(1250 Crisanouici¹W rękopisach „Vita maior”, spisanego w l. 1260-1 przez Wincentego z Kiełczy, w kopiach z 1 poł. XIV-pocz. XVI w. następujące odmianki: Crisanovicz, Crisanovis, Crisanovich - 1 poł. XIV w., Crzizavicz - XV w., Crysanwitcz - pocz. XVI w. (MPH 4, s. 405), 1286 Crizanowith, 1325 Crizanowicz, 1335 Crzisanovicz, 1346 Krzyzanów, 1356 Crzrizanovicz, 1365 Krzyzanowice, 1389 Criszanouicz, 1392 Crzizanouice, 1406 Krzyzhanouicze, 1431 Krzissanowicze, 1470-80 Krzizanowicze maior, 1554 civili Krzizanovicze) dziś Krzyżanowice, 4,5 km na N od centrum Bochni.

1. 1489 n., 1581 pow. szczyrz. (RP k. 140r; ŹD s. 59); 1325-7 n., 1597 par. własna (MV 1 s. 124, 195; WR k. 198); 1325-8 dek. Niegowić; 1335-7 dek. Szczyrzyc; 1349-50, 1352 dek. Dziekanowice dawn. Szczyrzyc [= Góra Świętego Jana]; 1350 dek. Szczyrzyc dawn. Niegowić; 1353-8 dek. Niegowić (MV 1 s. 124, 195, 298, 368, 379, 392; 2 s. 219)²W rejestrach świętop. z l. 1345-58 wydanych w MV 2 pod nr 267, K. figurują w l. 1349-50, 1352 w dek. Szczyrzyc. Wydawca korzystał w tym wypadku z rękopisu Armariów (zob. tamże s. 172 p. 1 - wg informacji dra hab. S. Szczura są one sporządzoną już w kurii papieskiej kopią rachunków kolektorskich), zamieszczając w przypisach odmianki tekstu z zachowanych fragmentów. W tych fragmentach nazwę dek. zapisano pod r. 1349: de Cyricz nunc de Decanovicz zaś w l. 1350 i 1352 de Dekanovicz (s. 219, 239, 248). Jako siedzibę dek. przyjęto więc Dziekanowice. Natomiast do edycji rachunków tegoż kolektora z l. 1350-1 wykorzystał wydawca już rękopis kolektoriów, gdzie zapisano nazwę dek.: de Negovecz nunc de Ciricz (s. 270); 1373 → dek. Kosocice (MV 9 s. 2, 22); 1470-80 dek. Dobczyce alias Szczyrzyc (DLb. 2 s. 130); 1529, 1597 dek. Lipnica Murowana (LR s. 163; WR k. 198).

2. 1286 wieś K. leży nad rz. Rabą ,,in confinio Bochnensi” → p. 3a; 1365 granica między → Gawłowem a Puszczą Niepołomską idzie na południe drogą przecinającą trzy potoki o nazwie Tyczyna [płynące z Puszczy do rz. Raby]. Przed tą trzecią Tyczyną jest droga z K. w kierunku → Chwaliczowa do góry Krzyża [czyli do granicy Puszczy]. Za tą rzeczką poprowadzono granicę [na E czyli w kierunku Raby] do drogi z Niepołomic do K., którą płynie rz. Tyczyna, przez wzgórza i przez drogę graniczną w lewo, pozostawiając po prawej stronie K., do granicy K. i Gawłowa, która dalej biegnie do rz. Raby (Mp. 1, 280)³Z treści dok. wynika, że wyznaczono granice między Gawłowem a cz. K. na lewym brzegu rz. Raby czyli dzisiejszymi → Krzyżanowicami Małymi. Wymienione w dok. obiekty terenowe ident. P. Galas, Średniowieczne nazwy terenowe ziemi bocheńskiej (na podstawie niektórych dokumentów z w. XIV i XV), Onomastica, 4, 1958, z. 2, s. 247-54; 1392 K. leżą k. Bochni (ZDM 6, 1586); przed 1406, 1529 w K. W. przewóz (navigium) przez rz. Rabę (ZDM 1, 268; LR s. 163); 1527 → Bochnia p. 2; 1570 droga z Bochni do Uścia Solnego prowadzi przez Słonkę [dziś Słomka] i K. k. ról Krzeczowa, gdzie jest zalewana przez rz. Rabę z powodu nieoprawiania gaci przez żupę. Furmani jeżdżą więc przez role i łąki w K. (LDK s. 30-1); 1593 droga z Bochni do Krzeczowa i K. (Bochnia → p. 7 s. 111).

