(1387 or. Pechenyno, 1388 Pechinino, Pechnino, 1396 Pechenino, 1398 Pechinyno, Pechynino, 1399 or. Pechnino civitas, Pechonino, 1400 Pechnyno, 1403 or. opidum Czampino, 1405 Pyechnino, 1406 kop. XIX w. Pechcino!, 1415 kop. 1576 Czepin, 1423 or. Czampyn, Czampyno, 1432 Czapyn, 1446 Pyechinin, Pyechynino, 1448 or. opidum Pyechyno alias Czampyn, 1455 Czampin, 1459 oppidum Pyechynino alias Czampyn, 1523 Cząmpin, 1561 obl. 1570 Czempyn, 1564 Cempin, 1581 Czempin) pierwotnie wieś, następnie miasto powstałe na jej terenie, 10 km na NE od Kościana.

1. 1399 n. miasto (Lek. 1 nr 2989); 1448 n. pow. kośc. (PG 3, 9v); a. 1387 n. par. własna (AC 2 nr 941); 1510 dek. Kościan (LBP 126).

2. 1561 obl. 1570 Stan. Górka daje mieszczanom w Cz.: nowy plac za miastem od strony Kościana od [domu] Wojciecha aż do góry [w tekście: ,,do Gory”, jak wiele innych wyrazów pospolitych pisanych przez duże litery], gdzie kończą się drogi ku Kościanowi i aż do roli Piechinińskiej [wsi Piechinin, obecnie Piechanin] po Glinki, w stronę wiatraka, który to plac ma być rozdzielony na 3 ulice, a czwarta ulica ma prowadzić ku wsi Piechinin¹Temu nowemu rozplanowaniu zachodniej części m. Cz. odpowiadają prawdop.: jedna z 2 ulic (zachodnia) prowadząca do wsi Piechanin oraz 2 ulice prowadzące od W do wsi Piotrkowice i ku Oborzyskom oraz Kościanowi, wreszcie trzecia ulica (od W) wybiegająca z południowej części m. ku wsiom Gorzyce i Borowo – widoczne na schematycznym planie Cz. na mapie z l. 1807-12 (Gaul); tenże zezwala mieszczanom zbudować 4 wiatraki ,,na górze za Borówkiem” [obecnie Stare Borówko]; łąka k. Cz. od strony Tarnowa [obecnie Tarnowo Stare] zw. Tarnowska; tenże daje mieszczanom w Cz. miejsce na stodoły ,,na piasku za kościółkiem, za Borówkiem”; tenże przyłącza do miasta plac, na którym był stary młyn koński, na potrzeby rzemieślników; tenże przeznacza na postawienie szubienicy plac, położony między rolą miejską a granicą z Iłowcem Wielkim, na końcu Borówka²Borówko położone w bezpośrednim sąsiedztwie Cz. na NE i na N od zabudowań dworskich, gdzie stał stary kościół (pierwotnie par.), zostało określone w wizytacji kościelnej z 1610 jako przedm. Cz. (penes ecclesiam S. S. Simonis et Judae in suburbio – AV 4, k. 81-82v) → p. 4.

3. Własn. szlach. 1387 - a. 1408 Kiełcz z P., Piechiniński (Pechninsky, Pechininsky): 1387-89 tenże w sporze z Mik. [z Bytynia] kaszt. starogr. oraz jego żoną i synami o 100 grz. posagu swej matki (Lek. 1 nr 106, 107, 440; WR 1 nr 67); 1391 tenże otrzymuje przysąd na 1 1/2 grz. od Wawrzyńca z Będlewa w sprawie o kmiecia Wojc. Sapowskiego (Lek. 2 nr 1423); 1393 tenże śwd. (WR 3 nr 59); a. 1408 zm. Jan kmieć z Roszkowa k. Kościana zabił Kiełcza Piechnińskiego; Mikołaj, Blizbor, Wawrzyniec i Andrzej Granowscy przywodzą świadków w tej sprawie przeciwko Machnie c. wspomn. kmiecia [tekst niejasny, nie wiadomo, jaki związek miał ten fakt z folw. → Włóczęgi i z wsią → Woźniki k. Grodziska Wielkopolskiego; por. też → Granowo] (KoścZ 3, 102).

