(1327 bez nazwy, 1361 molendinum Gerlaci, 1369 molendinum [Gyrlaci] ante et circa portam S. Nicolai, 1376 molendinum Girlaci, 1399 molendinum Gerlachonis, 1413 Gyrlachsmöl, 1423 molendinum Gerlach, 1471 molendinum Kuthlow, 1504 molendinum Cuthlow, 1519 molendinum Kutlowski, 1519 molendinum Cuthlowski, 1529 Kuthlyow) nie istniejący młyn na nie istniejącej sztucznej odnodze rz. Rudawy za Bramą Mikołajską naprzeciw Gródka na E od centrum Krakowa, przy obecnej ul. Westerplatte k. domu „Nad kotłowem” i Straży Pożarnej¹Umieszczanie przez J. W. Rączkę młyna G. na rogu ul. Starowiślnej (Obrońców Stalingradu) i Ś. Gertrudy (ul. L. Waryńskiego) niewątpliwie jest mylne (J. W. Rączka, Młyny królewskie w krajobrazie Krakowa, „Teka Komisji Urbanistyki i Architektury”, t. 13, Kr. 1978, s. 25). Źródła określają zawsze położenie młyna G. przed Bramą Ś. Mikołaja (Mikołajską) i koło tej bramy naprzeciw Gródka. Nowa jego nazwa Kutlowski Młyn mówi o jego związku z kutlofem (sąsiedztwie?), także znajdującym się za Bramą Mikołajską, a wskazany przez Rączkę obiekt, istniejący jeszcze w początkach XIX w., leżał przed Nową Bramą, i to po prawej stronie, w dodatku z dala od miejsca najsilniejszego spadku wody. Poza tym pozostałości młyna G. zniszczonego całkowicie w połowie XVII w. nie mogły przetrwać do XIX w. Stare plany Krakowa z końca XVIII i początku XIX w. uwidaczniają też w tym miejscu tylko pusty plac. Ten wskazywany przez Rączkę obiekt przed Bramą Nową, znajdujący się na terenie → Brzegu Miejskiego, to zapewne pozostałości po tartaku i cieślami miejskiej, też poruszanymi siłą wody.

[Pow. krak.; par. Ś. Mikołaja]

Własn. król., wielkorządy krak.²Właściwie była to współwłasność króla (2/3) i dziedzicznego młynarza (1/3) 1327³Już w 1325 jest wzmiankowany Michał sługa Gerlaka (KRK 1,783) Hugo Gallik ustępuje Gerlakowi młynarzowi jednoćwierciową działkę (Quartale) w Kr. obok braci [cyst.] z Mogiły (KRK 1, 881); Władysław Łok. nadaje wieczyście Gerlakowi młynarzowi i jego spadkobiercom 1/3 część dochodów w młynach, które zbudował na rz. Rudawie k. m. Kr. i które zbuduje na niej aż do Wisły lub w innym odpowiednim miejscu; będzie pokrywał 1/3, a król 2/3 części kosztów budowy, konserwacji i reparacji tych młynów (Mp. 1, 174 or.); 1335 Bertold zięć Gerlaka młynarza (KRK 1, 1187); 1361 Marek woźnica z młyna G. wypędzony z miasta za śmiertelne poranienie Stanisława krewnego Pawła Czarnego (KRK 2, s. 3); 1365 Magdalena c. zm. Frycza [Fryczka Zarworchta] płatnerza i mieszcz. krak., ż. Mik. Gerlaka (Girlaci) sprzedaje Janowi Borkowi stolnikowi sand., mieszcz. krak., swą część wójtostwa w Olkuszu (ZDM 4, 982; J. Ptaśnik, Studia nad patrycjatem krakowskim wieków średnich, „Rocz. Krak.”, 15, Kr. 1913, s. 55); 1367 Agnieszka Panczenrowa (Pancczenrinne) ustępuje po swej śmierci br. Mikołajowi Gerlachowi⁴Brak danych nie pozwala ustalić, czy drugim synem Gerlacha był Jan Gerlach, Gerlak mieszcz. krak., właściciel domów, kramu, słodowni w Kr. oraz folwarku w Prądniku Czerwonym, bardzo często występujący w l. 1367-1398 (Krzyż. 121, 195-6, 344 itd.; KRK 2 s. 107, 111-14, 127, 144, 180; KMK 2, 394, 399), którego bratem był Paweł wzmiankowany w 1376 i 1393 (Krzyż. 1226, 1646). Nie wiadomo też, czy jego krewnym był Jan s. Gierlacha, kan. krak. i archidiakon sand. od 1325-27, zm. 11 VII 1352 (MPH 5, s. 155) młynarzowi połowę swego dziedzictwa na rogu ul. Wiślnej k. Ticzki Snella (Krzyż. 