(1348 Crosno, 1350 Krzesna, 1354 Crosna, 1400 Crosznecz, 1413 Krossenko, 1470-80 Crosczenko, Trosczeko!, 1481 Croszinko, 1485 Korosczenko, 1501 Crosczyanko, 1504 Crosczynko, Crosczyonko, 1524 Krosczyenko, 1529 Chrosczyenko) od 1348 miasto.

1. 1485 n., 1581 pow. sądec. (Mp. 5 P 152; ŹD s. 145); 1350 n. par. własna; dek. Długie Pole (MV 2 s. 375); 1529, 1596 dek. Nowy Targ (LR s. 297; WR k. 49).

2. 1348 → p. 4; 1470-80 K. wymienione jako punkt orientacyjny w poszukiwaniu skarbu od K. po Szczawnicę. Należy iść z Sącza w kierunku K. wzdłuż Dunajca, aż do Tylmanowej, przejść przez Dunajec, tam gdzie płynie, między Tylmanową a K., potok zw. Złoty Potok [dziś na terenie K. potok zw. Złotny Potok lub Złocki Potok, lewy dopływ Dunajca; UN 10 s. 123; HW 122] (DLb. 3 s. 355); 1518 siedlisko na budowę plebanii położone między cmentarzem kościelnym a drogą prowadzącą w kierunku rz. Dunajec (MS 4, 11594); 1595 Mik. Pukarzowski tenut. star. czorsztyńskiego wyznacza granice m. K. Granice gruntu miasta poczynają się od Sromowiec Niżnych po wierch, który ciągnie się od Rokity [dziś cz. K. zwie się Rokitki; UN 10 s. 115; Mapa Obrębów] i od Dunajca przez Szopki (Zopki, Szopki) [dziś w Sromowcach Niżnych łąka zw. Szopka oraz między Sromowcami a K. przełęcz Szopka; UN 10 s. 67; Mapa Obrębów] i przez Pieniny aż do → Hałuszowej. Pod tym wierchem znajduje się wieś Tylka [dziś cz. K.; UN 10 s. 115] nad Białym Potokiem [prawy dopływ Kraśnicy w dorzeczu Dunajca, płynący przez Tylkę; HW 84; Mapa Obrębów]. Tędy granica miejska nie idzie dalej „w bok” [tj. na W] a jedynie wierchem ciągnie się do [potoku] → Czarna Krośnica [lewy dopływ Krośnicy; HW 84] i tym potokiem ku Działowi, który z dawna zowią Działem Krośnickim [dziś w Krośnicy pole i las zw. Działek; UN 10 s. 81] i jego wierchem po Bożą Mękę na Lubaniu [góra 1225 m n.p.m. na NW od Grywałdu], a dalej do → Grywałdu i wierchem ku Kłodnemu [dziś przysiółek Tylmanowej; UN 10 s. 253], aż do Dunajca. Kłodne jest osadzone za tym wierchem „tedy co się przychyla ku Kłodnemu, to należy do Kłodnego, a co się przychyla ku miasteczku [tj. ku K.] do miasteczka należy”. Cz. miasteczka osadzona jest po drugiej stronie Dunajca po Złoty Potok [→ wyż. 1470-80] i Tylmanowa. Kłodnemu dano „wyrobić” [role] nad tym potokiem. Kłodnianie mogą więc „spokojnie trzymać te wyrobiska, które są pod wierchem”, lecz dalej już „ich wierchem nie szerzyć”. Tymże potokiem idzie „różnica miejska” aż do wierchu Walkowego Gronia [może identyczny z górą i lasem na terenie K. zwaną Walusiówka; UN 10 s. 121] i tym wierchem aż po Tchoń [dziś w K. łąki i las zw. Tchoń; UN 10 s. 121], wchodzi na wierch Starzów [825 m n.p.m.; Mapa Obrębów] aż po Tchoń „porębnym działem”, do Stodół [dziś cz. K. zwie się Stodółki; UN 10 s. 115] Czarnego Potoku [→ potok Czarny Potok]. Tym potokiem granica schodzi na dół, aż do rz. Dunajec (APKr. Dep. rps 442/2, 12-3).