1387 Dobrogost [z Szamotuł?] Piechiniński śwd. w Kościanie przy sprzedaży młynów tamże należących do Dobrogosta [Nałęcza] bpa pozn. (Wp. 3 nr 1860; Cieplucha 137, odniósł ten dok. do mł. w Kiełczewie k. Kościana).

1395-99 kmiecie w P.: 1395 Jakub Sroka skarży Janusza z Jurkowa o rabunek swego mienia i 13 grz. pieniędzy i o uwięzienie żony (Lek. 2 nr 1782); 1396 Mik. z Bełczylasu [obecnie Bączylas k. Krobi] świadczy przeciwko kmieciowi Michałowi z P., że zabrał mu mienie „z prawem, iż ciągnął [z]ziemie przez [za]powiedź” (WR 3 nr 31; Lek. 2 nr 1924); 1398 świadkowie Jana kmiecia z P. w jego sporze [przedmiot sporu niezn.] z Piechnem (Pechnonem) Krakwiczem [z Karchowa]: Szrocka [Sroka?, Sroczka?], Piotr, Jakub, Mikołaj, Wawrzek (Wafszreg; tenże Wawrzek → niżej: Miasto i mieszcz., r. 1399), Tharasz (WR 3 nr 48; Lek. 2 nr 2029 pod r. 1397); Stan. kmieć z P., świadczy przeciwko opatowi [lub.?] w sprawie roli otrzymanej od opata, „przebudowanej” na 3 grz. (WR 3 nr 104); świadkowie Radka (Radko) kmiecia z Piotrowa [par. Głuchowo k. Cz.] przeciwko opatowi [lub.?] w sprawie o uwięzienie kmiecia Staszka [z P.] i zabranie mu 3 grz.; kmiecie z P.: Jan Bratek (Brathko), Bieczyna (Beczina), Piotr zw. Drobot (Droboth), Paweł Czeszek (Ceszko; Lek. 2 nr 2181: Coszko = Koszek?) (WR 3 nr 109); kmieć Czabel z P. skarży szl. Tomisława zw. Lech i jego brata z Zador (Zadory) o rabunek 2 koni (Lek. 2 nr 2221, 2243; tenże Czabel → niżej: Miasto i mieszcz.: r. 1399); 1399 Świętek (Swenthco, Swench. = Święch) kmieć z P. pozywa wspomn. Tomisława z Zador o rabunek konia (WR 3 nr 117; Lek. 2 nr 2269; tenże Świętek → niżej: Miasto i mieszcz., r. 1399).

1399-1581 własność w P. inaczej zw. Cz. → Czempiń – dobra.

Miasto i mieszczanie: 1399-1401 spór Stachny Pitilewej mieszcz. z P. z Szybanem z Wronczyna [k. Stęszewa, pow. kośc.]: 1399 Arkembold dz. z Orla Wielkiego [k. Wronek] pozywa Szybana z Wronczyna o zabicie przez niego męża swej mieszczanki (civissa) z P. i in. jej krzywdy za 20 grz.; [taż] mieszcz. z P. zw. Pitilewa skarży wspomn. Szybana o zagarnięty zastaw, który miała we Wronczynie i o męża, za które to sprawy winien jej zapłacić 20 grz. z 1/2 Wronczyna (Lek. 1 nr 2989, 2996); 1401 tenże Szyban świadczy przeciwko Stachnie mieszcz. z P., że nie wypełniła ugody sąd. w sprawie „oprawienia” jej bydłem przez Szybana (KP nr 687, 689, 690; WR 1 nr 510).

1399 Czabel [mieszcz?] z P. świadczy przeciwko Tomisławowi Lechowi [z Zador] w sprawie o zrabowanie mu 2 koni za 4 grz.; jego świadkiem [mieszcz.] Grusla [z P.] (WR 3 nr 138); 1399-1400 spory braci Jakuba i Piotra zw. Grusla z m. (de civitate) P.: 1399 w sporze z tymiż mieszcz. Piotrasz Abdank z Roszkowa [k. Miejskiej Górki] płaci kary sąd.; ciż bracia dowodzą przeciwko wspomn. Piotraszowi, że ręczył on im za swego brata, iż ten będzie odpowiadał prawem przed sędzią, wyznaczonym im przez wdę [pozn.]; wśród świadków [mieszcz.] z P.: Świętek (Swentko), Wawrzek (Wafszrko) rajca (consul) z P., Radek (Ratko → wyżej kmiecie w P. r. 1398, Radek kmieć z Piotrowa), Paweł (Lek. 2 nr 2343, 2413; WR 3 nr 129); 1400 Jakusz, Jakub Grusla i jego brat Piotr mieszczanie z P. pozywają Henryka Zimnowodzkiego [z Zimnej Wody pow. pyzdr.] kaszt. ksiąs. o 17 i 8 grz. (Lek. 2 nr 2587, 2648).

