[1492/95] z Bodkow (LM 12, 438), z Bockow (Kapicjana 40, 492), 1512 Bothsky (LM 7, 545), 1525 Boczky (NGABM 1715-1-218, 111v), 1577 Boczky (ASK I 47, 164v), 17 km miasto na NNE od Bielska Podl.

1. 1577 pow. biel., par. Brańsk [!] (ASK I 47, 164v); 1580 z. biel., par. Ruska (Podlasie I, 125); 1513 par. katolicka własna, diec. łucka (Kapicjana 29, 381-384); 1577 par. prawosł. własna, diec. włodzim. (ASK I 47, 112).

2. [1492/95] B. graniczą z dobrami szl. Jakubowskich (LM 12, 438) → p. 3.

1524 rozgraniczenie między dobrami B. Michała Sapiehy i dobrami Andryjanki (→ Andrianki) Andrzeja Falkowicza. Pierwszy narożny znak graniczny wycięto na olszy stojącej na brzegu od południowej strony, w miejscu gdzie [rzeka] Nurzec [obecnie Nurczyk] wpada do [rzeki] Nur [obecnie: Nurzec], który to znak i Nurzec dzieli dobra B. z jednej, Andryjanki z drugiej i Kaleczyce z trzeciej strony. Następnie postępując od tego znaku usypano kopce i wycięto znaki krzyża na drzewach mając dobra B. po prawej stronie a Andryjanki po lewej. Ostatni znak narożny węgielny w postaci kopca usypano z ziemi na bagnie stojąc w kierunku zachodu letniego, który znak dzieli dobra Siekluki z jednej, Jakubowskie z drugiej, B. z trzeciej i Andryjanki z czwartej (ARos.maj. 456, 134).

1525 las i błoto leżące pomiędzy dobrami B. a Andriankami. Gran. z Sieklukami i Jakubowskimi → p. 3.

3. Włas. hospodar., potem od 1509 szlach.; [1492/95] star. mieln. i sędzia biel. [Rafał] Raczko Puczycki z rozkazu [ks.] Aleksandra [Jagiellończyka] rozgranicza dobra mielniczanina Supruna z B. od dóbr ziemian mieln. Jakubowskich (LM 12, 438, w potw. króla Zygmunta I z 1525 r.).

1499 Ancuta z B., Micz Botkowicz i Rusiło Swieklicz powołani przez Piotra Łubę podsędka ziem. z. biel. na śwd. w sporze z mieszkańcami Stryków (Kapicjana 40, 492).

1509 król Zygmunt [I] nadaje Janowi Sapieże, marszałkowi i sekretarzowi hospodarskiemu, star. witebskiemu i brasławskiemu cztery źreby w pow. biel. z ludźmi zwanymi B. zarówno sługami [bojarami] putnymi jak i poddanymi ciągłymi (cziahłe). Pierwszy źreb Zana Chilimonowicza, gdzie siedzą: Zan Chylimonowicz, Rusz Wołczkowicz, Chodko Tewczanicz, Szczepan Lusutycz z br. i bratankami; drugi źreb: [zwany] Iszawnicz, gdzie siedzą Chodko Sidorowicz, Filip Iwanowicz, Gryszej Paczowicz, Nowosza Michałkowicz; trzeci źreb Brunowicz, gdzie siedzi Choma z br. i bratankami; czwarty źreb Zweklicz zamieszkały przez Kuszyłę, Marcina z br. i bratankami; ponadto daje dwa puste źreby: Horoburdyn i Zylinski, ze wszystkimi pożytkami i prawami. Sapieha otrzymuje pozwolenie wybudowania nad rzeką Nurem zamku obronnego. Król zezwala też na lokację miasta na pr. magd. jednocześnie usuwając zwyczaje pr. ruskiego i innego przeciwne jemu. Przyszłych mieszczan zwalnia od jursydykcji wszelkich urzędników i zezwala na powołanie przez Sapiehę wójta, który ma sądzić wszelkie sprawy i odpowiadac przed swoim panem. Król wyznacza jarmarki roczne na dni Ś. Trójcy, ś. Katarzyny i w czwartą niedzielę Wielkiego Postu (Laetare), targi cotygodniowe mają się odbywac w piątki, na których mogą swobodnie handlowac wszyscy kupcy i ludzie. Król pozwala również na zbudowanie: mostu, na którym Sapieha będzie mógł pobierać cło od każdego wozu po pół gr lit. od przewoźników i kupców, a także karczmy (LM 8, 431-433).

