolejno chor. łomż. (1502-1504), kaszt. liw. (1504-1511), kaszt. wysz. (1511), kaszt. warsz. (1511-1512) (PacSpis; Piber­Księżna 540, 544, 550, 556, 557).

1499 Jan Dobieski z Dobiesza h. Pobóg (Czer. CV; Bon. 4, 313 za CzerZG 1A, 290)¹⁴Wg Bon. 4, 313 Jan Dobieski był potem starostą czer. (1503), zdaniem zaś PacSpis prawdop. nadal pozostawał starostą w B. Potem dowodnie w l. 1507-1513 pełnił urząd skarbnika czer. (PiberKsiężna 538).

[ok. 1516-17] Piotr Zaliwski z Zaliwia h. Junosza star. (capitaneus) w B. (PiberKsiężna 449); 1518 tenże star. w → Goszczynie (MK 32, 6v-7; MK 340, 83v; PiberKsiężna s. 436, 450, 556)¹⁵Na mocy dokumentów ks. Konrada III z lat 1497 i 1499 (Iura 2 nr 159, 160) wieś i folwark Bądków wraz z całym kluczem weszły w skład dóbr stanowiących oprawę wienną jego żony – Anny Radziwiłłówny. Niewykluczone zatem, że księżna początkowo nie wyznaczała tam osobnego rządcy, za czym przemawiać może kilkunastoletnia luka widoczna w jego poświadczeniach z tego okresu. Potem zaś ustanowiła starostę w należącym do klucza bądkowskiego mieście → Goszczyn. Nie wiemy dokładnie, kiedy to nastąpiło. Pierwszym znanym starostą (capitaneus) w Goszczynie jest Piotr Zaliwski. Przeniesienie ośrodka dóbr do Goszczyna miało jednak prawdop. krótkotrwały charakter. Przypuszczalnie po śmierci ks. Anny w marcu 1522 r., ośrodkiem stało się na powrót Bądkowo, → niżej.

1523 [niewymieniony z imienia] star. (capitaneus) w B. zatrzymuje dzies. należną wikariuszom warsz. → Bądkowo, p. 5.

1533 Mikołaj Stryjec star. w B. (Czer. CV)¹⁶Informacja podana przez J. T. Lubomirskiego budzić może pewne wątpliwości wobec tego, że wiek wcześniej rządcą w B. był również Mikołaj Stryjec.

1544-48 Marcin Wolski star. zakr. i podkom. król. zarządza tenutą B.?: 1544 Jan Przeworowski sługa tegoż Marcina Wolskiego spławia przez Włocławek 30 łasztów żyta z folw. w B., zwolnione od cła jako plony własnej pracy (RThel. 15); 1546 Piotr Lewikowski sługa tegoż spławia 50 łasztów owsa ze stwa zakr. [i z] B., zwolnione od cła jako plony własnej pracy (RThel. 23); 1548 tenże → niżej.

1548-55 Wojciech Łazowski: 1548 tenże rządca w B. Marcina Wolskiego starosty zakr. i burgrabiego krak. (MK 74, 409; MS 5/2 nr 4628); 1549 tenże rządca (factor) w B. (ASK I 27, 301); 1555 tenże star. w B. wznosi i uposaża kaplicę Ś. Krzyża i szpital w Goszczynie (AV 1, 111; NowDzieje 2, 531; Knap.mps. 136¹⁷Knapiński cytuje zapis o tej fundacji pochodzący z wizytacji 1674 bpa Święcickiego stwierdzający błędnie, że star. z B. uposażającym kaplicę Ś. Krzyża był ksiądz Benedykt Dzierżanowski. Wg AV 1, 111 Dzierżanowski był pleb. w Goszczynie, który razem ze starostą współuczestniczył w fundacji).

1555 Jakub Drozdowski [sługa] królowej [Bony] przewozi z Gdańska przez Włocławek 2 beczki śledzi oclonych (RThel. 486).

1555-66 Wojciech Boguski wojski przemyski, ekonom maz.: 1555 tegoż sługa Mikołaj Ćwikleński spławia przez Włocławek 24 łaszty żyta ze starostwa w B., zwolnione od cła jako plony własnej pracy (RThel. 42); 1557 tenże otrzymuje od króla stwo B. w dzierżawę na 3 lata → Bądkowo, p. 3; 1557 tegoż sługa Stanisław Boniecki spławia przez Włocławek 15 łasztów żyta z dzierżawy w B., zwolnione od cła jako plony własnej pracy (RThel. 115); 1561 tenże dzierżawca B. (RThel. 182); 1561 tegoż sługa Mikołaj Ćwikleński spławia przez Włocławek 19 łasztów żyta z dzierżawy B., od których płaci cło (RThel. 201); 1562 tenże otrzymuje od króla przedłużenie dzierżawy stwa B. → Bądkowo, p. 3; 1563-64 tenże star. w B. → Bądkowo, p. 3: podatki; 1563, 1566 tenże dzierżawca B. (MK 96, 207v; ASK I 98, 60); 1565-66 tenże dożywotnio dzierżawi dobra B. z przynależnościami (LM 1565 I 50; Sum. 1566, 77).

