1540 kop. XX Brzegi (WiśnRad. 9), 1563 or. Białobrzegi, Bialobrzegi, Biale brzegi (ASK I 46 k. 139-139v, 160), 1577 Byalobrzegy (ASK I 46, 363v), 1579 Białebrzegi (ASK I 46, 405), ok. 11,5 km na SE od Goszczyna.

1. 1540 n. miasto (oppidum), z. czer., pow. war. (WiśnRad. 9); 1569, 1573 miasteczko (oppidulum) (ASK I 46 k. 309, 352); 1579 miasto w pow. grodz., par. Przybyszew (ASK I 46, 405); 1583-85 miasteczko (parvum oppidum) (A. Święcicki, Topografia sive Masoviae descriptio, w: S. Pazyra, Najstarszy opis Mazowsza Jędrzeja Święcickiego, Warszawa 1974, s. 138-139)¹Topografia została ukończona w l. 1583-85 (H. Rutkowski, Najstarszy opis Mazowsza, „Nowe Książki”, 1975, nr 24, s. 68 n.; A. Moniuszko, H. Rutkowski, Święcicki Andrzej (Jędrzej), PSB 51, 419). Najwcześniejsze zachowane wydanie dzieła pochodzi jednak dopiero z 1634 r; 1663 miasto (oppidum), z. czer. (ASK I 72, 704); II połowa XVI w. par. Jasiona? w archidiakonacie kurzelowskim w diec. gnieźn. (AHPMaz. 2, 148 i mapa); ok. 1600 par. własna (WiśnRad. 3).

2. 1569, 1573 młyn, 1579 młyny → p. 3B; 1583-85 niedaleko m. B. przepływa rz. Pilcza (A. Święcicki, Topografia, s. 138-139).

3A. Włas. szlach. 1540 król Zygmunt [I] zezwala ur. Annie Falęckiej wd. po Janie [z → Falęcic i → Biejkowa] na założenie miasta w jej wsi dziedz. B., przenosi je z pr. polskiego na pr. magdeburskie, nadaje mu immunitet sąd. i zezwala na 2 jarmarki rocznie: na dzień Ś. Trójcy [1. niedziela po Zielonych Świątkach] i ś. Mateusza Apostoła [i Ewangelisty, 21 IX] oraz cotygodniowy targ w poniedziałek, ponadto zwalnia m. B. na 12 lat od szosu i innych podatków oraz czopowego, targowego, mostowego i innych ceł, z wyjątkiem tych nowo ustanowionych (WiśnRad. 8-11; wzm. Bon. 5, 244); 1586 król Stefan [Batory], na prośbę ur. Zbigniewa Podlodowskiego dz. B., potw. przywilej z 1540 i ustanawia trzeci jarmark na ś. Marka [Ewangelisty, 25 IV] (WiśnRad. s. 8, 11); 1606 król Zygmunt III, na prośbę ur. Maksymiliana Boglewskiego dz. i właśc. miasta B., potw. dokumenty król. z 1540 i 1586 (WiśnRad. s. 7-8, 11); 1624 szl. Adam Okręglicki sługa ur. Piotra i Wojciecha Boglewskich występuje do sądu ziemskiego war. z prośbą o wpisanie do ksiąg dokumentu król. z 1606 zawierającego transumpt przywileju lokacyjnego m. B. (WiśnRad. 7); 1670 król Michał [Korybut Wiśniowiecki], na prośbę małżonków – Seweryna Boskiego pisarza ziem. czer. właściciela dóbr B. i Marianny Boglewskiej dziedziczki tychże dóbr., potwierdza przywileje król. z 1540, 1586 i 1606 dla m. B. na podstawie przedłożonego mu wypisu z ksiąg ziem. wareckich sporządzonego przez tegoż Seweryna i opatrzonego pieczęcią sądu ziem., a ponadto ustanawia w B. drugi targ cotygodniowy w sobotę (WiśnRad. s. 6-7, 12).

3B. Podatki i cła. 1563-[78] pobory z m. B.: 1563 4 grz. szosu, 4 zł czopowego i 15 gr podatku od rzemieślników (ASK I 46, 139-140); 1564 3 zł 6 gr szosu, 10 zł czopowego i 26 gr podatku od rzem. (ASK I 46, 264v); 1569 zapłacono w sumie 13 zł 15 gr, tj.: 3 zł 6 gr szosu według stawki 2 grz., 15 gr podatku od 3 kw. os., 9 zł [łącznie] czopowego i podatku od rzem. [nie wpisano liczby], 24 gr podatku od młyna dor. o 2 kołach (ASK I 46, 309); 1573 3 zł 6 gr szosu, 15 gr podatku od 3 kw. os., 1 zł 18 gr czopowego, 12 gr podatku od młyna dor. o 1 kole (ASK I 46, 352); 1577 6 zł czopowego, szosu [zaś] zapłacono tylko tj. 1 grz. zamiast 2, reszta została darowana z powodu pożaru większej części miasta (ASK I 46, 363v; ŹD 247)²Na podstawie zapisu w ŹD PazGeneza 359 uznał, że B. nie miały „zupełnie ziemi ornej”. Zapisy z pozostałych znanych nam rejestrów poborowych z XVI w. dowodzą jednak, że do miasta przynależała w tym czasie niecała włóka ziemi; 1578 6 zł czopowego (ASK I 46, 481); [1578] 3 zł 6 gr szosu, 22 gr podatku od 3 kw. os. i 24 gr od rzem. (ASK I 4, 481); 1579 zapłacono [pobranych kwot nie wpisano] szos wg stawki 2 grz., podatek od 3 kw. os., 3 rzem., 2 rzeźników, garnca gorzałki i 2 młynów dor., każdy o 1 kole (ASK I 46, 405).