1400 wójt i burmistrz [imiona nie podane] w P. mają brać udział w sprawie sporu między Wojc. Dymoczewskim [z Dymoczewa k. Stęszewa, obecnie wsie olęderskie Dymaczewo Stare i Nowe] a Baworem [z Trzebawia k. Stęszewa?] (Lek. 2 nr 2638); Dobrosław z Dolska mieszcz. z P. w sporach z Mik. Lubiatowskim stolnikiem kal. [!]³A. Gąsiorowski umieścił tegoż Lubiatowskiego (występującego przemiennie jako stolnik pozn. i kal.) na liście stolników pozn. (GUrz. nr A 312, tamże uzasadnienie): tegoż Dobrosława pozywa Lubiatowski o 5 grz., o które sam był przez Dobrosława pozwany; a następnie o 9 sk., którymi wcześniej wynagrodził wspomn. mieszcz.; tenże Lubiatowski stawia świadków, że nie wybił Dobrosławowi zębów (Lek. 2 nr 2598, 2625, w tej zapisce Dobrosław nazwany też Dobrogostem; WR 3 nr 157); Radosław [mieszcz.] z P., wójt z Dolska zwalnia wspomn. Lubiatowskiego od dowodu w sprawie o 5 grz. oraz od płacenia mu tych pieniędzy, ponieważ będzie skarżył o nie in. osobę (Lek. 2 nr 2691)⁴Ze względu na pokrewną treść spraw Dobrosława z P. i Radosława z P. z Lubiatowskim, ich pochodzenie z Dolska, a także podobieństwo imion (Dobrosław nazwany także Dobrogostem), można przypuszczać, że w obydwu wypadkach chodzi o tego samego mieszcz. z P; 1402 Jan mieszcz. (concivis) z P. świadczy przeciwko [szl.] Bronisławowi z Jeligowa, że dał mu 1 1/2 grz. ,,by mu nie miał służyć”, a Bronisław przysięga, że nie wziął Janowi jego bydła i pieniędzy ponad to, co mu pr. dozwalało; świadkowie Jana, mieszcz. (cives) z P.: Jan Korytasz (Coritasz) z P., Mik. Obrasznig, Marc. Dybała (Dibala), Bogusław, sołtys Wojc. z Borowa [k. Czempinia], Adam z Robaczyna (WR 3 nr 186, 187); 1403 kmiecie [!], jeden z Piechinina (de magno Pechinino), drugi [!] z miasta (de opido) Cz., pozywając Mik. z Lubiatowa, stolnika pozn. o rabunek pewnych dóbr z cła (aliqua bona in theloneo), oddają pełnomocnictwo w swej sprawie [panu swemu] Arkemboldowi (KoścZ 2, 62, dawna k. 57; w zapisce omyłkowo ,,in theolone”)⁵Treść zapiski wskazuje na fakt istnienia miasta w P. zw. też Cz. dopiero od paru lat (od 1399?) oraz na pochodzenie jego mieszkańców, przede wszystkim kmieci, zarówno z samego Piechinina (wsi jeszcze w 1399) jak i in. wsi okolicznych (zob. wyżej świadkowie z l. 1398-1400); Mac. „laicus” z P. (ACC 1, 124v).

1423 Mikołaj [prac.?] z Moraczewa, wsi Szczepana Rydzyńskiego, odstępuje tamże Mikołajowi mieszcz. z Cz. 1 1/2 ł.; „domina” Jadwiga c. Włodka (Wlodzyconis) z miejscowości „Gyschyna” [Rydzyna?, Gryżyna?] odstępuje od pr. bliższości do 1 1/2 ł. w Moraczewie na rzecz wspomn. Mikołaja s. kowala z Cz., pod warunkiem, że jego brat sprowadzi się na zawsze do Moraczewa (KoścZ 7 k. 93v, 124); 1432 prac. Mikołaj mieszcz. (opidanus) z Cz. pozywa szl. Jana [Jaszkowskiego] z Tarnowa [obecnie Tarnowo Stare k. Czempinia] o rany (KoścZ 10, 308); 1446 mieszczanie z P. uprawiają 14 ról (agri) wymierzonych im przez dziedziców w P. z ich folwarków tamże → p. 5.

