RACIĄŻ

([1065-1155] Nowy Radcez, Ratcenz, Racsis, Racins, Ranczasz, Reczansch, Racząsz, Ranczyansch, Ronczansz, Raczans, Raczanczek, Raczyansch, Raczasz, Raczyas, Raczansch, Racziass, Raczyasz, Raczyansz, Raczyąsch) m. nad rz. Raciążnicą, 38 km na NE od Płocka.

1. [1065-1155] n. gród (K nr 22); [1228] n. gród, ośrodek kasztelanii (K nr 266); 1425 R. otrzymuje lokację miejską na pr. chełmińskim (Pazyra 118, 194); 1429 n. miasto R., par. R. (ADP perg. 202); 1449 n. R. ośrodek pow.1Posługujemy się tu tylko dowodem pośrednim (określeniem Szapska jako miejscowości leżącej prope R.). Nazwa powiat raciąski występuje po raz pierwszy w r. 1452 („Liber terrestris districtus Raczansiensis”, MK 335, 128) w distr. płoc. (MK 4, 139v); 1578 pow. rac., par. R. (ŹD 83, 89, 124, 130).

2. 1476 → p. 3; 1508 dobra Żychowo zostają rozgraniczone od R. (Kap. P 50, 90v); 1542 gościniec wiodący z Drobina do Bieżunia oddziela pow. rac. od pow. sierp. (PG 8, 97); 1550-1572 pole w Kiełbowie od gościńca wiodącego do R. do granic Kotlewa (PG 15, 475; PG 55, 25); 1572 płosy w Cywinach Wojskich od gościńca raciąskiego do łąki zw. Łęg pod górkami (PG 55, 163v); 1575 pole w Żukowie pod R. (PG 61, 19); 1576 zagony w Drozdowie od drogi raciąskiej do granic Dramina przez rz. Raciążnicę (PG 64, 65v); 1581 pole w Stróżęcinie od granic wsi Kaczorowy do drogi wiodącej do miasta R. (PG 75, 156); 1593 zagony w Kiełbowie od drogi kościelnej do gościńca raciąskiego (PG 96, 16v); tamże zagon od granic Kotlewa do gościńca raciąskiego (PG 95, 217v); zagon w Drozdowie naprzeciwko szkoły, od drogi raciąskiej do Dramina (PG 95, 348v); 1594-1596 pole pod Kwasieborzynem-Sujkami od gościńca raciąskiego do granic Kotlewa, tamże pole od tegoż gościńca do granic wyrwalskich2Wyrwały – wg autorów AM nazwa przysiółka wsi Kiełbowo (PG 96, 899); 1595 płosa w Żukowie-Wawrzonkach od gościńca raciąskiego do granic Ciecierska (PG 98, 100v); 1596 zagony w Witkowie pod Łępinem od granic R. do płos wezgłownych (PG 98, 763v-764); zagon w Kiełbowie pod Chyczewem od gościńca raciąskiego do granic Łępina (PG 98, 816v); pole w Druchowie pod Kucharami [Kryskimi] od lasu do gościńca raciąskiego (PG 98, 444).