1663 pogłówne od 174 mieszczan w B. (ASK I 72, 704).

4. 1540 pr. magdeburskie → p. 3.

6. 1577 pożar miasta³O pożarze tym, z powołaniem na ŹD też → A. Walawender, Kronika klęsk elementarnych w Polsce i krajach sąsiednich w latach 1450-1586, t. 2, Lwów 1935, s. 337; A. Karpiński, Pożary w miastach Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku i ich następstwa ekonomiczne, społeczne i kulturowe. Katalog, Warszawa 2020, s. 259 → p. 3B.

7. WiśnRad. 1-12; PazGeneza s. 123, 198; Miasta polskie w tysiącleciu, t. 1, s. 498-499.

Uwaga: 1. Dokument lokacyjny B. się nie zachował. Jego treść znamy dzięki edycji zamieszczonej przez księdza Jana Wiśniewskiego w monografii dotyczącej dekanatu radomskiego (WiśnRad. 6-12), sporządzonej przez niego na podstawie oryginału dokumentu króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego wystawionego w Warszawie 16 XI 1670, który zawierał tran­sumpty wcześniejszych przywilejów król. dla B. Dokumentu tegoż, podobnie jak or. przywilejów z 1586 i 1606 nie udało się odnaleźć. Podane przez Wiśniewskiego wiadomości źródłowe na temat nowożytnych dziejów miasta i parafii B. (do końca XVIII w.) stanowią podstawę dla wszystkich późniejszych opracowań traktujących o lokacji miasta B. (→ p. 7).

2. Kościół par. w B. założony został dopiero ok. 1600, jak podaje WiśnRad. 3 na podstawie dostępnych mu archiwaliów. Wcześniejszej przynależności parafialnej B. nie udało się nam ustalić. LBG, powstały ok. 1511, nie odnotowuje wsi Brzegi w żadnej z trzech parafii – Wyszemierzyce, Jasiona i Stromiec (LBG 1, 664-671), które obejmowały swoim zasięgiem część pow. war. położoną na południe od Pilczy (powyżej Warki) należącą pod względem administracji kościelnej do archidiakonatu kurzelowskiego diec. gnieźn. Akta wizytacyjne dawnego archidiakonatu kurzelowskiego uległy spaleniu w 1944 r. w Warszawie (S. Librowski, Repertorium akt wizytacji kanonicznych dawnej archidiecezji gnieźnieńskiej: część 3: akta przechowywane w Częstochowie, Łodzi, Łowiczu, Pelplinie, Poznaniu i Warszawie, ABMK 34, 1977, s. 44). Źródła do poznania przynależności parafialnej m. B. nie mogą też stanowić rejestry poborowe z XVI w. Pobór z B. spisywano w nich zazwyczaj nie w ramach poszczególnych powiatów i parafii, lecz osobno, razem z poborem od miast ziemi czer. Wyjątek stanowią dwa rejestry. W 1573 pobór z m. B. zapisano na końcu całego spisu, bezpośrednio po danych dot. miasta i parafii Wyszemierzyce, do której zaliczono tu jedynie wieś Radlin i być może właśnie B., ponieważ nie określono ich osobno jako parafia. W 1579 m. B. umieszczono zaś pośród osad należących do par. Przybyszew w pow. grodz. (oba rejestry → p. 3B). Autorzy AHPMaz. (t. 2 s. 148 oraz mapa) przyjęli hipotetycznie przynależność B. do parafii w Jasionie, zapewne z tego względu, że to tejże parafii należały wszystkie wsie położone na południe od Pilczy graniczące z B.: Korzeń, Sucha Wielka, Kamień i Szczyty (LBG 1, 666-667). Zastanawiać się można jednak, z braku innych przesłanek źródłowych, czy mieszkańcom B. nie udzielano początkowo sakramentów w kościele par. w Promnie w dek. grójeckim w diec. pozn. Przemawiać za tą hipotezą mogłaby przynależność własnościowa B. w tym czasie. W momencie zakładania miasta wieś B. znajdowała się w posiadaniu Anny Falęckiej właścicielki wsi Falęcice w tejże par. Promna, położonej niecałe 3 km na NNW od B. na przeciwległym brzegu Pilczy. Na kilka dni przed uzyskaniem zezwolenia król. na lokację B., Anna otrzymała od Zygmunta I zgodę na pobieranie mostowego od osób korzystających z nowo wzniesionego przez nią mostu na Pilczy w owych Falęcicach (MS 4/3 nr 20602). Budowa mostu w tym miejscu miała niewątpliwy związek z planem założenia miasta B., mając przynieść jego właścicielce od razu konkretne dochody. Dzięki temu jednak dostęp do kośc. w Promnej był dla mieszkańców B. z pewnością szybszy i łatwiejszy niż do Jasiony. Odległość wspomnianej przeprawy mostowej od promieńskiego kościoła wynosiła ok. 2,5 km, B. znajdowały się kilometr dalej. Kościół w Jasionie znajdował się zaś w odległości 4,5 km od B.