(1260 Lubonia, Lubow, Loubaw, Lubowia, Lobow, Lubbouia, Lubovia, Lubwe, Lubaw, Lebe, Lebenn, Lobaw, Lobe, Lebau, Lowaw, Lobauw, Lobouw, 1466 Lubawa alias Lebaw, Labaw, Löbaw, Loebau) miasto w pow. Nowe Miasto Lubawskie.
2 zdeformowane grodziska (Łęga 539).
1260 forum L. (UC nr 59); 1326 civitas, castrum (UC nr 217); 1570 teryt. bpstwa chełm., par. L. (ŹD 22, 289; Bi. 60, 79).
1260 droga z forum L. do Drwęcy (UC nr 59); 1326 bp chełm. Otto wyznacza mieszcz. 20 ł. między rz. Sandelą i Elszką (Jessina) (UC nr 217); 1338 wójt. bpi obejmuje zamek i m. L. (UC nr 261); 1466 elekt kap. chełn. Bartłomiej nadaje Maciejowi Clauke zagrodę między zamkiem, górnym mł. a drogami do wsi Złotowo (Li. 539).
1260 forum L. własn. bpstwa chełm. (UC nr 59); 1326 bp chełm. Otto wyznacza mieszcz. 20 ł. w miejsce 100 ł. nadanych przez bpa Hermanna (1303-11); dodaje pr. posiadania jatek rzeźniczych, ław piekarskich i szewskich, z tym że bp zachowuje z nich 1/2 dochodu; mieszcz. płacą 3 wiard. na egzekwie z tytułu uznania zwierzchnictwa bpiego (UC nr 217); 1446 Maciej Clauke otrzymuje zagrodę o obszarze 27 1/2 pręta za czynsz roczny 1 wiard. i 9 gr czynszu w zamian za kury (Li. 593); 1483 bp chełm. Stefan zatwierdza i rozszerza nadanie bpa Ottona z 1327 r., nadając sołtysowi 1/3 dochodów z kar i 12 ł. z obow. służby sołt. (Li. 593-5); 1503 rybak bpi Jakub v. Cletze w L. (UC nr 760); 1538 pleban z L. wspomina w liście do bpa warm. Jana Dantyszka o lub. piwie marcowym (UC nr 948); 1570 m. posiadało 77 ł., z czego płaciło 73 grz. i 3 gr czynszu (ŹD 289, 291).
1326 pleban Jan (UC nr 217); 1402-16 bp chełm. Arnold nadaje kaplicę ŚŚ. Michała i Jana Chrzc. za murami L. klerykowi diec. chełm., aby odprawiał mszę (EZ 9, 308); 1505 kaplica Ś. Barbary (UC nr 769); 1508-9 nowo zbudowany kl. franciszkanów, szpital za murami miasta, kościół par., szkoła i uczniowie otrzymują zapis w testamencie dra obojga praw Krzysztofa Kuppenera (UC nr 775, 781); 1510 bp chełm. Mikołaj Krapitz wymienia bpa Wikbolda (1363-85) jako założyciela zrujnowanej już kaplicy zamkowej; wspomina o sprowadzeniu franciszkanów do L. i powołaniu kapłana (UC nr 789, s. 525); 1533 pożar kościoła i m. (UC nr 925; Li. 609-10); 1584 bp chełm. Piotr Kostka włącza beneficja przy kaplicy Ś. Barbary do szpitala Ś. Jerzego leżącego na zewnątrz murów m. (UC nr 1095).
Kościół par. Ś. Anny z ok. 1330; kościół ŚŚ. Michała i Jana Chrzc. z ok. 1370 uległ zniszczeniu w XV w.; zachowany obecnie pochodzi z końca XV w. (Li. 88 n.; BK 2, 634-57; Spis 325-6; J. Z. Łoziński, A. Miłobędzki, Atlas zab., 122).
1269 zdobycie zamku i m. przez Prusów (SRP 1, 126, 473; 3, 573; Li. 51); 1422 nieudane oblężenie zamku i m. przez wojska polskie (SRP 3, 408, 630); 1440 L. przystępuje do Związku Pruskiego (AST 2, 178; UC nr 569); 13 II 1454 przedstawiciele Ostródy i in. miast zgromadzonych w L. zapewniają Jana Bażyńskiego i stany pruskie o swej wierności (AST 4, 322); XI 1454 nieudane oblężenie L. przez zaciężnych Zak. (SRP 3, 682, 683); 13 VII 1459 L. przeszła w ręce Zak. (SRP 4, 200, 562; Długosz 5, 291; Reg. 1, nr 15 341); 1533 pożar m. (UC nr 925; Li. 609, 610); 1539 pobyt Mikołaja Kopernika w L. (Li. 109); 1545 pożar m. (Li. 95).
1326 castrum (UC nr 217); 1416 bp chełm. Arnold zmarł w nowym, zbudowanym przez siebie zamku (UC 524); obecnie zachowane ruiny zamku (J. Z. Łoziński, A. Miłobędzki, Atlas zab., 122).
SGKP 5; Toeppen M., Handfeste der Stadt Löbau v. 1326, „Altpr. Monatschr.”, 5, 1868, 560-1, 659-61.