¹W lustracji z 1664 r. występuje obok wsi Dz. wieś Dzierzążnia Mała, która powstała, być może, z wydzielonego w osobną dzierżawę wójtostwa. Wieś ta nie utrzymała się jednak – przyczyną było prawdopodobnie wyludnienie kraju po najeździe szwedzkim. W Spisie miejscowości PRL mamy przy wsi Dz. Dzierzążnię Nową, która powstała w XIX w (ante 1230 Prasna [?], Dzerzosna, Dzerzanszna, Dzyerzasna, Dzerzasna, Dzyerzaschna, Dzerzasno, Dzierzanschno, Dzierzazno, Dzierzasino) nad rz. Płonką, 10 km na W od Płońska.

1. 1438 n. pow. płoń. (ADP perg. 238, 239); 1474 n. ziemia płoc. (MK 5, 48v); 1578 par. Skołatowo (ŹD 97).

2. 1413 rozjemcy w sporze między książętami Januszem I i Siemowitem IV orzekają, że granica między Dz. a Oleszkami²Oleszki dziś nie znane, niegdyś w pow. wysz ma zostać poprawiona (ADP perg. 149); 1461 włóka w Wierzbicy od drogi Wierzbickiej do drogi dzierząskiej (MK 5, 81); 1474 → p. 3; 1523 droga do D. obok Sarnowa (WT 10, 156); 1565 wieś D. ma granice z szlachtą Gumowskimi, z wsiami Góra i Lutomierzyn (LP 29)³Opis granic niezrozumiały, gdyż wsie Góra i Lutomierzyn zbyt oddalone od D. (por. opis granic z 1572 r., LP 202).

3a. Włas. szlach. 1409-1415 Hanna z D. siostra Marcina z Szeromina (Pł. nr 1306, 2482-3); 1410-1414 Stanisław, Wojciech, kmiecie z D. (Pł. nr 1452, 1453, 1454, 1478, 1572, 1574, 2133a); 1412 Wiktor z D. (Pł. nr 1863); 1415 Zdziwuj z D. (Pł. nr 2355-6); 1416 Pączek z D. (Pł. nr 2585); 1451 Anna żona Pawła z Karwowa ma zabezpieczone wiano wartości 80 kóp gr w szelągach na cz. D. i Karwowa (MK 335, 40v); 1466 ksiądz Marcin s. Klemensa z D. bakałarz sztuk (Ep. 5, 177v); 1484 ksiądz Bartłomiej z D. bakałarz sztuk wyzwolonych (Ep. 10, 323); 1490 Anna żona Jerzego z D. c. zm. Niemierzy z Nieborowa i Kobylnik (MK 6, 238); 1565 → p. 3b.

3b. Włas. ks. 1424 → p. 5; 1444 D. wieś książęca (Kap. P, OM nr 208); 1474 ks. Kazimierz III nadaje 1 wł. we wsi D., przyległą do wsi Gumowo, Janowi z Lipy kaszt. wis. (MK 5, 48v); tenże książę daje Janowi Lipskiemu kaszt. wis. 4 wł. pól w D., które Lipski wykupił był od Mikołaja Smolika z Zawad, wraz z łąką, leżącą na tyłach ogrodów za rz. Płonką (MK 5, 49); 1491 ks. Janusz II nadaje ucz. Bogusławowi młynarzowi z Dz., zbudowany przez niego młyn we wsi książęcej Dz. na rz. Płonce blisko Płońska oraz trzecią miarę z przemiału (MK 6, 265); 1496 król Jan Olbracht zabezpiecza Ninogniewowi [z Kryska] kasztelanowi dopiero co rac. a obecnie wis., dzierżawcy wsi królewskiej D., 550 fl. na czynszach m. Płońska (MS II nr 609); 1511 król Zygmunt I zezwala Wojciechowi Skórze z Gaju wojewodzie płoc. i jego br. Grzegorzowi wykupić m. Płońsk z wsiami D. i Kępa z rąk Jakuba kanonika płoc. i jego braci, dziedziców z Kryska. (MS IV, 1 nr 1160); 1517 król Zygmunt I zabezpiecza Janowi, Stanisławowi, Mikołajowi, synom zm. Andrzeja z Radziejowic wojewody płoc. i star. raw., sumy pożyczone przez ich ojca królom polskim i przez nich odziedziczone, na królewszczyznach, m. in. na D. (AG perg. 1020); 1520 Jan z Radziejowic wojewodzic płoc. zastawia Andrzejowi Kostce z Rostkowa kanonikowi płoc., doktorowi sztuk i medycyny, fizykowi królewskiemu, wieś D., którą trzyma w zastawie (MS IV, 1 nr 3367); król Zygmunt I zezwala Aleksandrowi Iłowskiemu wykupić wieś D. z rąk Nawoja Kostki (MS IV, 1 nr 3486); 1521 Jan, Stanisław i Mikołaj, synowie zm. Andrzeja z Radziejowic, wojewody płoc., zachowują w dzierżawie wieś D. (MS IV, 1 nr 3966); 1522 król Zygmunt I zezwala Aleksandrowi Iłowskiemu star. pasymskiemu wykupić wieś królewską D., dzierżawioną przez Jana, Stanisława i Mikołaja, synów zm. Andrzeja z Radziejowic wojewody płoc., i przez tychże zastawioną Andrzejowi Kostce kanonikowi płoc. i fizykowi królewskiemu, z rąk spadkobierców tegoż Kostki (AG perg. 1175); 1525 król Zygmunt I zabezpiecza Aleksandrowi Iłowskiemu 100 fl. na dzierżawionych przez niego wsiach Kępie i D. w zamian za dzierżawę m. Pasym, zdobytego w czasie wojny z księciem pruskim (AG perg. 1024); 1530 król Zygmunt I odbiera starostwo grodowe płoc. Mikołajowi Niszczyckiemu i nadaje królowej Bonie wszystkie królewszczyzny płockie, m. in. D. (LP XXVIII; MS IV, 1 nr 5572); 1531: 20 wł. os., 4 wł. folw. (RP 41, 115v); 1565 wieś D. ma 37 wł. w tym, 27 wł. os., na których siedzi 52 kmieci (dwaj na włókach, reszta na półwłóczkach); wójt Jan Gumowski trzyma 10 wł., w tym 4 wł. wójtowskie i 6 wł. dziedzicznych; jest 11 ogrodników, 4 karczmarzy, młyn na stawie zbudowany na rzece, która rzadko przysycha (LP 28-29).