1455 dwór Andrzeja Bnińskiego bpa pozn. w Cz. → Czempiń – dobra.

1458 m. Cz. ma dostarczyć 3 pieszych, zbrojnych na wyprawę do Malborka (CMP nr 129); 1507 m. Cz. w rejestrze poboru szosu [formularz nie wypełniony] (ASK I 5, 2); 1510 w m. Cz. 8 karczem warzących [piwo], 2 młyny: wiatrak i młyn do słodu; tamże folw. (LBP 126); 1511 mieszkańcy (homines) z Cz. na targu w Kościanie (AC 2 nr 1652).

1562 (10 I) kop. XIX w. król Zygmunt August na prośbę Stan. Górki star. kolskiego i wał. i za jego zasługi ustanawia w jego m. (oppidum) Cz. 4 jarmarki w dniach: pierwszy w przedostatnią niedzielę przed Wielkanocą (Dominica Iudica), drugi w siódmy poniedziałek po Wielkanocy, a pierwszy po Wniebowstąpieniu, trzeci w niedzielę po ś. Bartłomieju (24 VIII) i czwarty w niedzielę po ś. Idzim (1 IX) oraz targi cotygodniowe w każdy czwartek; na wspomn. jarmarki mogą przybywać wszyscy ludzie (F. Ruszczyński [→ p. 7], s. 25-27 kop. z XIX w. z obecnie już nie istniejących akt m. Cz.).

1563 m. Cz. płaci szos zw. dupla 4 fl. oraz podatek od 40 rzem., 5 komor., 1 kupca, 4 kotłów gorzałczanych, od 4 warzelni piwa i 1 wiatraka w dzierżawie dorocznej (ASK I 4, 151).

1580 mielcarze i mieszczanie miasteczka Cz.: Wojc. Skórka, Jan Kamiński, Paweł Bogucki, Mac. Marszczybrzuch, Wawrz. Placek, Jakub Maliska, Marek Malik, Jerzy Kuśmierz, Andrzej Pezal, Andrzej Jęczmień, Walenty Świtała, Błażej Gardka, Mac. Pisarz i Mateusz Mielcarz na swoją prośbę oraz dzięki swemu panu, Janowi Malechowskiemu z Malechowa [k. Dolska, obecnie Małachowo i z Konar k. Miejskiej Górki, pow. kośc.], oraz Iłowca Wielkiego [k. Cz.], zostają przyjęci do cechu mielcarzy w Kościanie i otrzymują od starszych tegoż cechu wilkierz, którym mają się rządzić w cechu własnym (F. Ruszczyński [→ p. 7], s. 30-31 kop. z XIX w., z nie istniejących akt m. Cz.).

1581 m. Cz. płaci szos, zw. dupla 4 flor. oraz podatek od 12 rzem., 3 komor., 4 kotłów gorzałczanych i 3 ł. należących do miasta (ŹD 96).

4. 1399 Wawrzek rajca z P.; 1400 wójt i burmistrz w P. → p. 3: Miasto i mieszczanie.

1561 obl. 1570 Stan. z Górki [Miejskiej] star. kolski, ujski, mosiński etc. daje miastu Cz. i jego mieszczanom obecnym oraz tym, którzy przybędą do miasta, pr. posiadania wszelkiego mienia nieruchomego w tym mieście na warunkach okupności dziedz.; burmistrz z radą i wójt z ławnikami mają mieć księgi do wszelkich wpisów; mają się sądzić według pr. pisanego magd., nie śląc nigdzie po ortyle, rozsądzając sprawy na miejscu, do czego winni mieć [własny zbiór] pr. pisanego, a urząd miejski nie może bronić osądzonemu pr. apelacji do pana miasta.

Miasto otrzymuje 3 śl. roli w 3 polach, a każdy ślad ma być rozdzielony na 4 kwarty; mieszczanie zapłacili panu za każdy ślad po 10 grz., a co roku będą mu za te role płacić 4 grz. na Ś. Marcina (11 XI); łąki tak jak są z dawna rozmierzone aż do łąki pańskiej zw. Tarnowska, mają mieć rozdzielone dla każdego domu w posiadanie dziedz., a nie wolno ich sprzedawać bez domów; będą dawać z każdej po 1 kogucie lub kapłonie; za łąkami otrzymają 9 ogrodów dla miasta albo własnej zabudowy, z każdego ogrodu mają dawać po 1 kapłonie.