3. Własn. ryc., od 1392 m. Bochni. -a. Sprawy własnościowe. Ok. 1250 Rynard z K., jego br. Rychard i siostra Berta → p. 6; 1286 Leszek Cz. za zasługi komesa Świętosława [h. Gryf] kaszt. wiśl. w walce z br. księcia Konradem Mazowieckim uwalnia kmieci wsi K. nad rz. Rabą ,,in confinio Bochnensi” od ciężarów pr. książęcego: powołowego, krownego i in. świadczeń oraz nadaje im prawo odławiania bobrów. Ponadto książę uwalnia kmieci od sądownictwa grodowego i wojewodzińskiego, którzy odtąd mają być sądzeni wyłącznie przez księcia i Świętosława, a w przypadku zabójstwa jednego kmiecia przez drugiego będzie pobierana kara zw. pospolicie głowa [główszczyzna] (Mp. 2, 504; MS 4, S. 69: pod datą 1287).

1379, zm. przed 1382 Piotr Pieniak z K., mieszcz. boch. i krak., wójt sądu najw. pr. niem. na Zamku Krak., bachmistrz i wójt boch. oraz wójt tymbarski (SP 8, 593, 1260; J. Ptaśnik, Studia nad patrycjatem krakowskim wieków średnich, Roczn. Krak., 15, 1913, s. 40, 64; Bochnia → p. 7 s. 8); 1379 Pieniak z K. winien stawić Wojciecha kapelana z Bochni przeciwko Abrahamowi z Makocic (SP 8, 593); 1382 [Dorota c. Henryka Sudermana mieszcz. krak.] wd. po Pieniaku z K. winna stawić Więcesława kapelana z K. przeciwko Mikołajowi z Zarogowa (SP 8, 1260).