1512 król Zygmunt [I] potwierdza temuż Janowi Sapieże posiadanie dworów Knorydy i Brzeźnica w pow. biel. ze źrebiami: Mikosza Bałamuntowicza, Kraszow, Mieleszkowski, Ponasów, Mingaylowicza, Scholchow, które wcześniej posiadał zdrajca Michał Siemionowicz Braniec (LM 7, 542-543); 1512 król Zygmunt [I] na prośbę tegoż oraz Leonarda Kosińskiego potwierdza dokonaną przez nich zamianę dóbr. Sapieha daje Kosińskiemu swoje dobra w pow. droh.: Lisowo, Narojczyce i Bryki wysłużone u króla oraz Czahy kupione od Jaczka Radomskiego za Dubno w z. biel.; 1512 król Zygmunt [I] na prośbę Jana Sapiehy wdy witebskiego oraz ziemian mieln.: Stanisława Montewicza i jego bratanka Iwaszka Hlebowicza potwierdza zamianę dóbr. Na jej mocy Sapieha daje tymże swój dwór Brzeźnica wysłużony u króla, który niegdyś miał z nadania Aleksandra [Jagiellończyka] zdrajca Michał Siemionowicz Braniec, w zamian za ich wieś B. położoną w pow. mieln. nad rz. Nur, naprzeciw miasta [Sapiehy] B., którą ci posiadali z nadania Aleksandra [Jagiellończyka] w gran. z: Sasinem na Nurcu, ludźmi hospodarskimi Andryjanczycami i ziemianami Jakubowskimi, aż do rz. Nur (LM 7 s. 543-544 tekst ruski; LM 7 s. 545-546, tekst łac.).

1513-1517 Jan Sapieha, wda witebski → p. 5; 1517 tenże spisuje testament w Mordach (AGAD, dok. perg. 7475).

1519 król Zygmunt [I] na prośbę Pawła marszałka hosp. i star. brasław., Michała i Fryderyka ss. zm. Jana Sapiehy wdy podl. potwierdza dział majątkowy z tego roku, dokonany przez nich w B. Najstarszy z braci: Paweł obejmuje Kodeń z całym władztwem i przywilejami hosp. opiewającymi na te dobra oraz połowę dóbr Druja; Michał obejmuje B. z przyw. służącymi na te dobra i połowę dóbr Druja; najmłodszy: Fryderyk obejmuje dobra Ikaźń z dobrami Orcza, Łuski i Dzisna, także z przyw. Paweł będzie winien Michałowi i Fryderykowi 2800 zł, które są zapisane na dobrach hospodarskich w Brasławiu. Za ten dług rezygnuje i daruje im tytułem sprzedaży dobra Poniemonie z dworami i dobra Hostat, Pohost, Wiata. Dwór ojcowski w Wilnie z 4 ludźmi dzielą na 3 równe cz.; br. zobowiązują się przestrzegac wieczyście podziału pod zakładem 1000 kóp [gr] należnych wlk. ks. (MK 33, 330).

[1523/1524] król Zygmunt [I] powiadamia Michała Sapiehę o skardze, którą wniósł na niego dworzanin [król.] Sasin Fedorowicz, według którego Sapieha najechał jego dobra Kaleczyce i ograbił. Król poleca rozpatrzeć sprawę wdzie wil. [Olbrachtowi] Gasztołdowi i pod zakładem 1000 kóp gr, zakazuje też kierowania gróźb wobec Sasina (LM 14, 122).

1524 król Zygmunt [I] nakazuje wdzie wil. [Olbrachtowi Gasztołdowi] wyznaczyć nowy termin sprawy pomiędzy Michałem Sapiehą i Andrzejem Falkowiczem w sporze o ziemię i inne krzywdy (LM 14, 193); 1525 tenże król informuje Fedora Sapieżyca o skardze wniesionej na niego przez Andrzeja Falkowicza, według którego Sapieha zniszczył gran. ustalone przez Olbrachta Gasztołda jeszcze gdy właścicielem [B.] był jego br. Michał Sapieha. Fedor miał też zabrac Falkowiczowi stada bydła i koni i inne rzeczy. Król wysyła dworzanina Bohdana Lwowicza do opisania szkód i nakazuje w jego obecności oddać zagrabione rzeczy. Każe też stawić się Sapieże przed wdą wil. [Olbrachtem Gasztołdem] i zaleca temuż poprawienie gran. (LM 14, 309-310).