Pan daje nowy plac za miastem od strony Kościana, począwszy od [domu] Wojciecha aż do miejsca, gdzie kończą się drogi do Kościana, do roli Piechińskiej po Glinki, w stronę wiatraka, który to plac ma być rozdzielony na 3 ulice i na czwartą w kierunku [wsi] Piechinina, a burmistrz z wójtem mają rozdawać [działki] pod zabudowę; pan daje ponadto: plac na ratusz i 4 budki „na pożytek miejski”, 5 jatek dla rzeźników, którzy mają płacić panu po kamieniu łoju, a miastu osobno; zezwala zbudować łaźnię miejską, z której miasto ma brać czynsz od balwierza; miasto otrzymuje 2 domy wolne dla pasterzy i błonie wolne na wspólne pastwiska dla bydła, świń i owiec mieszkańców miasta oraz wsi Borówka (w tekście: „pospołu pascz z borowskimi”).

Targi [mają się odbywać] w czwartki i „wolnica zawsze” oraz 4 jarmarki: pierwszy w pierwszą (Białą) niedzielę po Wielkanocy, drugi w szóstą niedzielę po Wielkanocy (po Wniebowstąpieniu pierwsza niedziela), trzeci w pierwszą niedzielę po Ś. Bartłomieju (24 VIII), czwarty na ś. Marcina (11 XI) [podano też piąty! termin: w niedzielę po ś. Idzim (po 1 IX)]⁶Wzm. o jarmarkach dla Cz. w przyw. Stan. Górki (z 22 XII) wyprzedza o 19 dni wystawienie przyw. król. na te jarmarki (z 10 I następnego roku)! Z niezn. też powodów różnią się w tych dok. terminy jarmarków: drugiego oraz czwartego. Ponadto w przyw. Górki po terminie jarmarku trzeciego, znalazł się sztucznie dodany in. łac. termin: „Prima Dominica post Egidii” (pierwsza niedziela po 1 IX). Jest to właśnie termin – prawnie obowiązujący, bo z przywileju król. – jarmarku czwartego; zamiast niego jednak podano w przyw. Górki dzień 11 XI. Prawdop. pisarz tego przyw. (pisanego po polsku, a odznaczającego się dość chaotycznym układem treści) nie zrozumiał dobrze wszystkich, ustalonych wcześniej dla przyw. król. terminów kalendarza (zapewne w języku łacińskim), którymi dysponował przy redagowaniu przyw. dla miasta; być może też omyłki te powstały przy ingrosowaniu przyw. w księdze grodzkiej; jarmarki te mają być wolne przez 4 l. od opłaty targowego na rzecz pana miasta; sukiennicy mają otrzymać miejsce na kramy, a pan miasta winien zbudować dla nich folusz koński albo wodny na własnym gruncie; mieszcz. dozwolone będą pastwiska płone, tam gdzie nie ma żyta ani łąk oraz wypasy na ugorach (pastwiska letnie); pan zezwala zbudować 4 wiatraki na górze za Borówkiem, z których po roku od zbudowania płatny będzie czynsz po 2 zł na 11 XI.

W czasie pospolitego ruszenia miasto ma dawać panu 2 dobre konie na wojnę; mieszcz. mają zawozić do pańskiego młyna słodowego po 4 ćwierci słodu, od których będą dawać po wiertelu słodu, albo płacić pieniędzmi, [albo?] od każdego słodu wiertel owsa; kotłowego mają płacić od warzenia [gorzałki?] w swych kotłach po 5 kwartników, na młynek 3 polskie pieniądze [!], a młynarzowi za naprawy mł. i mielenie po 1 solidzie; mają brać słody pańskie, albo [na słody?] pszenicę z folw. po 2 gr za ćw.; mają naprawiać bruki, rynsztoki i drogi w mieście; place puste i ogrody mają być oddane pod zabudowę; winni kosić i grabić według dawnego zwyczaju całą łąkę od strony Tarnowa, razem z kmieciami; władze miasta będą pobierać kary pieniężne (zawloskowe i karthowe), a kary „krwawe i za głowę” oraz za nieposłuszeństwo wobec władz miejskich i wobec pana wymierzać będzie pan miasta.