1388-92 Dzierżek, Dziersław Momot z K., → Goszyc 1389-1408, → Kromołowa 1394-1405, Straszęcina [pow. pilzn.] 1403-7 [h. Gryf], s. Mik. Momota, ż. Elżbieta (SP 8, 4632, 5058, uw. 104/33, 109/1, 5, 112/8, 114/7, 119/7, 18, 139/24, 157/7, 169/34, 202/12, 204/3, 211/1, 213/3; ZK 1c s. 4)⁴O rodzinie Dzierżka → J. Laberschek, Gryfowie Kromołowscy w średniowieczu, RTH seria nowa (w druku); 1388 Więch, Więcesław kmieć z Proszowic [dziś Proszówki k. Bochni] z Dzierżkiem z K. i jego sługą Święchem z K. o 2 rany, obcięcie palca i 3 rany sine (SP 8, 4632, uw. 100/32); Abraham z Makocic z tymże Dzierżkiem, kmieciami, młynarzem i karczmarzem o wycięcie lasu powyżej granic, oba brzegi rz. [Raby] i o zbudowanie młyna; tenże Abraham z ww. i żoną Dzierżka z wszystkimi kmieciami wyjąwszy kmiecia Michała i innego kmiecia; tenże Abram z tymże Dzierżkiem i jego żoną z K., kmieciami i sługami o poranienie Więcka, sługi Abramka. Dzierżek obiecuje zapłacić słudze, cokolwiek na nim pozyskał (SP 8, 4638, 4772, 4918, uw. 100/31, 109/28, 114/10, 124/4, 139/19); Pełka z Gołyszyna z tymże Dzierżkiem o 30 grz. długu, 3 grz. czynszu [procentów] i o szkodę (SP 8 uw. 75/1); → Bochnia p. 3: Mieszczanie; Dzierżek z K. oddala roszczenia Klemensa z Kurowa o 140 grz. poręki (SP 8, 4814, uw. 124/2, 128/15, 133/5); tenże Dzierżek uwalnia tegoż Klemensa ze sprawy o 60 grz. i 10 grz. czynszu (SP 8 uw. 138/7); Dzierżek z K. z Rafałem z Giedczyc mają termin do ugody o 30 grz. poręki (SP 8 uw. 128/18, 134/9); Sąd z Mikułowic z Dzierżkiem z K. mają termin na wiec o 70 grz. (SP 8, 4821); 1389 Dzierżek z K. ma termin z matką; Rafał z Giedczyc winien zapłacić Dzierżkowi z K. 4 grz. i 6 wiard., w przeciwnym razie narazi się na szkodę 3 ćw. żyta i 2 ćw. pszenicy; Dzierżek z K. zastawia za 40 grz. Jaszkowi z Sędziszowic K. i wszystkich swych kmieci, ręcząc za wszystkie przeszkody i swą żonę (SP 8 uw. 153/26, 39, 168/13); tenże Dzierżek winien do następnych terminów spłacić Klemensowi z Kurowa dług dzieci Pieniaka pod karą 70, zeznaje ponadto, że winien za 42 grz. zastawić Klemensowi dziedzinę; żona Dzierżka nie stawiła się przeciwko temuż Klemensowi o 140 grz. poręki za dzieci Pieniaka (SP 8, 5170, 5234, uw. 153/37, 157/12); Mikołaj z Proszowic nad Rabą nie stawił się przeciwko Dzierżkowi z K. o 2 woły (SP 8 uw. 213/14); Dzierżek z K. ma na polecenie króla wyznaczony termin z rajcami bocheńskimi (SP 8, 5436); 1389-90 Miczek, Mikołaj z Proszowic z Jaszkiem [= Dzierżkiem ? → wyżej] z K. (SP 8 uw. 204/2, 208/13).

1392 Władysław Jag. nadaje m. Bochni wieś K. położoną obok Bochni, którą kupił za określoną sumę od Dzierżka Momota, przenosi tę wieś z pr. pol. na niem. jakie posiada m. Bochnia, z zastrzeżeniem, by nie było to prawo miejskie. Mieszczanie mogą wg uznania pomnażać dochody kościoła par. w K. Role będą wymierzone w łanach frank., z których kmiecie będą płacić po 1/2 grz. czynszu król. na ś. Marcina. Rodzinie Dzierżka i jego żonie król nakazuje wieczyste milczenie w sprawie K. (ZDM 6, 1586); sąd ziem. krak. zaświadcza, że Dzierżek s. Momota dz. K., sprzedał za 400 grz. gr pras. mieszczanom bocheńskim wieś K. wraz z pr. patr. kościoła tamże. Dzierżek zobowiązuje się bronić mieszczan przed roszczeniami żony i innych osób (DSZ 58)⁵Mieszczanie bocheńscy nabyli tylko cz. K. na prawym brzegu rz. Raby, nazwanych później w DLb. s. 130 K. W., dla odróżnienia od → Krzyżanowic Małych, które były nadal własn. szlach; 1465 K. własn. rajców bocheńskich (ZK 16 s. 302, 310); 1470-80 K. W. własn. m. Bochni (DLb. 2 s. 130); 1525 → Bochnia p. 3; 1564 wieś K. należąca do mieszcz. bocheńskich w star. [niegrodowym] krzeczowskim w tenucie żupnika krak. Hieronima Bużeńskiego. K. od wypasu (paszy) dają owies do folw. [krzeczowskiego] wart. 4 grz. 44 gr 4 1/2 den., 14 kur stacyjnych po 1 gr. Dawniej, gdy furmani często jeździli do Bochni po sól, dawali od konia po 1 gr za paszę, co dawało 8 fl. dochodu. Obecnie przez niedostatek soli furmani jeżdżą nie tak często i przychód wynosi tylko 3 grz. W sumie K. płacą do stwa krzeczowskiego 8 grz. 10 gr 4 1/2 den. Ponadto K. dają 3 sanie drewna na Gody (LK 1 s. 67-8, 71).

