(1393 Radzanowo, Radzanow) niegdyś miasto, przy ujściu Mławki do Wkry, 18 km na N od Raciąża.

1. 1429 par. R. (Kurenda, 218); 1456 n. par. R. (ADP perg. 291); 1506 dek. biel. (MD); 1578 miasto R. w wojew. płoc., pow. rac., par. R. (ŹD 85, 125).

2. 1543 fortalicium i ogród obok ogrodu plebańskiego, drugi ogród na tyłach fortalicium (PG 9, 80v); las Biel Bońkowska należący do dóbr R. (PG 9, 81); 1575 droga radzanowska przechodzi przez Gradzanowo [Kościelne] (PG 61, 202v).

3. Włas. szlach. 1393 ks. Siemowit IV zezwala Jakuszowi z Radzanowa [Starego] założyć miasto w Radzanowie na pr. chełm. (GP 213-215)¹Wg Henryka Rutkowskiego, który pomógł mi skutecznie rozwiązać trudności w identyfikacji R. miasta i wsi Radzanowo Stare, przywilej z r. 1393 (datacja niepewna ze względu na zdefektowanie dokumentu) zezwolił Jakubowi z Radzanowa na założenie miasta w granicach wymienionej wsi. Jednakże miasto zostało lokowane w dalszym regionie, nad Wkrą, gdzie mogły być lepsze warunki rozwoju i gdzie mogło również chodzić o umocnienie granicy od strony Zawkrza, zastawionego w tym czasie Krzyżakom. Miasto założono chyba na surowym korzeniu, a jeśli tak, to jest wątpliwe datowanie grodziska na przełom XIII i XIV w. (zob. p. 8. Nb. czworokątny plan wałów wskazuje na pozostałość późniejszej fortalicji). Przywilej lokacyjny otrzymał Jakub, lecz miasto należało potem do potomków jego brata Pawła. Być może w jakimś czasie bracia podzielili się ojcowizną, Jakub został w rodowej siedzibie, a Paweł w innym miejscu wykorzystał przywilej na założenie miasta uzyskany przez brata; 1418 ks. Janusz I na prośbę stren. Pawła dz. z R. uwalnia kmieci w jego wsi Nekraczewo²Nazwa nie zidentyfikowana w distr. łomż., lokowanej na surowym korzeniu, na 20 lat od wszelkich świadczeń (PP VI nr 527); 1419 ks. Siemowit IV nadaje Pawłowi z R. połowę dąbrowy Ulików do wsi Tarnoszyn (ZDM V nr 1306); 1431 Zygmunt dz. z R. sprzedaje kmieciowi Piotrowi ze wsi Srebrna wójtostwo w tejże wsi za 90 kóp gr posp. (ZDP nr 111); 1437 Katarzyna c. Wawrzyńca z Mokrzyc [Dworskich], ż. Tomasza ze Stpic zamienia z Pawłem z R. całą swą cz. w Mokrzycach na siedlisko w Nasielsku (MK 3, 203); 1439 Stanisław s. Pawła z R., kleryk diec. płoc. z braćmi Ściborem i Pomściborem (UKP nr 318); 1448 Paweł z R. wojewoda bełski (AC nr 1); 1451 ur. Anna c. zm. Pawła z R. wojewody bełskiego, ż. Jana z Sopuszyna kwituje brata ur. Zygmunta z R. chor. płoc. z zadośćuczynienia za dobra ojcowskie i macierzyste (MK 4, 119-119v); 1456 Piotr z R. kanonik płoc. (Kap. P 50, 16); 1459 [Zygmunt] z R. [h. Prawdzic] chor. płoc. dzierżawca starostwa wiskiego (MZH nr 166); 1460 tenże Zygmunt, właściciel Ciemniewa nadaje młynarzowi Borzysławowi młyn w Kupiskach na rz. Srazim³Zapewne lewy dopływ Lepackiej Strugi, lewego dopływu Narwi na odcinku między Łomżyczką a Pisą (HW nr 471) wraz z 2 wł. i 6 morgami