3. Włas. ks., następnie królewska; w końcu duch. [1065-1155] gród N.R. wymieniony w rzekomym nadaniu Bolesława Śmiałego dla klasztoru benedyktynów w Mogilnie (K nr 22); 1260 Jakub kaszt. rac. (ZDP nr 17); 1374 zgoda między Władymirem dz. z Ciecierska i Mroczkiem kaszt. rac., dz. z Witkowa [Miłaków] w sprawie budowy młyna na rz. Strudze obok R.: Władymirowi poleca się rozebrać młyn, gdyż przysparza szkody (AG perg. 3379); 1428 Mikołaj z R. (AC II nr 1002); 1439 → p. 4; 1451 ks. Włodzisław I darowuje małżonce ks. Annie m. in. m. R. z wsiami przynależnymi Kroczewo i Szasty jako dobra oprawne (L nr 196); 1466 Jan z Mlic pkom. płoc. darowuje szl. Stanisławowi z Tysek swemu rezydentowi resztki ról w R., kupione niegdyś przez jego brata ur. Goliasza marszałka od kuchmistrza Jarosława, który otrzymał je od ks. Włodzisława (ADP perg. 327); 1468 Mikołaj s. Świętosława z R. student Uniwersytetu Krakowskiego (Album I, 191); 1469 Szczepan s. Stanisława z R. student Uniwersytetu Krakowskiego (Album I, 197); 1471 Jan s. Szczepana z R. student Uniwersytetu Krakowskiego (Album I, 205); 1473 Marcin z R. komendarz w Daniszewie (Ep. 10, 141); 1476 król Kazimierz Jagiellończyk darowuje ks. Annie wdowie po ks. Włodzisławie w dożywocie zamek Koło wraz z wieloma wsiami w zamian za zamek Sochaczew, miasto R. z przedmieściem Szasty i wieś Kroczewo, które posiadała tytułem wiana (L nr 232; MS I nr 1351); 1481 miasto R. w posiadaniu króla polskiego (Ep. 10, 204); 1484 Jan z R. pisarz kancelarii dworu [bpa płoc.] (Ep. 10, 332); 1487 Marcin s. Alberta z R. student Uniwersytetu Krakowskiego, Jakub s. Bartłomieja z R. student Uniwersytetu Krakowskiego (Album I, 282); 1489 król Kazimierz Jagiellończyk zabezpiecza Hieronimowi i Piotrowi z Nowego Miasta dług m. in. na mieście R. (MS I nr 2060); 1494-1497 Michał z R. kanonik płoc. (Ep. 15, 87v, 116); 1495 Jakub sufragan płoc. i pleban w m. królewskim R. odkupuje za zgodą króla Jana Olbrachta od ucz. Małgorzaty z Wyszogrodu, żony Jakuba Parzymięso, i jej syna pewne role w R., darowane przez ks. Włodzisława swemu kuchmistrzowi, z przeznaczeniem dla biedoty w par. R. (ADP perg. 394; MS II nr 551); 1496 R. z przyległymi wsiami jest tenutą starostwa sochaczewskiego; w latach następnych jest zastawiany za osobnymi kontraktami (LP XXVI); 1496 król Jan Olbracht kwituje Sławka z Niemgłów kaszt. i star. sochaczewskieogo z zadośćuczynienia za czynsze ze starowstwa soch. i z miasta R. (MS II nr 574); 1496-1512 Michał z R. bp tytularny margaryteński, sufragan płoc. (ZDP nr 273, 338); 1501 król Jan Olbracht sprzedaje Mikołajowi Kossobudzkiemu kanclerzowi kościoła płoc. m. królewskie R. z wsią przyległą Kroczewo za 1000 fl. węg. z pr. odkupu (AG perg. 937; MS II nr 1541; L nr 270); 1503 król Aleksander Jagiellończyk zabezpiecza Mikołajowi z Bartnik kustoszowi kościoła płoc. i sekretarzowi królewskiemu 100 fl. węg. na mieście R., które wypłaci mu Mikołaj z Kossobud dzierżawca R. (MS III nr 945); 1504 król Aleksander Jagiellończyk zabezpiecza Mikołajowi z Kossobud kanclerzowi kościoła płoc. 500 fl. węg. na dobrach miasta R. dzierżawionych przez tegoż kanclerza (MS III nr 1223); 1505 król Aleksander w obecności dzierżawców miasta R. z jednej strony: Mikołaja z Bartnik kustosza kościoła płoc. i sekretarza królewskiego, Ninogniewa z Kryska wojewody płoc., Jakuba Łaszewskiego kasztelana rac., Jana Lacha z Kinik kasztelana sierp. oraz burmistrza i rajców miasta R. z drugiej strony zatwierdza dekret dotyczący czynszów (MS III nr 2018); Prokop Sierpski otrzymuje pozwolenie wykupienia od Jana Kossobudzkiego miasta R. z przyległymi wsiami (MS III nr 2092); 1512 miasto królewskie R. dzierżawione przez Mik. Kossobudzkiego zostaje wymienione frymarkiem z bpstwem płoc. na m. Kock i przyległe dobra w z. lubelskiej (MS IV/1 nr 1701, 1702); 1515 bp płoc. otrzymuje potwierdzenie króla na powyższą zamianę (Kap. P 50, 125; MS IV/1 nr 2453); 1517 bp płoc. okłada Andrzeja Golczewskiego interdyktem za zniszczenia dokonane na mieście R., należącym do dóbr stołowych bpstwa (Ep. 2, 252); kapituła [płoc.] ma zlustrować dobra pewnych szlachciców obok R., z którymi bp płoc. ma dokonać zamiany dóbr (Kap. P 50, 132); 1531: szos – 19 1/2 kopy gr (RP 41, 111v).