3. Własn. król. w stwie czorsztyńskim. 1348, 1401 → p. 4; 1413 → Czorsztyn; 1423 Paszek woźnica z K. (Cracovia artificum suppl. 218; OK 4 k. 310v); przed 1481 Piotr Kępa szewc w K. (Kacz. 7993); 1485 → p. 4; 1489-1517 Szczepan, Szczepanek mieszcz. z K., rajca sądecki (GS 1 s. 6-7, 53; J. Bubak, Słownik nazw osobowych Sądecczyzny, Kr. 1992, cz. 1 s. 121, 328: cz. 2 s. 112, 178, 200); 1497 Gierczyc z K. (tamże cz. 1 s. 196); 1504 Janisz z K.; Jan z K. (tamże s. 247); Aleksander Jag. udziela sławetnym Stan. Tarnowskiemu z Poznania i Pawłowi z Gdańska zezwolenia na poszukiwanie metali, minerałów i skarbów podziemnych w dobrach król., m. in. w K. (MS 3, 1648); 1516 → Czorsztyn p. 3; szl. Stan. Gostwicki sołtys z Gostwicy zastawia za 20 fl. Szczepanowi z K. młyn solecki w Gostwicy; 1517 tenże Szczepan kwituje ww. Gostwickiego z sumy 20 fl. i ustępuje mu z młyna, który miał w zastawie (GS 1 s. 6-7, 53); 1520 Maciej Dul z K. (J. Bubak, o. c. cz. 1 s. 150); 1522 → p. 5; 1523 → Czorsztyn p. 3; 1530 pobór płacony łącznie z zamkiem Czorsztyn i wsiami do niego należącymi (RP k. 40); 1557 Katarzyna ż. młynarza Błażeja; 1559 Tomek Kopnik mieszcz.; 1560 Jakub Jaskółka; 1563 Wojc. Tarasz; 1568 Jan Płaski (J. Bubak, o. c. cz. 1 s. 73, 253, 302; cz. 2 s. 70, 232).

4. 1348 Kazimierz W. zezwala Hadzudowi na lokację na pr. magd. m. K. i sprzedaje jemu i jego potomkom za 70 grz. wójtostwo z pr. dziedz. Nadaje wójtowi 4 wolne ł., a jeśli je osadzi, osadnicy będą mu płacić czynsz po 3 kwarty od mieszkańca, zezwala na budowę młyna po obu brzegach Dunajca w obrębie granic miasta i nikt inny nie może mieć tu młyna. W lesie po obu brzegach rz. → Krośnicy, ciągnącym się w górę aż do → Habusza Potoku, może założyć wieś na pr. dziedz. lub przeznaczyć las na polowania. W granicach miasta wójt może łowić ryby na potrzeby swego stołu. Mieszczanie, przedmieszczanie i kmiecie otrzymują 20 lat wolnizny, po upływie której winni płacić po 8 sk. czynszu, z którego wójt otrzymuje szóstą część. Z kar trzeci denar należy do króla. Sądy winien wójt odprawiać 3 razy w roku w obecności asesora król., któremu wójt urządza raz obiad, a mieszczanie i kmiecie 2 razy, albo na każdy obiad mieszczanie i kmiecie mają płacić 8 sk. i z tych pieniędzy trzecia cz. należeć ma do wójta, który z płacenia na obiad będzie wyłączony. Wójt ma obowiązek wyprawy wojennej konno lub winien ją obesłać 1 dobrym strzelcem. Mieszkańcy mają płacić komu należy za dzies. po 3 sk. z łanu. Sądy w sprawach kryminalnych, wielkich i małych ma wójt sprawować wg pr. magd. Na targ ma wójt wybrać dogodny dzień. Miasto otrzymuje imm. sądowy. Mieszczanie i kupcy otrzymują zwolnienie od wszelkich ceł w: Czorsztynie, Rytrze, Starym Sączu i Czchowie. Jeżeli kupcy K. nie mogliby sprzedać swoich towarów, zapłaciwszy należne cło, mogą towary przewieźć, bez obowiązku składu, gdziekolwiek zechcą. Kupcy przyjeżdżający z towarami z Węgier lub Spiszą i z innych stron do m. K. nie płacą żadnego cła; 1393 Władysław Jag. na prośbę wójta Mikołaja potwierdza powyższy przyw. (Proch. 1, 12).

1400 przysiężni z K. uiścili wielkorządcy kary i powinny one być zatarte; wójt i przysiężni z K. oskarżeni o niestawienie się na pozew mieszcz. krak. Daniela; 1401 wielkorządca zakazuje pociąganie przez kogokolwiek wójciny K. lub mieszkańców tego miasta przed jakikolwiek postronny sąd. Mogą oni doświadczać prawa i prowadzić sprawy tylko przed ich sądem [pr. niem.] (KSN 907, 970, 994); 1485 Kazimierz Jag. zatwierdza i odnawia spalony w pożarze m. K. przyw. pr. magd. dla tegoż miasta (Mp. 5 P 152; APKr. Dep. or. 348); XV w. Feliks Grybowski wójt K. (Mp. 2 s. 249; BCzart. Katalog 1, 721); 1497 Jan Gut z Bliżyna [pow. opocz.] otrzymuje od Jana Olbr. pr. do zagrożonych konfiskatą za nieobesłanie wyprawy [mołdawskiej] dóbr, m.in. do dóbr Wawrzyńca wójta K. (MS 2, 872; AKH 9, 70); 1516 → Czorsztyn p. 3; 1518 Jan Ilowski wójt K., [burgr. zamku Czorsztyn 1515] → p. 5 (MS 4, 11594); 1522 burmistrz, rajcy i przysiężni K. tworzący sąd gajony; pieczęć miejska; księgi miejskie (OK 116 s. 579); 1523 → Czorsztyn p. 3; 1529 sołectwo (LR s. 297); 1569 Zygmunt August potwierdza przyw. pr. magd. z r. → 1485 i ustanawia jarmarki w K. w Zielone Święta i w uroczystość Wszystkich Świętych oraz targ we wtorki (MS 5, 3781).

