(1258 Golube, Goluba, Golub, Golow, Golaw, 1466 Golau alias Golub, 1494 Holub, Gollub, Goląbya) miasto powiatowe nad Drwęcą (Golub-Dobrzyń).

1258 villa G. (Pr U 1/2, nr 60); ok. 1296 castrum G. (SRP 1, 163); 1310 komt. gol. (Pr U 1/1, nr 7); 1421 m. (PlG 357-9); 1570 pow. chełm., par. G. (ŹD 23; Bi. 21).

1421 posiadłości G. ciągną się od granic wsi Lisewo. obejmując wszystko między Drwęcą a wzgórzem, skąd mieszcz. mogą brać glinę na cegłę i budowę, aż do strugi zw. Scampnicz (Skępnica) oraz poczynając od tej strugi i od Drwęcy aż do granic wsi Scampen (Skępsk), która nazywała się poprzednio Pruską Wsią i dalej do innej strugi w borze, która przecina drogę blisko łąki w głębokiej dolinie (PlG 357-359); 1521 granice G. (MS 4/1, nr 3759).

1258 G. własnością bpstwa włocł., wieś posiadała pr. chełm. (Pr U 1/2, nr 60); 1276 bp włocł. Albert nadaje G. i in. swoje posiadłości 2 rycerzom: Szymonowi Gallico i Albertowi ze Smolna (PrU 1/2, nr 349); 1293 bp włocł. Wisław przekazał w zamian za Grzywnę cz. swych posiadłości Zak., w tym G. (PrU 1/2, nr 349; UC nr 133); 1421 w. m. Michał Küchmeister wznawia przyw. lokacyjny dla G., potwierdzając dawne pr.; m. otrzymuje pr. łowienia ryb na własny użytek na tej cz. Drwęcy, która należy do G., jednak bez pr. sprzedaży; czynsz z ław i kramów dzielą między siebie po 1/2 Zak. i miasto z wyjątkiem 2 ław rzeźniczych i 2 chlebowych, które w całości płacą Zak.; dochody z browaru, w rynku przypadają m.; od każdego domu m. płaci bpstwu 2 szk. (PlG 357-9).

Kościół Ś. Katarzyny pochodzi z lat 1320-50 (BK 2, 339, 363); 1414 spalenie kościoła, rozgrabienie sprzętu i naczyń – strat na 120 grz. (Br. 154); 1414 straty woj. plebana na 74 albo 60 grz. (Br. 154; PlO 30); 1536 bp warm. Maurycy Ferber prosi króla o zezwolenie na objęcie par. w G. przez jego siostrzeńca Jana Tymmermana, na co bp chełm. wyraził już zgodę (UC nr 911).

Ok. 1296 Litwini niszczą 5 wsi k. zamku w G. (SRP 1, 163); 1414 straty woj. miasta na 7969 grz. albo 8519 grz. a komtura gol. na 200 grz. (Br. 154; PlO 30); 1422 wojska polskie przejściowo zdobyły m. i zamek G. (Długosz 4, 297, 298); 28 V 1454 G. złożył przysięgę wierności Kazimierzowi Jag. w Toruniu (AST 4, 413; SRP 3, 671); 1455 Kazimierz Jag. daje miasto z okr. dawnego komt. w zastaw dowódcy czeskich zaciężnych Wilhelmowi Jenikowi (PlG 359); IX 1460 dowódca czeskich zaciężnych w służbie Zak. Bernard Szumborski opanował zdradą m. G. (SRP 4, 588; Długosz 5, 307); 25 X 1462 Oldrzych Czerwonka, dowódca polski, odzyskuje m. G. (SRP 4, 595; Długosz 12, 356).

Ok. 1306 mistrz kraj. Konrad Sack zbudował zamek (SRP 1, 166); 1511 Zygmunt I prosi bpa chełm. Jana o przyjęcie administracji i rachunków zamku G. od Mik. Szpota (UC nr 792); zamek przebudowano w pocz. XVII w. (BK 2, 339, 363; Spis 60).

Zachowały się też 4 odcinki murów miejskich z basztami i wieżą (BK 2, 339, 363; Spis 60).

Clasen K. H., Die mittelalterliche Kunst im Gebiete des Deutschordensstaates Preuss. Die Burgbauten, Königsberg 1927; Golub nad Drwęcą, „Teka Pomorska”, Toruń 1937, R. 2, nr 2, 36-7; Reiske A., Golub na przestrzeni dziejów, Wąbrzeźno 1939; SGKP 2; SGPP.