Mieszczanie otrzymują miejsca na stodoły „na piasku, za kościółkiem, za Borowkiem”, przydzielane przez władze miejskie; mielcarze powinni mieć mielcuchy dla wyrobu i wolnej sprzedaży słodu, a zamiast czynszu – gdy piwa nie warzą – gdy minie wolnizna, dawać panu kłody piwa lub pieniądze za nie; ci, którzy piwo warzą, otrzymają po kwarcie roli przy domu; rzemieślnicy mają otrzymać plac, na którym stał stary młyn koński; ci, którzy wypalają gorzałkę, będą płacić panu po 3 gr co kwartał; po upływie wolnizny mieszcz. mają płacić panu targowe od soli i in. towarów; pan wyznacza miejsce na szubienicę między granicą z Iłowcem [Wielkim] a rolą miejską, w końcu [wsi] Borówka; ponadto zezwala na wyszynk wina za opłatą targowego od drelinka [beczka ok. 1000 l]; po upływie wolnizny dla osadzonych mieszczan, pan wyznaczy „szos zwoźny” (zwosny), póki jednak wolnizna się nie skończy, mają być wolni od szosu i stróży (KoścG 24, k. 127-128v; F. Ruszczyński [→ p. 7], s. 22-25, kop. z 1822 z licznymi błędami)⁷Dok. ten jako jedyny i najstarszy z zachowanych, przyw. obejmujący całość praw i obowiązków mieszkańców Cz., mimo wielu elementów dot. już drugiej połowy XVI w., zawiera liczne dane dla retrogresywnego odtworzenia bardziej kompleksowego obrazu życia społeczno-gospodarczego tego miasteczka, m. in. dla częściowej rekonstrukcji pierwotnych granic obszaru miasta (→ p. 2 i przyp. 1). Prawdop. pierwotna lokacja – o której świadczą wzm. o władzach miasta z przełomu XIV/XV w. – albo nie była w pełni udana, albo miasto, może w XVI w., podupadło. Na kop. z 1822 przyw. Górki widniał napis „Documentum Innovationis”, wskazujący na to, że był to dokument odnowienia lokacji na pr. magd. (może oparty m. in. na istniejących jeszcze dok. średniowiecznych). Przyw. oryginalny dla Cz. z 1481 o niezn. treści, zaginął już ok. 1821 r., reszta akt miejskich przepadła w pożarze ratusza w 1840 r. (Warschauer 33; F. Ruszczyński, s. 74-75); nie istnieją również w większości kopie z XIX w. nielicznych dok. dot. Cz. (wykorzystanych przez Ruszczyńskiego) z archiwum miasta sprzed 1939; akta zachowane (w APP) dot. tylko cechów z okresu po XVI w.

1570 Mac. Marszczybrzuch (Marsczybrzuch) burmistrz, Jan Kamieński wójt i Mac. Piekielny rajca, mieszczanie czempińscy, przedstawiają w grodzie kośc. przyw. pergaminowy Stan. z Górki [Miejskiej] dla m. Cz. [z 1561 → wyżej] w celu wpisania go do akt grodzkich (KoścG 24, k. 127-127v).