5. 1348 → p. 4; 1350-1, 1354 dochody pleb. ocenione na 16 sk. (MV 2 s. 375, 387, 433)¹M. Książek a zwłaszcza S. Kołodziejski [→ p. 7] słusznie uważają, że kościół par. w K. istniał przed lokacją miasta. Wskazuje na to brak w dok. lokacyjnym przyznania łanu pod budowę kościoła, jak też wzmianka o plebanie i płaceniu dzies. papieskiej w latach 1350-1 [→ p. 5]. Dane o świętop. płaconym w wymiarze 3 sk. par. K. pochodzą dopiero z r. 1552 (Gromnicki Świętop. s. 386), wcześniej było ono płacone nie przez poszczególne parafie, ale łącznie z całego dek. Długie Pole; 1504 Zygmunt Stary zezwala Grzegorzowi pleb. K. odstąpić swe probostwo Piotrowi z Sącza (MS 3, 1782); 1518-29 Marcin z Piotrkowa [nie zid.] pleb. w K. (MS 4, 11594; GS 1 s. 300, 308, 311; LR s. 297); 1518 Jan Ilowski wójt K. darowuje temuż Marcinowi siedlisko dla zbudowania plebanii, położone między cmentarzem kościelnym a drogą prowadzącą w kierunku rz. Dunajec (MS 4, 11594); 1529 3 dukaty w złocie dzies. picu. należą do bpa w sądeckim kluczu dziesięcinnym. Do par. w K. należy 24 gr dzies. pien. od sołtysa, 3 wiard. dzies. pien. z Grywałdu, meszne wart. 6 grz. 36 gr z K. i wart. 3 grz. 42 gr z Grywałdu. Do par. należy Grywałd (LR s. 43, 297); 1552 świętop. 2 sk. (Gromnicki Świętop. s. 386); 1596 do par. pod wezw. Wszystkich Świętych należą Szczawnica i Grywałd z kościołami filialnymi. Kościół w K. częściowo murowany, częściowo drewniany (WR k. 49).

6. 1481 Piotr Kępa szewc z K. przyjęty do pr. miej. w Krakowie (Kacz. 7993); przed 1485²Być może w czasie wojen Kazimierza Jag. z Maciejem Korwinem (Kiryk → p. 7 s. 123) pożar m. K. (Mp. 5 P 152); 1494 Grzegorz s. Wita studentem Ak. Krak. (Ind. s. 91).

7. K. Dobrowolski, Najstarsze osadnictwo Podhala, Lwów 1935, s. 6-7, 14; A. Kamiński, rec. z: A. Lewicka, Krosno w wiekach średnich. Krosno 1933, w: KH 48, 1934, s. 645-54 (A. Lewicka w pracy tej błędnie przypisała dok. lokacyjny K. z → 1348 r. miastu Krosnu, co A. Kamiński w recenzji prostuje); F. Kiryk, Rozwój urbanizacji Małopolski XIII-XVI w., Kr. 1985, s. 123-4; M. Książek, Zarys rozwoju przestrzennego Krościenka nad Dunajcem w okresie średniowiecza, Teka Komisji Urbanistyki i Architektury, 166, 1982, s. 107-18; S. Kołodziejski, Kierunki rozwoju przestrzennego Krościenka nad Dunajcem w okresie średniowiecza (Uwagi polemiczne). Tamże, 19, 1985, s. 87-92 polemika z artykułem wyżej cytowanym; B. Krzan, Klejnot zagubiony w górach. 700-lecie Krościenka nad Dunajcem, Kr. 1988 (książka popularna).

8. Kościół przebudowany w czasie późnego baroku. W kościele prezbiterium z XIV w., nawa z 1546. W prezbiterium fragmenty polichromii gotyckiej: sceny z życia ś. Barbary - z. XIV w. i Ukrzyżowanie - z końca XV w. (z niekompletną datą roczną: 149..). Chrzcielnica kamienna z orłem polskim i herbami z 1493 r. Na terenie K. znajdują się ruiny zamku → Pieniny zw. zamkiem błogosławionej Kingi (KatZab. 1 s. 358-9).