1525 król Zygmunt [I] wysłuchuje relacji Andrzeja Falkowicza, który wspomina, że w sporze z Michałem Sapiehą o las i błoto [leżące] pomiędzy ich dobrami B. i Andryjanczyce rozsądzali ich star. biel. Olbracht Gasztołd i star. mieln. Niemira Grzymalicz. Ciż nakazali podsędkowi biel. [Andrzejowi] Rytelowi, podkom. [biel. Janowi] Skwarkowi i namiestnikowi biel. Kmicie dokonać rozgraniczenia. Granice: od węgielnicy, gdzie Nurzec wpada w [rzekę] Nur pośród błot leżących pomiędzy B. i Andryjanczycami aż do granicy i węgielnicy ziemian droh. Siekluckich i Jakubowskich. Michał Sapieha zamienił te dobra B. z br. Fedorem, który rozkopał kopce, ale poprawił je według pierwotnego rozjazdu, co potwierdzili komisarze król.: marszałek Jan Hlebowicz, pisarz Iwaszko Hornostajewicz i dzierżawca skirstymoński Stanisław Skop. Na prośbę Falkowicza król potwierdza pierwotne rozgraniczenie i list tychże komisarzy oraz nakazuje Sapieże, aby w przyszłości nie naruszał gran. (LM 12, 384).

1525 szl. Barbara wd. z B. pozywa szl. Annę ż. Piotra z Niewiarowa o cz. ojczyste w Niewiarowie pozostałe po ojcu Pawle. Pozwana twierdzi, że posiada te dobra od ponad 30 lat. Sąd nakazuje jej przedstawić na przyszłych rokach dok. (NGABM 1715-1-218, 111v).

1538-40 Fryderyk Sapieha h. Lis (Sopiha) z B.: 1538 tenże (ZZG 18, 2); 1539 Fryderyk Sapieha z B., wojewodzic podl. za pośrednictwem arbitrów, m. in. Jana Chabdy z Popław, zawiera ugodę ze szl. z Zawad. Ciż odstępują od dochodzenia na Sapieże pr. do gruntu zwanego Filipowo; powierdzają ugodę w sprawie gran. między Zawadami a źrebem Rusiłowskim, które niegdyś wyznaczył i położył Hryszko namiestnik biel. Gasztołda; zobowiązują się do ich odnowienia przez podkom. Sapieha ma im zwrócić poniesione nakłady do kwoty 20 kóp gr lit., w dniu w którym będzie przeprowadzone odnowienie. Strony zobowiązują się przestrzegac ugody pod zakładem 40 grz. gr pol. płaconych stronie i królowi (ZZG 18 s. 21-23; Kapicjana 9, s. 1-2); 1540 tenże przez swojego faktora szl. Kamieńskiego skarży się na Fiedora [Wahanowskiego] z Czechowicz [ob. Czechy Zabłotne], że ten z niemal 200 ludzi różnego stanu, zbrojnie wkroczył do jego dóbr B., przez gran. w lesie, który wyciął i zdewastował. Na dowód przedstawia rzeczy porzucone w tym lesie mianowicie: 4 konie, szyszak, 2 bechtery, 2 miecze (ZZG 18, 23-25; Kapicjana 9, 4-5).

1550 Stefan Zbaraski [drugi mąż Hanny Zabrzezińskiej, 1v Fryderykowej Sapiehowej] dz. w B. (ZZG 20, 215).

1557 opat. Stanisław Spieszyński z B. bierze w arendę od Stanisława syna Jana Grzywy z Tołwina dział tamże z istniejącym zasiewem za 2 1/2 kopy gr i po 1/2 korca owsa na 6 lat (NGABM 1726-1-1, 79).

1567 Paweł Iwanowicz Sapieha h. Lis wda nowogródzki z dóbr boćkowskich, Knoryd i Dubna stawia do popisu 32 konie i 16 drabów, z miasta B. stawia 31 drabów (RIB 33, kol. 451).

1569 król Zygmunt August nakazuje temuż przybyć do Lublina na 24 IV 1569 w celu złożenia przysięgi królowi i Koronie polskiej z jego dóbr podlaskich (AU 233).

1579 ss. zm. Pawła Sapiehy wdy nowogródzkiego dzielą się dobrami na Podlasiu i Litwie. Bohdan Sapieha star. homelski bierze w dziale dobra B. z dworem i miastem, folw. z Knorydami i Dubnem oraz z trzecim folw. pod samymi B. w pow. biel. (LM 272, 264).

