(1262 Crocice, Crociche - falsyfikaty z lat 1278-1319 i z pol. XIV w., 1333 Criciche, 1373 Grocicze, 1374 Grodzicze, 1397 de Croczicz, 1420 Craczicze, 1423 Kroczycze, 1426 Crocicze, 1493 Skroczycze, 1498 Krotczycze) dziś Kroczyce Stare i Kroczyce Okupne, 14 km na SW od Lelowa.

1. 1458 n., 1581 pow. lel. (GK 14 s. 63; ŹD s. 76); 1373-4 par. własna (Rejestr Świętop. k. 11, 34); 1373-4, 1529, 1598 dek. Lelów (Rejestr Świętop. k. 11, 34; LR s. 112; WR k. 356).

2a. Cło. 1262 Bolesław Wstydl., przenosząc kl. Klar. z Zawichostu [pow. sand.] do Skały, zatwierdza mu posiadanie komory celnej w Żarnowcu z prawem pobierania opłat na 3 drogach, m. in. na drodze idącej do Lelowa. Siemierzyc i K. (Mp. 1, 58-9 - fals. z l. 1278-1319 i z pol. XIV w.; Matuszewski Imm. s. 308, 311; DLb. 2 s. 95; 3 s. 321, 330); 1333 Władysław Łok. zatwierdza temuż klasztorowi ww. przyw. na pobór cła, m. in. na drodze przez K. (Mp. 1, 191); 1470-80 cło między Siemierzycami a K. należy w połowie z. nadania Bolesława Wstydl. do kl. Ś. Andrzeja w Krakowie, a w połowie do kaszt. wojnickiego i zamku w Ojcowie (DLb. 3 s. 330); 1523 w sporze między poddanymi arcbpa gnieźn. a kl. Klar. Ś. Andrzeja w Krakowie poddani arcbpa obow. do opłaty cła w Skale, Słomnikach, Lelowie, Proszowicach, Żarnowcu i K. (MK 37 k. 498v-9r; MS 4, 4262).

2b. Obiekty fizjograficzne. 1459 z K. wypływa rz. → Czarna [dziś Kobyla]; 1470-80 młyn w K. → p. 3c; 1502 dolna sadzawka w K. → p. 3a; 1598 w K. zagony pod Trzeciakiem [dziś pole Trzeciak w Kroczycach Starych, UN 211 s. 13; Mapa Obrębów], na Dębnie, u Kołu [dziś zapewne Kały, pole w Lgocie Murowanej, UN 211 s. 12], przy drodze olkuskiej [do Olkusza], pod Wrzeziem, pod Brzusiem [dziś pole Brusie w Lgocie Murowanej i Przyłubsku, UN 211 s. 12, 13; Mapa Obrębów], na Księżej Górce, pod Dębiną, 2 stawy (WR k. 356).

3a. Własn. urzędu wwdy krak. 1441 Jan z Tęczyna wwda krak. zobowiązuje się zapłacić za br. Andrzeja Janowi z Pilicy 200 grz. i zdeponować tę sumę u Kabata mieszcz. sand. pod rygorem wzrostu długu do 400 grz. i wwiązania go w tej sumie do wsi urzędu wwdy krak. K. i Dobrogoszczyce (ZK 365 s. 2809); 1456 → p. 3b; 1470-80 K. własn. wwdy krak. (DLb. 1 s. 224); 1486 → p. 3b; 1498-1500 Spytek z Jarosławia [ziemia przem.] wwda krak., star. generalny ruski dz. z K. procesuje się z Janem Giebołtowskim z Giebołtowa i Małoszowa [oraz Dupic i Lgoty sąsiadujących z K.] (ZK 261 s. 384-6); 1502 tenże Jan oskarża tegoż Spytka niegdyś wwdę krak. i w owym czasie dziedzica K. o to, że przyjechał konno z 18 ludźmi równymi sobie z urodzenia i 50 niższego stanu do dóbr K., zastawił i spiętrzył wodę w dolnej sadzawce w K. i jej wodą zalał i zatopił cz. gruntów i łąk w dziedzinie K. na szkodę 60 grz., wbrew prawu i zwyczajowi ziemskiemu. Do zastawiania i spiętrzania wody w tej sadzawce poprzednik Spytka Jan Amor z. Tarnowa wwda krak. [1479-90] nie dopuszczał, aby nie powodować szkód w K. (ZK 264 s. 85-6¹Pozew Giebołtowskiego był zapewne uzasadniony obawą o szkody w jego dobrach - Dupicach i Lgocie); Mikołaj z Kamieńca wwda i star. krak., tenut. wsi K. (ZK 319 s. 89).