Mieszczanie. 1452 Pełka z R. [późniejszy burmistrz] (MK 337, 99v); 1472 opatrzny Wojciech krawiec, rajca i mieszcz. z R. (AC II nr 896); 1487 sław. Katarzyna Pełczyna z R. z braćmi Janem i Wawrzyńcem Rzącami z Płońska sprzedają wójtostwo w Płońsku (MK 6, 208v); 1516 opatrzny Stan. Juszek mieszcz. z R. posiada majętność wartości 8 kóp gr (Ep. 149, 227); ucz. Jan Rogala mieszcz. rac. miał 5 dzieci, z których żyje tylko Ambroży w Płocku; temuż leguje w testamencie dom z ogrodem, bydło, wszelkie domestica i pieniądze na kościół; testament sporządził Jan Falka pisarz miejski, jednym ze śwd. był Maciej Wyżga mieszcz. rac. (Ep. 149, 258v); ucz. Piotr Wiechotkowicz z R. (Ep. 2, 153); 1517 w sprawie ucz. Katarzyny Papiny z R. przeciwko mężowi ucz. Stanisławowi Żabczycowi występują jako świadkowie ucz. Jan Czeniądz z R., ucz. Leonard szewc z R. (Ep. 149, 274v-275v); ucz. Stan. Mioduski mieszcz. z R. (Ep. 2, 276).

4. 1425 → p. 1; 1439 miasto książęce R., lokowane na nowo przez ks. Siemowita IV, otrzymuje pełne pr. chełm. z czynszem po 24 gr w półgr. i po 4 korce owsa (MK 336, 83); 1447 rajcy miasta R. zobowiązują się zapłacić ks. Włodzisławowi 40 kóp gr w szelągach (MK 335, 133v); 1452 Zawisza s. Zawiszy z Kondrajca sprzedaje szl. Mikołajowi z Bojanowa wójtostwo w R. z 2 wł. i ogrodem za 124 kopy gr w szelągach (MK 337, 102); 1516 bp płoc. zawiera kontrakt z osobami mającymi pr. do wójtostwa w R.: Wojciech Bojanowski wicedziekan płoc. ma otrzymać za 1/2 wójtostwa 40 kóp gr w półgr. od szl. Macieja Kossobudzkiego za dzies. kupione od bpa we wsiach Rzewin, Kaczorowy, Opinogóra [?] i Arcelin; Mik. Bojanowski za 1/4 wójtostwa ma otrzymać 23 kopy gr w półgr. i 15 gr, których cz. ma wypłacić mu pleban w Sulerzyżu, faktor klucza dzies. jonieckiego; Wojciech i Zofia, dzieci zm. Stan. Bojanowskiego, mają dać 23 kopy gr za 1/4 wójtostwa; w wypadku gdy druga żona tegoż Stanisława, szl. Anna Śniegocka będzie miała 1/4 części Stanisława, wtedy dzieci tegoż i rzeczona Anna będą mieli po 11 kóp gr w półgr. bez 11 gr, po czym wzmiankowany Mik. Bojanowski otrzymuje wymienioną sumę 16 kóp gr bez 11 gr przypadającą wymienionym dzieciom zm. Stanisława Bojanowskiego, a swoim bratankom; długi po zm. Stanisławie są następujące: szl. Janowi Wysselowi – 2 kopy gr w szelągach, kmieciowi z Osieka – 1/2 kopy gr w szelągach, Janowi Kózce mieszcz. w Radzanowie – 34 gr w szelągach, Niwskiej mieszcz. w R. – 6 gr w szelągach, Maczkowej w Szastach – 6 gr w szelągach, Sępolskiej – 1 kopę gr w szelągach, ogółem 3 kopy gr w półgr. i 12 gr w szelągach, z których rzeczona Anna ma zapłacić 48 gr. Dotychczasowi właściciele mieli otrzymać wszystkie zboża ozime i jare z pól wójtostwa, z wyjątkiem tych, które uprawiali faktor dzies. i mieszczanie, po czym mieli przekazać bpowi płoc. wszelkie przywileje dotyczące wójtostwa (Ep. 2, 156-157); bp płoc. wykupuje wójtostwo w R. z młynem, dworem, ogrodami wokół, którego wartość przewyższa 200 kóp gr. (Kap. P 50, 131v).