114); 1369 Mik. Gyrlak (Gyrlaci) młynarz młyna przed i k. Bramy Ś. Mikołaja zapisuje wieczyście m. Kr. 1/2 grz. czynszu rocznie ze swego domu i siedliska w Kr. położonego między murami przed tą bramą naprzeciw cieśli Hinka (KMK 1, 39); 1376 Dorota c. Hermanna Krancza, ż. Jerzego Arnsberga ustępuje Henslinowi Pleschowi czynsz na fundum domu narożnego przed Bramą Ś. Mikołaja naprzeciw młyna G. (Krzyż. 1182); 1394 Mikołaj, Piotr i Jan ss. Hanusza Plescha ustępują Janowi Piczinowi dom narożny przed Bramą Ś. Mikołaja naprzeciw młyna niegdyś Gerlaka (Krzyż. 1970); 1399 Jan Mordbir z ojcem Jakubem mieszcz. krak. jako opiekunem, spadkobierca zm. matki Kasi (Każe), sprzedaje wobec Iwona z Obichowa wielkorządcy krak. za 700 grz. gr pras. Andrzejowi Libentalowi mieszcz. krak. połowę 1/3 dochodów i miar z młyna G. przed Bramą Ś. Mikołaja naprzeciw domu zw. Gródek na przedmieściu za murami m. Kr. nad rz. Rudawą (KK 2, 436 or.); Władysław Jag. na prośbę Jana Mordbira s. Katarzyny „alias Kaze” i jego ojca Jakuba zatwierdza $[s 722]powyższą sprzedaż odziedziczonej po matce połowy 1/3 dochodów z młyna G. i transumuje dok. Władysława Łok. z 1327 (KK 2, 440 or.); 1404 Andrzej Lybental mieszcz. krak. sprzedaje wobec Jakuba z Boturzyna podkom. królowej, wielkorządcy krak., za 720 grz. szer. gr pras. Lang Zejdelowi mieszcz. krak. połowę 1/3 części dochodów w młynie G. przed Bramą Ś. Mikołaja naprzeciw domu zw. Gródek na przedmieściu za murami Kr. na rz. Rudawie (KK 2, 482 or.); 1406 Jan Mordbir s. Jakuba mieszcz. krak. przedłożywszy dokument Sędziwoja [z Szubina, woj. kaliskie] star. krak. [1377- 1389]⁵Zapewne wtedy przed 1389 dokonano podziału spadku po Mikołaju Gerlachu sprzedaje wobec Jana z Tarnowa kaszt. i star. krak. i Świętosława Litwosa wielkorządcy krak. za 600 grz. i za 2 domy drewniane [jeden na ul. Garncarskiej, dziś Gołębia, a drugi za kl. Ś. Marka] Langowi Zejdelowi mieszcz. krak. swą część młyna w młynie król. murowanym (partem suam molendini in molendino), położonym k. Bramy Ś. Mikołaja za murami i blisko murów m. Kr., która mu przypadła po śmierci Klary wd. po Gerlaku mieszcz. krak.; ręczy sprzedaż ze swym br. [!] Jurkiem Aldorffem (KK 2, 493 or.); 1412 Katarzyna wd. po Langu Zejdelu mieszcz. krak. z s. Pawłem i cc. Katarzyną i Elżbietą oraz z opiekunem Ulrykiem Rezą kupcem krak., przedłożywszy dokument Jana z Tarnowa kaszt. i star. krak. [z 1406], zeznała wobec Świętosława Litwosa z Businy [woj. sieradzkie] wielkorządcy krak. i za jego aprobatą, że sprzedała za 750 grz. szer. gr pras. Katarzynie „alias Kaze” wd. po Dawidzie, kramarce krak., swoją połowę [1/3 części] młyna niegdyś Gerlaka mieszcz. krak. na rz. Rudawie w młynie król. murowanym, położonym k. Bramy Ś. Mikołaja za i w pobliżu murów krak., zachowując drugą połowę tej części młyna dla siebie i ręcząc za nieletnie przyrodnie rodzeństwo Annę, Dorotę i Jana, a ta Katarzyna wd. po Dawidzie daje tę kupioną połowę kl. Bożego Ciała w m. Kazimierzu, który ją obejmie po jej śmierci (KK 2, 534 or.); 1413 Maciej Cunradi mieszcz. wiślicki jako opiekun ustanowiony przez sądy we Lwowie i Wiślicy w imieniu Katarzyny wd. po Langu Zejdelu mieszcz. krak. i jej s. Pawła i cc. Elżbiety, Katarzyny i Anny oraz ręcząc za Jana i Dorotę nieletnie dzieci tejże Katarzyny