3b. Kmiecie, karczmy, młyn. 1286, 1388 kmieć Michał i inni kmiecie z K.; 1389 → p. 3a; 1456 Stan. Sianko kmieć z K. płaci karę 15 grz. ponieważ nie stawił się na polecenie kaszt. krak. z pozwu Macieja Boszowskiego dz. Proszowic; tenże Boszowski pozywa rajców bocheńskich, ponieważ nie stawili przed sądem ww. Siankę, który zadał jemu czyli szlachcicowi 2 sine rany (GK 13 s. 330, 373); 1457 w ww. sprawie sąd skazuje Stan. Siankę na kary XV stronie i sądowi oraz na zapłacenie Maciejowi Boszowskiemu 6 grz. za 2 rany; Stan. Rola pisarz grodzki krak. występuje o zasądzenie kary XV jemu i sądowi od Stan. Rzytki kmiecia z K., ponieważ złożył kaucję poręczycielską za swego pasierba Stan. Siankę z K. i nie stawił go przed sądem, ani też nie złożył na ręce pisarza pieniędzy (GK 13 s. 489, 518); 1512 w wyniku ugody Mik. Cikowskiego wójta bocheńskiego z burmistrzem Bochni Mik. Waltkiem ustalono m. in., że odtąd mąkę i pieczywo do Bochni mogą dowozić 2 razy w tygodniu w środy i soboty tylko kmiecie z Chodenic i K. (MK 29 k. 377-81; J. Bieniarzówna, Proces ograniczania autonomii miast małopolskich w I poł. XVI w., SH, 6, 1963 (1964), z. 1/2, s. 61); 1554 → p. 6; 1564 → p. 3a.

Karczmy i młyn. 1388 karczma i młyn → p. 3a; 1406 w K. 2 karczmy i młyn należące do uposażenia kościoła par. → p. 5; 1431 Anna ongiś karczmarka z K. → p. 6; 1470-80 w K. 2 karczmy → p. 3c; 1529 karczma → p. 5; 1530 karczma doroczna → p. 3c.

3c. Areał i pobór. 1388 K. dają owies i płacą 1 grz. rocznie podrzęctwu niepołomskiemu dla łowczego krak. za wrąb do Niepołomskiej Puszczy (RD s. 8); 1470-80 9 ł. kmiec., małe stajania pól, role i łąki pleb., karczma plebańska z rolami, zagród nie ma (DLb. 1 s. 118; 2 s. 130); 1489-1501, 1508-16, 1519-20 pobór z 5 ł. (ŹD s. 445; RP k. 20v, 49r, 86v, 122r, 140r, 163v, 182v, 196v, 214r, 233r, 258v, 287r, 349v, 372r, 551v, 579v, 604v, 635r, 715v, 741r, 770r, 797r, 835r, 857r)⁶W ŹD s. 445 zapisano błędnie pobór z 5 ł. pod Cikowicami zamiast pod K; 1530 pobór z 5 ł. i karczmy dorocznej (RP k. 25); 1564 pobór z 5 ł. (LK 2 s. 85).

4. 1392 Władysław Jag. przenosi K. z pr. pol. na niem. → p. 3a.