wójtostwa (MK 6, 134v); 1461 discr. Wojciech s. Pawła z R. kleryk diec. płoc., notariusz publiczny (Ep. 5, 117v-118); 1474 Jan z R. i z Ciemniewa starosta wis., stolnik płoc. (ZDP nr 200, 201, 206); 1475 ks. Janusz II sprzedaje Janowi z R. stolnikowi płoc. wieś Chełpowo (MK 5, 54v); 1475-1478 tenże Jan kanclerz ks. Bolesława V, stolnik płoc. (WS 252, 295; MK 5, 200); 1478 ks. Bolesław V nadaje temuż Janowi wieś Radzikowo (L nr 244); 1481 zakład 500 kóp gr w półgr. między Małgorzatą wd. po Janie stolniku płoc. z R. a jej szwagrem Zygmuntem z Ciemniewa (MK 6, 1cv); Paweł s. wielm. zm. Zygmunta z R. wojewody bełskiego zamienia z ks. Januszem II wieś Kupiski na 4 wł. w Łomży Starej z dopłatą 600 kóp gr w półgr. przez księcia (MK 6, 139d); 1482 Jakub, Dziersław, Zygmunt, synowie zm. Zygmunta z R. wojewody bełskiego, po którym wdowa przejęła Ciemniewo z przyległymi wsiami jako wiano (MK 6, 152); 1482 Zygmunt i Andrzej bracia Radzanowscy, dziedzice z Niszczyc, zabezpieczają sław. Grzegorzowi rajcy płoc. 215 1/2 fl. węg. i 46 kóp gr w półgr. na swoich dobrach Srebrna i Janoszyce (MK 6, 204-204v; ZDP nr 221); 1484 Zygmunt z R. ma sprawę ze Stanisławem plebanem z Porytego (Ep. 11, 71); 1485 tenże Zygmunt odwołuje sprzedaż Gradzanowa i Krzewa (MK 6, 148); 1489 discr. Maciej z R. (Ep. 10, 697-698); 1492 → p. 5; 1497 król Jan Olbracht daje Andrzejowi Niszczyckiemu z R. skonfiskowane dobra Jana Łabędzia, Piotra Dunina i Jana z [Bronowa-]Sadów (MS II nr 785); oraz Macieja, Marcina, Jana, Stan. Karkoszki i Jakuba Brzucha, wszystkich z Bronowa-Sadów (MS II nr 1079); 1498 ur. Zygmunt Uhnowski z R. winien Spytkowi z Jarosławia wojewodzie krak. 100 fl. węg. (MS II nr 1313); 1503 Andrzej Radzanowski jako urzędnik żup w Wieliczce zostaje zwolniony przez króla od udziału w wyprawie wojennej (MS III nr 854); 1505-1507 król Zygmunt I przysądza Małgorzacie Radzanowskiej wd. po Janie stolniku płoc. i jej s. Janowi wsie Radzikowo i Wielką Wolę, uprzednio nadane przez ks. Bolesława V, potem odebrane i obecnie będące własnością Dobiesława z Kozarzewa (MS III nr 2274; MS IV/1 nr 217); 1506 Jan s. zm. Jana z R. stolnika płoc. odstępuje stryjowi Andrzejowi z Niszczyc pr. bliższości do dóbr Poryte, Dzierzbia, Zaskrodzie, Stawiski Korzeniste, Zaborowo (MK 18, 250v); Małgorzata wd. po Janie Radzanowskim stolniku płoc. z dziećmi Felicją i Prokopem otrzymują pr. lokowania miasta w Iłowie (MS III nr 2713); 1507-1509 sprawa Małgorzaty Radzanowskiej wd. po stolniku płoc. i s. Jana o wsie Radzikowo i Wielką Wolę (MS IV/1 nr 217, 318, 578, 579); 1508 Dziersław z R. kaszt. bełski (MS IV/2 nr 377); Andrzej Radzanowski (MS IV/2 nr 23129); 1517 Dziersław Huwnowski z R. kaszt. bełski (MS IV/2 nr 11144); 1519 ur. Jan Radzanowski (Ep. 2, 413); 1530 miasto R. zwolnione na 5 lat od podatków (MS IV/1 nr 5562); 1531 m. R. płaci [brak d.c.] (RP 41, 111v).