sprzedaje wobec Świętosława Litwosa wielkorządcy krak. za 800 grz. szer. gr pras. i postaw sukna brukselskiego Maciejowi zw. Polak mieszcz. krak. połowę 1/3 części dochodów w młynie G. (Gerlachonis sic nuncupato) przed Bramą Ś. Mikołaja naprzeciw domu zw. Gródek na przedmieściu za murami m. Kr. na rz. Rudawie (KK 2, 540 or.); tenże Maciej daje wobec Świętosława Litwosa z Businy wielkorządcy krak. kl. Bożego Ciała w m. Kazimierzu połowę 1/3 części dochodów w młynie G. (KK 2, 541 or.); tenże klasztor sprzedaje z pr. odkupu za 300 grz. temuż Maciejowi i jego matce Małgorzacie 20 grz. czynszu, wypłacanych w 4 ratach, na części młyna G. przed Bramą Ś. Mikołaja kupionej od Katarzyny Langezejdelowej i jej dzieci (KK 2, 542 or.); tenże klasztor sprzedaje z pr. odkupu za 300 grz. Katarzynie Myczschyn mieszcz. krak. 18 grz., wypłacanych w 4 ratach, na części młyna G. kupionej od Katarzyny Langezejdelowej (KK 2, 543 or.); 1414 Władysław Jag. aprobuje nabycie przez kl. kanoników reg. Bożego Ciała w m. Kazimierzu 1/3 części młyna król. zw. Gerlaci na rz. Rudawie przed Bramą Ś. Mikołaja i potwierdza przynależne dawne prawa, użytki i ciężary dotyczące młynarzy tego młyna, zastrzegając sobie prawo nakazania klasztorowi sprzedaży młyna, jeśli zakonnicy źle będą o niego dbali (KK 2, 551 or.); 1423 Władysław Jag. na prośbę kl. kanoników regularnych Bożego Ciała w m. Kazimierzu transumuje i potwierdza dokument Władysława Łok. z 1327 [ → wyżej] nadającego młynarzowi Gerlachowi i jego spadkobiercom 1/3 część dochodów z młyna król. zw. G. (ZDM 7, 1950 or.).

1470-80 prepozyt i kl. Bożego Ciała w m. Kazimierzu ma prawo wieczystego młynarza w młynie król. niegdyś młynarza Gerlacha przed Bramą Ś. Mikołaja w Krakowie na rz. Rudawie i pobiera 1/3 część dochodów z niego (DLb. 3 s. 145); 1471 Kazimierz Jag. sprzedaje z pr. odkupu za 3100 fl. węg. Piotrowi Langowi i Pawłowi Barowi mieszcz. i kupcom krak. młyn zw. K. przed Bramą Ś. Mikołaja (Mp. 5 t. N 271; MS 1, 717); 1504 Aleksander Jag. zapisuje rajcom krak. pożyczoną od nich sumę 1400 fl. węg. na młynie przed Bramą Ś. Mikołaja i na 2 miarach należących do dóbr stołowych króla (KMK 1 s. 314 regest); tenże król zastawia na rok za 5400 fl. węg. rajcom krak. młyn król. C. przed Bramą Ś. Mikołaja z 1/3 wody płynącej z rz. Rudawki i z 2 miarami należącymi do stołu król.; 1505 tenże ponawia zapis 5400 fl. węg. na tym młynie; tenże zezwala rajcom krak. zastawić Zayffiridowi [Betmannowi] rajcy krak. młyn król. zw. C. pod Bramą Ś. Mikołaja za murami m. Kr., czyli 2 miary, w takiej sumie, jaka jest im zapisana przez króla (MS 3, 1754, 2150, 2194); tenże zapisuje rajcom krak. na młynie król. na rz. Rudawce k. Bramy Ś. Mikołaja 200 grz., które wydali na odbudowę tego zrujnowanego i zniszczonego młyna (Mp. 5 t. T. 170; MS 3, 2610); 1519 Zygmunt Stary zapisuje rajcom krak. 10 000 zł pol. pożyczonych na zapłatę dla wojska na młynie C. przed Bramą Ś. Mikołaja w Kr. (MS 4, 12 379); 1522 tenże sprzedaje z pr. odkupu za 10 000 zł pol. rajcom krak. młyn król. C. (MS 4, 13 097; W. Kierst, Wielkorządy krakowskie w XIV-XVI stuleciu, PH 10, 1910, s. 149); 1526-1533 m. Kraków ma w zastawie młyn K. (W. Kierst, s. 290); 1529 prepozytura kanoników regularnych Bożego Ciała w m. Kazimierzu ma dochody z 5 młynów, m. in. z młyna K. (LR s. 216); 1533 Zygmunt Stary zezwala rajcom i