5. a. 1387 [wzm. → niżej 1405] kościół par. w P.; 1405 Wincenty kan. pozn. skarży Wyszaka z Gryżyny o rabunek dzies. z ról w Gorzyczkach, należącej do jego preb.; Wyszak oświadcza, że przestrzega zwyczaju poprzednich użytkowników (antecessores sui) tych ról, także szlachciców, którzy uprawiając je oddawali z nich dzies. pleb. w P. i on sam także oddaje mu tę dzies.; twierdzi też, że wspomn. kan. Wincenty pobierał dzies. z tych ról wtedy, gdy uprawiali je chłopi (AC 2 nr 941)⁸Cieplucha 136, przyjmując słusznie datę „a. 1387” dla początków kościoła par. w P. (na podstawie cytowanego tu dok.) w mylący sposób łączy sprawę sporu o dzies. z Gorzyczek z pleb. z Borówka. Co do początków wspomn. kościoła trudno posunąć się poza ogólne stwierdzenie, że były one prawdop. dużo wcześniejsze, niż pierwsza wzm. o wsi P. z 1387 r. Ojciec Wyszaka, Wojsław Borek z Gryżyny, nabył część Gorzyczek dopiero ok. 1386, jednak „antecessores” w zeznaniach Wyszaka to nie jego przodkowie, lecz in. dużo wcześniejsi, cząstkowi dziedzice w Gorzyczkach. Nowacki ma zapewne racje sadząc, że kościół par. w P. powstał już w 1. poł. XIV w. – choć bezpodstawnie przypisuje jego fundację Nałęczom Szamotulskim (Now. 2, 426); Adam Wikary w P. skarży Macieja z P. o zranienie; tenże wikary niegdyś (condam) z P. (ACC 1 k. 124v, 143v); 1410 Mac. wikary w P. (Now. 2, 426); 1416 Marcin wikary z P., śwd. (WR 3 nr 576); 1420-46 Tomasz pleb. w P. inaczej zw. Cz.: 1420 tenże pleb. z P. w sporze [przedmiot sporu niezn.] z Wyszakiem z Tarnowa [obecnie Tarnowo Stare k. Cz.] (ACC 4, 143v); 1421 tenże zeznaje, że jest dłużny Więcławowi z Czarnkowa [obecnie Czarkowo k. Kościana?] 8 1/2 gr (ACC 5, 44v); 1427 tenże pleb. w Cz. i szl. Michał Jarogniewski zeznają, że są dłużni Maciejowi prezbiterowi z m. Buku legat 20 grz. szer. gr, zapisany mu w testamencie przez Sędziwoja Pietrskiego [z Pietrska, obecnie Piersko k. Szamotuł] na rzecz altarii, która ma powstać w kościele par. w Buku i że gotowi są tę sumę wypłacić (ACC 10, 7v; Now. 1, 343); tenże pleb. z Cz. (WR 1 nr 1264); 1446 w sporze tegoż pleb. w P. oraz Michała pleb. w Borówku z mieszczanami w P. o dzies. z 14 ról wymierzonych tymże mieszcz. z folwarków dziedziców w P., bp pozn. Andrzej Bniński wyrokuje w Cz.⁹W sprawie jednoczesnego wymieniania nazwy Cz. i miasta P. → wyżej, Uwaga, że wspomn. mieszczanie będą płacić plebanom w P. i Borówku dzies. wiard. z tych ról co roku 5 gr, a z ról wykarczowanych w lesie lub uprawianych przez wspomn. dziedziców ma być płacona plebanom w P. i Borówku dzies. snop. (AE I, 133v); 1432-1465 do par. w P. [Cz.] należały: 1432, 1465 Słonin, 1437 Gorzyce, 1443 Piotrowice (Now. 2, 426; → też wyżej: a. 1387 i 1405 Gorzyczki oraz 1420 Tarnowo?).

1460 bp pozn. Andrzej Bniński za zgodą Tomasza pleb. w Cz. [inny niż z l. 1420-46?] i Michała pleb. w Borówku oraz patrona [Jana Bnińskiego?] ich kościołów par., wydaje dekret o połączeniu obydwu parafii po śmierci jednego z tychże pleb.; 1470 po zgonie Michała pleb. w Borówku kościół tamże staje się kościołem sukursalnym par. w Cz. (Now. 2, 426); 1473-85 altaria bractwa ubogich w kośc. par. w Cz.: 1473 Mik. Szostek sołtys w P. zobowiązuje się płacić Janowi pleb. z Iłowca Wielkiego, altaryście wspomn. altarii i jego następcom 1/2 grz. czynszu rocznego oraz zapłacić wspomn. Janowi w 3 ratach zaległe 3 1/2 grz. czynszu za Jana, dawnego sołtysa w P., od którego kupił sołectwo tamże (ACC 52, 105); 1474 wspomn. Jan pleb. z Iłowca Wielkiego pozywa szl. Bieniaka sołtysa w Świątnikach [k. Mosiny, pow. pozn.,] o 2 grz. i 8 gr za konie zakupione przez tegoż Bieniaka od bractwa ubogich w Cz. (ACC 54, 5v); 1485 Stan. altarysta w Cz. zeznaje, że jego poprzednik zm. Jan pleb. z Iłowca Wielkiego otrzymał od Wawrz. Czarnkowskiego 1 grz. czynszu rocznego płatnego od sumy głównej 12 grz. z wsi Czarnkowo [obecnie Czarkowo k. Ponieca, pow. kośc.] oraz kwituje tegoż Wawrz. ze wspomn. czynszu i z sumy 12 grz. i uwalnia go od dalszych zobowiązań (ACC 63, 18); a. 1483 Aleksander Porczyński kan. kat. pozn. i głuszyński, pleb. w Cz. (Now. 1, 257); 1507-13 Mik. Parzysz Lubowski [z Lubowa k. Wronek] altarysta kat. pozn. i altarysta bractwa ubogich w Wolsztynie [→ niżej 1513], pleb. w Cz. (Now. 1, 331): 1510 tenże pleb. Mikołaj, wicechorąży kośc. (GUrz. nr C 898).