1567-78 ur. Marcin Falęcki podkom. sieradzki, ekonom maz., dzierżawca (tenutariusz) B. (MK 109, 812; LM 1569, 92v; ASK I 99, 53; ASK LVI 70, 23); 1569 tegoż sługa Wojciech Szczypierski spławia przez Włocławek 17 łasztów żyta z dzierżawy B., od których płaci cło (RThel. 259); 1574 tegoż sługa Marcin Brudziński spławia przez Włocławek 7 łasztów żyta z folw. dzierżawy B., zwolnione od cła jako plony własnej pracy (RThel. 305); 1575 tegoż sługa Walenty Brudziński spławia przez Włocławek 15 łasztów żyta z folw. B., zwolnione od cła jako plony własnej pracy (RThel. 343); 1576 tegoż sługa Wojciech Rucki spławia przez Włocławek 15 łasztów żyta z folw. B., zwolnione od cła jako plony własnej pracy (RThel. 360).

1571 szl. Tomasz Smogorzewski podstarości w Goszczynie, rządca (ASK I 46, 468v).

Ośrodek powiatu w B., odrębność sąd. (→ niżej: uwaga).

[ok. 1447] woźny grodz. toczy spór [kompetencyjny] z woźnym bądkowskim [w B.]; zgodnie z wyrokiem, do czasu [prawnego] uregulowania tej kwestii woźny grodz. powierza woźnemu w B. we wsiach: Kożuszki, Lisowo i Bieniędy wykonywanie niektórych czynności urzędowych, m.in. doręczanie pozwów, dla siebie zaś zachowuje wwiązania [w dobra] (WolffStudia 26).

1522 Mikołaj podwózek (vicepreco) grodz. z B. zeznaje, że wprowadził szl. Mikołaja Bońkę z Bońkowej Wsi w cz. w Lisowie, należącą [wcześniej] do Stanisława z Lisowa (MK 339, 49).

Uwaga: Z XV i początku XVI w. pochodzą zapisy świadczące o pewnej odrębności sądowej B. i podległego mu terytorium. W znakomitej większości nie dotrwały one jednak do naszych czasów i o ich istnieniu wiemy jedynie z opracowań, których autorzy mieli jeszcze dostęp ksiąg ziem. czer., zanim uległy one zniszczeniu. Czer. IV (powtarza to SG 1, 121) podaje, że w źródłach pojawiają się zapisy wymieniające wprost powiat bądkowski, który składał się z dwóch parafii – Goszczyn i Promna. Ostatnia wzmianka o nim pochodzi z 1435 r., po tym czasie pow. ten włączono do pow. grodz. A. Wolff zaś stwierdza, że natrafił na zapisy z XV w., w których występuje woźny bądkowski i goszczyński oraz „mowa jest o powiatach tej nazwy” (WolffStudia 26-27). Jego zdaniem, w każdym przypadku chodzi o ten sam obszar, nazywany jedynie naprzemiennie od obu centrów, które stanowiły jednocześnie ośrodki odrębnej administracji gospodarczej. W połowie XV w. obszar ten włączony był już w zasadzie w granice pow. grodz., ale jego odrębność wyrażała się w istnieniu woźnego bądkowskiego (zwanego niekiedy podwózkiem), który podlegał woźnemu powiatowemu w Grodźcu (Grójcu). Sprawa tej zależności nie była jednak jasno określona, skoro między oboma funkcjonariuszami dochodziło do zatargów kompetencyjnych (→ wyżej). Wolff zauważa, że „odrębność ta później [tj. w drugiej połowie XV w.] już nie występuje”. Tymczasem przytoczona przez nas wzmianka z 1522 (MK 339, 48v-49) świadczy, że nadal (bądź ponownie) funkcjonowała ona w tym czasie. Naszym zdaniem odrębność tę można wiązać wydzieleniem tenuty B. spod władzy księcia w momencie przekazania jej przez Janusza I jako oprawy wdowiej ks. Annie Bolkowej, co mogło nastąpić przypuszczalnie już ok. 1424 r. (→ Bądków, p. 3). Na terenie swej oprawy księżne dysponowały pełną jurysdykcją sądową, a sądy działały w ich imieniu¹⁸PiberKsiężna 125-127. Stąd też w czasie dysponowania przez ks. Annę tenutą B., prawdop. sądy wyższej instancji były tamże sprawowane przez nią samą, zaś teren podległy sądowi ziem. być może wydzielono w ten sposób, by odpowiadał swoim zasięgiem granicom tenuty, ustanawiając dodatkowe sesje sądowe (obok tych odbywanych w Grójcu) także w B. lub Goszczynie, w zależności od bieżących okoliczności. Anna Bolkowa zmarła w maju 1458 r. i wówczas obszar podległy ośrodkowi w B., znalazł się na powrót pod bezpośrednią władzą książ. W latach 1497-1522 ponownie wchodził w skład dóbr oprawnych, tym razem ks. Anny Radziwiłłówny.