5a. Kościół par. i jego uposażenie, ok. 1248 [1250] kościół w K.? → p. 6; 1325-7, 1350-1, 1354-5 par. K. oszac. na 5 grz. (MV 1 s. 124, 195; 2 s. 325, 391, 408)⁷Schematismus universi venerabilis cleri saecularis et regularis ... dioecesis tarnoviensis, Tarnoviae 1898, s. 35, podaje r. 1312 jako rzekomą datę fundacji par. w K. Datą tą opatrzono bowiem fals. aktu fundacyjnego parafii (Rocznik diecezji tarnowskiej, 1972, s. 116); 1328 świętop. 4 sk.; 1335-7, 1346-54 świętop. 8 sk.; 1355-8, 1373-4 świętop. 4 sk. (MV 1 s. 298, 368, 379, 392; 2 s. 191 i n. wg ind.; 9 s. 2, 22); 1406 rajcy m. Bochni zwracają kościołowi Ś. Ducha w K. 2 karczmy i młyn zabrane nieprawnie przez starych rajców. Kościół ten wg autent. dok. został dawno temu ufundowany i uposażony rolami, łąkami, ogrodami, dochodami z przewozu [przez rz. Rabę], wolnym połowem ryb, młynem i 2 karczmami. Uwalniają zagrodników i karczmarzy plebana od obow. pańszczyzny (ZDM 1, 268); 1409 → Krzyżanowice Małe p. 5; 1470-80 w K. W. drewn. kościół par. Ś. Ducha; dzies. snop. i kon. po 2 kity z ł. kmiec. i karczmy wart. do 5 grz. prebendzie żyrawskiej w kat. krak., dzies. snop. z pewnych małych pól dla pleb. w Bochni. Pleb. w K. W. posiada własne role i łąki oraz karczmę z rolami, z których dzies. kon. ww. prebendzie, a dzies. snop. i czynsz oddawane temuż pleb. Ponadto pleb. pobiera dzies. z ról folw. i 2 ł. kmiec. z → Krzyżanowic Małych i od dziedziców 3 dworów w Proszowicach nad rz. Rabą; do par. należą: K. W., Krzyżanowice Małe i Proszowice (DLb. 1 s. 70-1, 118; 2 s. 130-1); 1529 dzies. snop. z całych K. [czyli Małych i W.] wart. 7 grz. ww. prebendzie żyrawskiej; pleban w K. pobiera z karczmy w K. W. 3 1/2 grz. czynszu oraz kamień łoju wart. 12 gr, za przewóz przez Rabę 12 gr czynszu, meszne z wsi par. w wysok. 7 wiard. Ponadto pleban otrzymuje dzies. snop. z 2 ł. w Krzyżanowicach [Małych] wart. 24 gr oraz z ról folw. w Proszowicach wart. 2 1/2 grz. Wart. uposażenia: 8 1/2 grz. 12 gr (LR s. 108, 163); 1541 Maciej konwisarz boch. wykonał dzwon dla kościoła w K. (Bochnia → p. 1 s. 101, też p. 8); 1597 do par. należą: K., obie wsie Proszowice, Słomka, Gawłów, połowa Ostrowa z dworem (WR k. 198).

5b. Plebani w K. W.: 1325-7 Grzegorz pleban (MV 1 s. 124, 195); 1382 Więcesław kapelan (SP 8, 1260); 1402 Stanisław pleban (ZK 3a s. 541); 1456 rajcy bocheńscy skazani na karę XV sądowi i Tomaszowi pleb. w K. i zobowiązani stawić Andrzeja domownika tegoż plebana do rękojemstwa; ciż rajcy mają zapłacić karę 3 grz. temuż plebanowi i tenże pleban ma termin nadworny z Krystynem z Soboniowic o 2 konie wart. 12 grz. i o tyleż szkody. Krystyn winien dać konie do rękojemstwa pod karą XV; pleb. Tomasz ma zapłacić 6 sk. kary Michałowi Cipsarowi, ponieważ wspierał się odwołaniem do laski sędziowskiej; Mikołaj zachodźca (causidicus) tegoż plebana poręcza za niego zapłatę kary 6 sk. sądowi; tenże Cipsar skazany na karę 6 sk. sądowi i temuż plebanowi, któremu winien zwrócić zajęty u niego wóz (GK 13 s. 238-9); 1483 Paweł pleban (Ep. 3 k. 232v); 1522 Andrzej pleb. (Wypisy 1516-1525, 244); 1529 Andrzej z Bochni altarysta w szpitalu Ś. Krzyża w Bochni pleban (LR s. 162-3).