4. 1430 Jakub zw. Korzyb z Korzybia zamienia z Pawłem s. Trojana z Karwowa wójtostwo w D. z 4 wł. wolnymi na Nosarzewo w ziemi zawkrz. Książęta Siemowit V, Kazimierz II i Włodzisław I nadając wójtostwo Pawłowi, obdarzają go oraz kmieci tam lokowanych pr. chełmińskim (MS III, Supl. nr 109); 1504 król Aleksander Jagiellończyk zezwala Janowi Karwowskiemu pisarzowi królewskiemu wykupić połowę wójtostwa w D. od Stanisława s. Trojana z Karwowa (MS III nr 1607); 1514 Jan Wieczfiński wojski płoc. otrzymuje pozwolenie na wykupienie z rąk Pawła, Marcina i Jana Karwowskich wójtostwa w D. (MS IV, 1 nr 2238); 1565 → p. 3.

5. 1424 ks. Siemowit IV zawiera ugodę z bpem płoc., mocą której mieszkańcy niektórych miast i wsi, m. in. D., będą płacić 10 gr z wł. uprawnej jako ekwiwalent dzies. snop. (UKP nr 619; ZDP nr 103); 1438 wikariusze wieczyści katedry płoc. odstępują kapitule płoc. wieś Białobrzeże i młyn w Cierszewie w zamian za dzies. z wsi D. i Wilczkowo (ADP perg. 238, 239); 1444 dzies. z wsi książęcej D. należała z dawna do prepozyta kolegiaty Ś. Michała (Kap. P, OM nr 208); 1538 bp płoc. darowuje Sewerynowi organiście katedry płoc. dzies. snop. m. in. ze wsi D. (UM 137).

6. przed 1230 ks. Konrad I wraz z in. książętami polskimi postanawia na wiecu odbytym w miejscowości P.⁴Prasna – większość historyków, w tym Kochanowski i ostatnio Sawicki, jest skłonna tłumaczyć jako błędny odczyt słowa Drasna (Dyrazna). Mogła to być również Dzierążnia w woj. sandomierskim wzmiankowana w źródłach w końcu XII w, że nie będzie utrzymywał stosunków z osobami dotkniętymi klątwą, a przeciwnie będzie stosował wobec nich środki przymusu (K nr 278; Iura nr 2).

7. K skarb. nr 828.

8. XI-XII w. dwa cmentarzyska: jedno szkieletowe, z grobami w obudowie kamiennej na wzgórzu ku podmokłym łąkom doliny bezimiennego dopływu rz. Płonki, zajmowało pierwotnie znaczny obszar; drugie z grobami w obudowie kamiennej oraz kurhanowe, o nieustalonej chronologii, położone na mokrawych łąkach nad skanalizowaną obecnie rz. Płonką. Na powierzchni kurhanów ceramika z XIII w. (Rauhut 512-513).