3b. Kmiecie i włodarze: 1405 Jakusz z K. woźny sąd. (ZK 3b s. 138); 1415-53 Grzegorz z K. woźny sąd. (ZK 312 s. 63, 399, 402; 313 s. 164, 177, 264, 300; 147 s. 29; GK 1 s. 195; 2 s. 110, 147, 161, 276, 294, 367, 626; 3 s. 75; 4 s. 823, 922; 9 s. 211-2; SP 2, 3534); 1415 Bartłomiej zw. Mały z Żerkowic [pow. lel.] oddala oskarżenia Grzegorza z K. woźnego sąd. o zabójstwo (ZK 312 s. 63); 1426 Stan. Pilacha kmieć z Wilkowa i jego pan Wierzbięta z Wilkowa przeciw Wojc. Kojtoszowi kmieciowi z K. (ZK 312 s. 303); Jachna [kmiotka] z K. (ZK 312 s. 311-2); 1430 Małgorzata ż. Grzegorza z K. woźnego sąd. (ZK 312 s. 402); 1433 z polecenia Mikołaja z Michałowa kaszt. i star. krak. Świętopełk z. Gołuchowic winien posłać Grzegorza z K. woźnego sąd. do Bartka włodarza z K. by uzyskać od niego zeznanie, że dał Świętopełkowi 2 konie tytułem poręki, a nie zabrał ich Jakubowi kmieciowi z Sierbowic (GK 4 s. 922); 1441 kmiecie z Dupic przeciw Grzegorzowi z K. woźnemu sąd. (ZK 313 s. 164, 177); 1445 Piotr kmieć z → Koskowic s. Grzegorza woźnego (ZK 313 s. 300); 1453 → Kromołów p. 6; 1456 Jakub Paszkowski [z Koskowic] oskarża Piotra domownika wwdy krak. [Jana z Tęczyna] włodarza z K. o zabranie konia wart. 10 fl. do stajni we wsi K. wwdy krak. i tyleż szkody (GK 13 s. 49); 1486 Jan z Giebołtowa [pow. ksiąs.] przeciw Janowi Amorowi z Tarnowa [pow. pilzn.] wwdzie krak. dz. z K. o zwrot kmiecia Mik. Kuczaby zbiegłego z Lgoty Małej [dziś Lgotka] do K. i przeciw temuż kmieciowi o czynsze, robociznę i dochody wart. 10 grz. i tyleż szkody (ZK 319 s. 49-50); 1493-8 Jan z K. woźny sąd. (ZK 316 s. 166, 170, 173, 180, 182-3, 197; 319 s. 82; GK 24 s. 660-1).

3c. Areał, pobór, karczma, młyn. 1458 wieś K. skazana na karę XIV za nie zapłacenie podatku nadzwyczajnego (GK 14 s. 63); 1466 taż wieś wwdy krak. skazana na karę XIV za nie zapłacenie podatku król. 2 gr (GK 17 s. 1004); 1470-80 w K. 8 ł. kmiec., 1 młyn z rolami, karczma plebana bez ról, 2 zagrody bez ról, dwór i folw. wwdy krak. z rolami specjalnymi (DLb. 1 s. 224); 1529 role folw. w K. (LR s. 112); 1508-16 brak danych o poborze w K. (RP); 1530 pobór w K. z 1 ł. i 1 młyna dorocznego o 1 kole (RP k. 59).

5. 1373-4 świętop. 3 sk. (Rejestr Świętop. s. 11, 34); 1397-1401 Piotr pleb. z K. (ZK 1c s. 494, 515; 3a s. 350, 352); 1402-5 Biedrzych pleb. z K. (ZK 3a s. 456; 3b s. 232, 500, 635, 637); 1420 Więcław pleb. z K. (GK 1 s. 312); 1440 Mikołaj pleb. połowy kościoła Wszystkich Świętych w Krakowie i kan. tarnowski potwierdza w testamencie, że m.in. posiada dzies. w Dobrogoszczycach i K., należącą do altarii Ś. Katarzyny w kat. krak. [kupioną przezeń od altarysty] (ZDK 2, 411; Cracovia artificum suppl. 1433-1440, nr 278); 1464 Mikołaj pleb. z K. → Dzibice (ZK 314 s. 193-4²W haśle Dzibice mylnie ZK 312 s. 193-4, zamiast ZK 314 s. 193-4; 315 s. 46); 1470-80 dzies. snop. wart. 5 grz. i kon. po 2 kity z 8 ł. kmiec. i 1 młyna z rolami w K. altarii Ś. Katarzyny w kat. krak.; dzies. snop. z ról. folw. specjalnych w K. plebanowi w K., który ma tu karczmę (DLb. 1 s. 224); 1529 pleb. Feliks z Brzeszczan [nie zid.]. Do uposażenia należy dzies. snop. z ról folw. w: Rzędkowicach wart. 1 wiard., Lgocie wart. 24 gr, Koskowicach wart. 30 gr i K. wart. 3 gr oraz kolęda w Lgocie i Lgotce wart. 11 1/2 gr, a także meszne z wsi [par.]: K., Dobrogoszczyc, Podlesic i Siemierzyc (LR s. 112); 1598 w K. kościół Ś. Magdaleny, do par. należą: K., Siemierzyce, Podlesice, Lgota, Lgotka i Koskowice (WR k. 356).

7. W. Pałucki, Studia nad uposażeniem urzędników ziemskich w Koronie do schyłku XVI wieku, W. 1962, s. 125-6; J. Laberschek, Rozwój osadnictwa w powiecie lelowskim w średniowieczu (do 1400 roku), mps; B. Wyrozumska, Drogi w ziemi krakowskiej do końca XVI wieku, Wr. 1977, s. 54, 63, 67.

8. Domniemane grodzisko wczesnośred. i na wzniesieniu Jastrzębnik osada wczesnośred. (Żaki s. 513, 517).

Uw. W zapiskach z 1421 (SP 2, 1790-2) występują nazwy Croczice i Crocice, nie dotyczą one jednak K., ale Chruścic w pow. wiśl. Por. też W. Dworzaczek, Leliwici Tarnowscy, W. 1971, s. 144. W zapisce z 1426 (SP 2, 2061) nazwa Kroczicze dotyczy Sroczyc.

W Schematyzmie diecezji kieleckiej z 1881 r. i w SG 4 s. 679, odnotowano, jakoby kościół w K. częściowo drewn. i mur. wzniósł w 1427 r. Pietrasz Firlej. Wiadomość ta jest błędna, gdyż wśród wwdów krak. brak Pietrasza Firleja. Wwdą krak. był natomiast Jan Firlej, ale dopiero w l. 1572-4, a następnie Mik. Firlej z Dąbrowicy w l. 1589-1600 (UK 408, 411).