6. Ok. 1248 [1250] Rynard z K. w dniu Ś. Michała [29 IX], kiedy uroczyście dzwoniono na mszę [w K.?], zabrał psa i sokoła i poszedł na polowanie. Po powrocie ciężko zachorował na ból głowy i oczu i leżał przez 2 tygodnie nic nie widząc. Później cierpienie tak się wzmogło, że prawe oko całkowicie wyszło mu z oczodołu i można je było widzieć, jak wisiało na twarzy, lewe zaś wysadziło mu tak, że zaniewidział na oboje i był ślepy. Za radą brata i siostry polecił się ś. Stanisławowi i poszedł, postępując za siostrą, która go prowadziła. Po przybyciu do grobu tegoż świętego został uzdrowiony. Potwierdzają ten fakt [1250] przed egzaminatorami m. in. br. uzdrowionego Rychard i siostra Berta, jak i sami egzaminatorzy, którzy widzieli zdrowego Rynarda, dodając, że cud miał miejsce przed trzema laty (MPH 4, s. 292; Cuda świętego Stanisława. Tekst łac. wyd. Z. Perzanowski, przekł. pol. J. Pleziowa, Analecta Cracoviensia, 11, 1979, s. 75-7)⁸Chronologię wydarzeń podano w oparciu o ustalenia wydawcy Z. Perzanowskiego, który pewne partie tego źródła, m. in. niniejszą relację, odnosi do r. 1250, czyli do okresu spisania protokołu przez polską komisję. W „Vita maior” imię uzdrowionego: Reynaldus (MPH 4, s. 405).

1431 Anna z Krakowa ongiś karczmarka z K. pozywa przed sąd grodzki krak. Jakuba Gabriela podwójciego boch., rajców Bogusława, Piotra Szczerbę i Jana Bonafide oraz ławników Jakuba Flaka i Fryderyka o to, że, nie mając do tego żadnego prawa i bez jakiejkolwiek winy, skazali ją na śmierć przez zakopanie żywcem; wyznaczono termin do ugody między ww. Anną z Krakowa a rajcami boch. o ww. wpis do ksiąg, na który strony winny stawić arbitrów w domu Hermana Zelcza przy ul. Brackiej pod karą XV; Piotr Skawiński mieszcz. boch. zobowiązuje się zapłacić w imieniu miasta 2 grz. ww. Annie i 1 grz. Mik. Cikowskiemu (SP 2, 2376, 2382: tu także pisarz miej. bocheński; GK 4 s. 374, 384, 402 zp., 412, 416, 481).

1534 czcigodny Marcin ongiś z Uścia [Solnego] teraz zaś mieszkający w K., zobowiązany jest zapłacić pod cenzurami kościelnymi 2 fl. Adrianowi malarzowi z Krakowa (Wypisy 1534-1535, 1128); 1539 Bernard s. Piotra Masło; 1545 Stan. Olsza s. Elżbiety i Feliksa Gruszki; 1554 uczc. Stan. Swissula s. Doroty i Szczepana Swissuli przyjęci do pr. miej. w Bochni (Księga przyjęć do prawa miejskiego w Bochni 1531-1656, wyd. F. Kiryk, Wr. 1979, 166, 274, 407).

7. Bochnia. Dzieje miasta i regionu. Pod red. F. Kiryka i Z. Ruty, Kr. 1980.

8. W kościele par. w K. znajdował się dzwon o kształcie wydłużonym bez napisu o średnicy 73 cm, wg tradycji b. stary, datowany najpóźniej na XVI w. (Dzwony starodawne z przed r. 1600 na obszarze Galicji, zred. i opatrzył wstępem T. Szydłowski. Kr. 1912, katalog nr 153).

Uw. W zapisce z r. 1388 został wymieniony Herman de Crzizanouicz (SP 8 uw. 122/20). Jest to błąd, gdyż Herman był sołtysem w → Jerzmanowicach.