1577-80 pobór: 1577 Paweł Sapieha wda nowogródzki przez swego sługę Bużyńskiego płaci pobór z całych dóbr boćkowskich tj. miasteczka B. i przyległych wsi 288 zł 27 gr (ASK I 47, 164v); sław. Kalisz Krotysz pisarz miejski płaci z B. czopowe za cały rok 20 zł 14 gr (ASK I 47 k. 73, 164v); 1578 z dóbr B. zapłacono retenty 221 zł 29 gr 9 szel. (ASK I 47, 486v); 1579 urzędnik boćkowski Kalikst Krotowicz z dóbr boćkowskich daje 135 zł poboru (ASK I 47, 478); 1579 ze wsi [z dóbr] boćkowskich zapłacono pobór 386 zł 29 gr 9 szel. (ASK I 47, 380v); 1580 z dóbr B. dano 275 zł, 17 gr poboru, części należności odmówiono zasłaniając się udziałem Sapiehy i bojarów na wojnie (Podlasie I, 125).

4. 1529 Wojciech Skiwski wójt w B. (Sum.Droh. 64); 1533 Wawrzyniec wójt z B., mąż Zofii z Morzów Mazurów (Sum.Droh. 1874).

5A. Kościół 1513 Jan Sapieha wda witebski funduje i uposaża kośc. katolicki pw. Ducha Ś., Wniebowzięcia NMP, ś. Jana Chrzciciela, ś. Katarzyny oraz prezentuje na pleb. Aleksego. Wyznacza dzies. po 6 gr szerokich lit. z miasta B. z każdej wł. od Polaków i Rusinów oraz dzies. snopową z dworów Dubno i Knorydy. Dodaje młynarza Iwanka z dwoma ludźmi Szeszuły oraz drugi młyn Puszkarzowski z wł. młynarską (Kapicjana 29 s. 381-384).

1519 Paweł marszałek hosp., star. brasławski, Michał dz. z B. i Fryderyk dz. z Ikaźni ss. zm. Jana Sapiehy, dla umocnienia kośc. par. Ś. Ducha w B. przeznaczają 11 kóp gr szer.: Michał z dóbr ojcowskich 4 gr, Fryderyk 4 gr i Paweł 3 gr, które zobowiązują się dawać z B. na dwóch wik. na dzień ś. Urbana (Kapicjana 29 s. 384-386).

1521 Michał Sapieha powiększa uposażenie kośc. par. w B. dodając do niego ziemie zwane Nowosany, Zelonowszczyzna i Suchaczewsczyzna, a także nakazuje bojarom osiadłym w dobrach boćkowskich oddawać kośc. dzies. snop. (Kapicjana 29 s. 386-389).

1526 bp łucki Paweł Holszański erygując par. w Dziadkowicach przysądza dzies. ze wsi Jakubowice i Kochany alternatą [naprzemiennie] do kośc. B. i Dziadkowic (AA Białystok, Akta Archidiakonatu Białostockiego, sygn. 2.1.9).

1528 bp łucki Paweł Holszański zatwierdza poprzednie dok. fundacyjne kośc. w B. z 1513, 1519 i 1521 r. i na prośbę pleb. Mikołaja wyznacza terytorium par. B., do którego zalicza: B, Knorydy, Dubno, Mołoczki, Bystre, Skolimowscy, Jakubowicze, Kosinski, Olszewscy, Andryjanki, Wiercienie, Kochany, Pawła Stępkowskiego (Kapicjana 29 s. 380-392).

1578 Paweł Sapieha wda. nowogródzki potwierdza wcześniejsze nadania na rzecz kośc. katolickiego w B. oraz ustanawia fundusz na nauczyciela (Kapicjana 29 s. 394-399).

Plebani:

1513 Aleksy, wyznaczony na pierwszego pleb. przez Jana Sapiehę (LietuvosKat. nr 155 155;

Kapicjana 29, 382); 1517 tenże jako były pleb. (ADS D 1, 90).

1517-26 Bartłomiej Mężeński: 1517 procesuje się z Dominikiem pleb. z Łubina (ADS D 1, 90); 1526 świadczy na dokumencie erekcyjnym par. w Dziadkowicach (AA Białystok, Akta Archidiakonatu Białostockiego, sygn. 2.1.9).

1528-50 Mikołaj Paczkowski: 1528 za wstawiennictwem bpa wyznacza terytorium par. B. i potwierdza wcześniejsze dokumenty fundacyjne; 1550 rezygn. z funkcji pleb. w B. (ADS D 7, 45).