mieszczanom krak. m. in. zbudować koło Bramy Ś. Mikołaja obok młyna król. zw. C. kanały, którymi woda będzie mogła płynąć z rz. Rudawy do fosy pod murami, ale bez szkody dla tego młyna (Prawa, przywileje i statuta m. Krakowa 1507-1795, wyd. F. Piekosiński, Kr. 1885, 1, 752 or.); m. Kraków wydaje 77 grz. 33 gr na zastawiony mu młyn K. (Prawa 1, s. 973-4); 1535 na polecenie Zygmunta Starego podskarbi koronny wykupuje za 6250 grz. od m. Krakowa młyn C. (Prawa 1, s. 976); 1549 Zygmunt August pożyczywszy dla znajdującego się w potrzebie Królestwa 12 000 fl. zapisuje rajcom krak. tę sumę z pr. odkupu na młynie K. położonym obok Bramy Ś. Mikołaja na rz. Rudawie (Prawa 1, 758 or.); 1549-50 dochody z miar, głównie słodowych, kosmalu, pytlowego, omiecin i transportu z młyna K. wynosiły w przeliczeniu na zł pol. 1631 zł 26 gr; 1550 ― 1649 zł 18 gr; 1558 ― 2460 zł 6 gr 6 den.; 1563 ― 2148 zł; 1564 ― 1876 zł 28 gr; 1569 ― 2503 zł 1 gr 15 den. (W. Kierst, s. 290; A. Franaszek, Działalność wielkorządów krakowskich w XVI wieku, Kr. 1981 s. 182; LK 1 s. 11); 1550 i 1551 Zygmunt August odracza wykupienie młyna K. (Prawa 1, s. 930); 1556 Zygmunt August nadaje Florianowi z Siedmiogrodu [Siebenbergerowi] płatnerzowi król. ślofarnię [slusarnię] położoną obok młyna K.; 1559 tenże król potwierdza to nadanie i daje mu ją w dożywocie (W. Kierst, s. 292; A. Franaszek, s. 153); 1558 przy młynie K. jest alfarz, który nadzoruje wszystkie inne młyny król. krakowskie oraz stan wody na rz. Prądnik i Rudawa (A. Franaszek, s. 133); 1564 młyn K. na wale przed Bramą Ś. Mikołaja na Rudawce ma 8 kół korzecznych ― 5 na górze i 3 „na spodku”, mielących słód, żyto i pszenicę, młynarzem jest proboszcz od Bożego Ciała [prepozyt kl. Kanoników Regularnych w m. Kazimierzu], który nie przedłożył dokumentów; zobowiązany jest oprawiać ten młyn ze swej trzeciej miary; do tego młyna jest przydzielonych 22 piekarzy z m. Kr. oraz 58 piwowarów z ul. Mikołajskiej, Szpitalnej, Świdnickiej [wschodnia część ul. Ś. Tomasza], Ś. Floriana, z połowy ul. Ś. Jana i 13 z trzech pierzei Kleparza; ślofarnia król. pod młynem K. na tychże samych „pogródkach”, którą dzierży Walenty Zybenbergier zwolniony przez króla od płacenia 5 grz. 16 gr; folusz Erazma Aychlera położony na tej samej odnodze Rudawki, „która jest obrócona od młyna K.”, szkodzi temu młynowi, bo się „na niem ta woda zraża i hamuje” (LK 1 s. 9-12, 16).

Uw. Założyciel tego młyna miał na imię Gerlach lub Gerlak. Bąkowski pomieszał młyn Bieniasza z młynem Gerlacha, bezpodstawnie zidentyfikował Mikołaja ojca młynarza Bieniasza z młynarzem Gerlachem i przypisał tak stworzonemu „Mikołajowi Gerlachowi” współdziałanie przy budowie przed 1286 dominikańskiego wschodniego koryta Rudawy (K. Bąkowski, Dawne kierunki rzek pod Krakowem, „Rocz. Krak.”, 5, Kr. 1902, s. 160-2), czyniąc z niego głównego twórcę sztucznych odnóg Rudawy i założeń wodnych dookoła Kr. Jego mylne identyfikacje i domysły przejęli inni autorzy (w tym także autorka życiorysu tego Mikołaja Gerlacha w PSB 7 s. 395). Imię Mikołaj nosił syn Gerlacha. Zapisy Mikołaj Gerlaci czy Girlaci należy czytać: Mikołaj s. Gerlaka lub Girlaka. Młyn G. został zniszczony w czasie wojny szwedzkiej w 1655 i prawa jego oraz prepozyta kl. Bożego Ciała wraz z nazwą przeniesiono na Młyn Górny położony na początku ul. Łobzowskiej (K. Bąkowski, s. 160).