Mieszczanie. 1407 Jakusz z Młodynina pozwany przez Gardotę o niestawienie się na sprawę przeniesioną z R. do Płońska (Pł. nr 947)⁴Zapiska sformułowana bardzo niezrozumiale; 1484 Andrzej Trzaska mieszcz. z R. (Ep. 10, 313); 1489 Wojciech Łysy, Jan kuśnierz, Andrzej Cholwy, Mik. Dura mieszczanie z R. (Ep. 10, 687); 1508 Maciej Przybyłko mieszcz. z R. zapisuje kościołowi w R. i żonie sumy, które miał u mieszczan w R.: 20 gr u Stan. Kościeszy, 80 gr u Stan. Serwatki, 2 kopy gr u Jakuba Goździonka, 4 kopy gr u Stan. Moczka, sukno czarnego koloru u Jakuba Małego; braciom swoim i siostrom: 2 kopy gr u Jana Cichosza mieszcz. z Nowego Miasta; kościołowi w Gradzanowie: 4 kopy bez 4 gr u Grzegorza Bieńka z Warszawy; wykonawcy testamentu: ksiądz Maciej z R. i Szymon tkacz z R. (Ep. 16, 265-265v); 1509 Marcin szewc z R. (AC nr 279); 1516 Jan Kozka mieszcz. z R. (AC nr 392); 1532 król Zygmunt I zezwala sukiennikom z R. umieszczać własną cechę na suknach wywożonych w głąb kraju i do Prus (MK 46, 131; MS IV/1 nr 6152); 1578 miasto R. płaci ogółem 105 fl. 26 gr 12 denarów podatku, w tym szosu 32 fl., czopowego 45 fl. 26 gr 12 denarów, od śledzi 5 fl. 6 gr, rzemieślnicy i wypalający gorzałkę 22 fl. 24 gr (ŹD 125).

4. 1393 ks. Siemowit IV zezwala Jakuszowi z Radzanowa [Starego] założyć miasto na pr. chełm. (GP 213-215); 1412 miasto R. (Lites II, 193); 1530 miasto R. (MS IV/1 nr 5562).

5. 1429 pleban w R. wezwany do uiszczenia świętopietrza (Kurenda, 218); 1492 ksiądz Jan z Siemiątkowa zaprezentowany przez Dziersława, Zygmunta, Andrzeja i Jakuba, braci, dziedziców i patronów kościoła w R. na plebanię w R. (Ep. 16, 265); ksiądz Andrzej z Uniecka zaprezentowany przez Jakuba z R. na plebanię w R., mianowany tamże plebanem (Ep. 16, 265); 1519 discr. Marcin nauczyciel szkoły par. w R. (Ep. 2, 413); 1598 kościół par. Ś. Franciszka (WP 5, 375v).

6. 1412-1414 rokowania polsko-krzyżackie odbywają się w R. (Lites II, 193; III, 96).

7. 1462-1502 (Ep. 9, 29, 32v; UKP nr 407; Ep. 16, 30, 132, 265).

8. XIII/XIV w. grodzisko pierścieniowate zw. przez ludność miejscową „Zamek”, w zakolu rz. Wkry, na jej lewym brzegu, usadowione na obszernej kępie, ok. 0,25 km na NW od kościoła. Rozmiary wnętrza 45 na 50 m, wały w planie czworokątnym z zaokrąglonymi narożami. W połowie wału południowego od strony rz. przejście z groblą, zbudowane przez miejscową ludność, być może w dawnym przejściu bramnym (GMP 119).