1550-54 Andrzej Gromadzki: 1549 pleb. w Szyłowie (LietuvosKat. nr 254); 1550 instytuowany na pleb. w B. z prezenty kniazia Stefana Zbaraskiego, po rezygnacji Mikołaja Paczkowskiego; 1554 wzm. jako zmarły (ADS D 9, 62v).

1554-74 Marcin Owieczka (Owieczkowski): 1554 instystuowany na pleb. w B. z prezenty Pawła Sapiehy (ADS D 14, 14v).

1578-80 Zygmunt Goleniowski: 1578 otrzymuje dok. funduszowy od Pawła Sapiehy wdy nowogródzkiego (Kapicjana 29, 395).

1596 Jakub Wyrzykowski (Tastamenty, s. 153).

Wikariusze:

Jakub z Moczydeł: 1517 (ADS D 1, 94).

Paweł: 1528 (ADS D 152, 96).

Jakub: 1541 (ADS D 2, 75v).

Andrzej: 1543 (ADS D 3, 24v); 1552 (ADS D 7, 153v).

Mikołaj: 1544 (ADS D 3, 146); 1552 (ADS D 7, 153).

Hieronim: 1544 (ADS D 3, 146v).

Maciej Pruszeński: 1559 (ADS D 10, 59v).

Sebastian z Ostrowi: 1571 (ADS D 13, 73).

Mikołaj: 1571 (ADS D 13, 119).

Andrzej Chojnowski: 1581 (ADS D 14, 242).

Urban Kiełczewski: 1581 (ADS D 14, 241v).

Andrzej Modzelowski: 1591 (ADS D 16, 98v).

5B. Cerkiew: 1577 plac cerk. wolny od podatku i pop przy cerk. (ASK I 47, 112); Cerkiew w B. niewykluczone, że istniała już ok. 1513-28 r. (KZSP Bielsk Podlaski, 91).

7. RomaniukBoćki; Katalog parków, 52-56; KZSP Bielsk Podlaski;

8. Przywilej lokacyjny z 1509 r. m.in. zezwalał na budowę zamku nad rz. Nur. W źródle z 1521 r. wspomniano o istnieniu w Boćkach dworu (curia). Jego lokalizacja nie została jednoznacznie potwierdzona archeologicznie. Według jednej z hipotez obiekt ten mógł się znajdować w miejscu założenia wzmiankowanego i opisywanego w XVIII w., zwanego do dziś „Dworem”, czyli funkcjonującego współcześnie założenia dworsko-ogrodowego. Przekaz z 1577 r. oraz wzmianki z kolejnych stuleci wymieniają w tym rejonie ulicę Dworną (Dworską). W rezultacie badań powierzchniowych przeprowadzonych na tym terenie stwierdzono jedynie ślady osadnictwa wczesnośredniowiecznego i średniowiecznego (RomaniukBoćki, s. 19). Według innej koncepcji, siedziba Sapiehów pierwotnie położona była gdzie indziej – między rzeką Nurzec, przeprawą mostową gościńca bielsko-drohickiego, rynkiem, kościołem farnym i placami plebana. W 2. poł. XVI w. na miejsce określane obecnie „Dworem” został przeniesiony folw. (wzmiankowany po raz pierwszy w 1513 r.), rozplanowany przez Stanisława Rodowicza, a z niego powstało istniejące do dzisiaj założenie (Katalog Parków, s. 53).

W trakcie ratowniczych badań archeologicznych realizowanych dotychczas na terenie miasta i w jego pobliżu odkrywano zabytki ruchome z okresu od XVII w. (informacja ustna od Aleksandra Andrzejewskiego z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego) oraz młodsze – od przełomu XVIII i XIX stulecia (KarczewskiŹródła, s. 256-260). Podczas prac przeprowadzonych w 2004 r. przy rozbudowie budynku urzędu gminy w Boćkach natrafiono na fragment masywnego, kamiennego fundamentu, który datowano na 1. poł. XVI w. Wysunięto przypuszczenie, że to relikty niezrealizowanej inwestycji budowlanej – siedziby Iwana Sapiehy rozpoczętej po roku 1509, lecz nieukończonej. W tym rejonie odsłonięto również pozostałości cmentarza, przypuszczalnie przy dawnym kościele parafialnym, wstępnie określonego na połowę XVI w., w tym pochówki w trumnach i zagłębienia pełniące rolę ossuariów (K. Błaszczyk, „Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego przy budowie nowego budynku urzędu gminy w Boćkach, województwo podlaskie”, Łódź 2004, maszynopis w archiwum WOUZ Białystok).