5. 1429, 1431 → p. 1; 1437 Jakub pleban w R. (MK 336, 67); 1450 Andrzej ze Zbyszyna, kapelan dworu ks. Włodzisława I zaprezentowany przez tegoż na plebanię w R.; protestuje przeciwko temu Piotr Lula wikariusz wieczysty dziecezji warsz. (Ep. 5, 48); 1472 opatrzny Wojciech krawiec, rajca i mieszcz. rac., w imieniu swoim i innych witryków kościoła par. Ś. Wojciecha w R., sprzedaje kapitule łowickiej dzwon kościelny za 30 kóp gr w szelągach (AC III nr 896); 1481 zm. ksiądz Mikołaj bakałarz sztuk, rektor [kościoła par. w R.] (Ep. 10, 204); 1487 Jakub bp margaryteński i sufragan płoc., proboszcz w R. przywłaszcza sobie dzies. należące do wikariuszy płoc. (ADP perg. 379); 1504 pleban w Zakroczymiu odstępuje parafię tamże w zamian za parafię w R. (Ep. 16, 202-202v); 1509 discr. Paweł Gocłowski rektor szkoły par. w R. (Ep. 6, 81); 1516 discr. Jan z Chądzyna rektor szkoły par. w R. (Ep. 149, 258v); 1517 bp płoc. wysyła rewizorów dla oceny dzies. wartości 12 kóp gr, przyznanych mansjonarzom w R. przez bpa (Kap P 50, 131v); 1518 pr. patronatu kościoła par. w R. nadane wieczyście starostom płońskim (MS IV/1 nr 2819); matka szl. Mikołaja Lacha z Kinik leguje 1/2 kopy gr na szpital w R. (Ep. 2, 353-354); 1520 discr. Stanisław rektor szkoły w R. (Ep. 2, 552); 1598 kościół par. pod wezwaniem Ś. Wojciecha, inny kościół pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny (WP 5, 380v-381).

6. W kościele Ś. Wojciecha w R. od dawnych czasów odprawiano sejmiki ziemskie (PG 97, 638).

7. 1437-1519 (Z II nr 2536; MK 336, 67; MK 340, 163; Ep. 9, 121v; Ep. 10, 142; Ep. 11, 17v, 19v; Kap. P 50, 43, 131v; Ep. 15, 44, 50v, 109; Ep. 16, 252v; Ep. 7, 46; PT 1, 162v; Ep. 2, 160, 439).

8. X-XII w. grodzisko w R. zw. przez ludność miejscową „Wodną Górą”, zlokalizowane wśród podmokłych łąk rz. Raciążnicy. Pierwotne miasto miało prawdopodobnie kształt owalny. Ponieważ zbudowane zostało na grząskim i bagnistym gruncie, teren pod wały był specjalnie wiązany. Przy wjeździe do grodu droga moszczona była belkami i deskami. Majdan nie zabudowany. Materiał zabytkowy: ceramika, kości zwierzęce, nieliczne przedmioty żelazne, krótkie wiosło drewniane od łodzi-dłubanki (GMP 108).

1 Posługujemy się tu tylko dowodem pośrednim (określeniem Szapska jako miejscowości leżącej prope R.). Nazwa powiat raciąski występuje po raz pierwszy w r. 1452 („Liber terrestris districtus Raczansiensis”, MK 335, 128).

2 Wyrwały – wg autorów AM nazwa przysiółka wsi Kiełbowo.