1510 w m. Cz. kościół par. Ś. Michała i Ś. Marii Magdaleny; kolatorem Łukasz [Górka] star. [gen. wlkp.]; wsie należące do par. w Cz. i uposażenie pleb. tamże; w Cz. dzies. z folw. wartości 3 grz., meszne i stołowe; Borówko (dzies. wiard. z 7 ł. dla pleb. w Swarzędzu); Borowo: dzies. snop. z 5 1/2 ł. wydzielonych z folw. oraz dzies. z folw. (dzies. wiard. z 17 1/2 ł. dla wikariuszy kat. pozn.); Gorzyce (dzies. wiard. z 14 ł. dla prep. kat. pozn); Gorzyczki: dzies. z 3 folw.; Słonin (dzies. z 10 ł. wiard. dla bpa pozn.); Piotrowice: dzies. z folw. (dzies. wiard. z 8 1/4 ł. dla pleb. w Swarzędzu); Piechinin: dzies. wiard. z 16 ł ; Tarnowo: dzies. wiard. z 3 1/4 ł. i snop. z folw.; Iłowiec Wielki: kmiecie, którzy uprawiają łany dziedzica, nie chcą powiedzieć, ile jest tych łanów (dzies. wiard. z 8 1/2 ł. dla wikariuszy kat. pozn.); wieś Turew w par. Wyskoć płaci dzies. wiard. z 10 ł. plebanowi w Cz. (LBP 126-127; w tekście błędna lekcja Thamowo, zamiast Tharnowo); 1511 Mac. wikary z Cz., zabity w Kościanie (AC 2 nr 1652); 1513 Jan wikary w Cz., prezentowany przez Andrzeja Iłowieckiego patrona altarii bractwa ubogich w Wolsztynie, wakującej po zm. pleb. w Cz., Mik. Parzyszu (ACC 89, 104); 1581 wsie w par. Cz. jak 1510 (ASK I 6 k. 480-480v).

Plebani w Cz.: a. 1387 i 1405 N. N., 1420-46 Tomasz, 1460 Tomasz, a. 1483 Aleksander Porczyński, 1507-13 Mik. Parzysz Lubowski zob. wyżej; 1556 Jan Dokowski dz. w Szołdrach (Cieplucha 271).

6. 1419 Piotr z Cz., wikary w Kruchowie k. Trzemeszna, pow. gnieźn. (LBG 1, 99 przyp.).

7. Warschauer s. 33-34; F. Ruszczyński, Historia Czempinia, Poznań 1923; Cieplucha s. 136-141; K 2, 111-112; K 3 s. 24, 559; K 5, 511, K 7, 320; SzPozn. s. 66-67, 291-292; Now. 2, 426.

8. Plan m. Cz. z 1836 r. (Münch, tab. V).

Uwaga: Identyfikacja i zlokalizowanie w terenie wielu najstarszych wzm. (zwłaszcza z przełomu XIV/XV w.) dot. wsi P., a później m. P., natrafiają na poważne trudności. Często bowiem, już po powstaniu miasta, nazwa P. występuje bez określenia charakteru osady. Obecna wieś Piechanin (zw. jeszcze w XVII w. Piechinin) znajduje się w dość znacznej, bo ok. 2 km odległości od m. Cz. Nie sposób jednak na podstawie obecnie dostępnych źródeł ustalić z całą pewnością czasu powstania tej wsi, aczkolwiek wieś zw. Piechinin występuje nadal, niezależnie od m. P. zw. też Cz., po r. 1399. Sprawę komplikują in. jeszcze – choć sporadyczne – wzm. o wsiach zw. Piechinin Wielki (1403) i Piechininko (1448) lub Piechinińsko! (1459), także równocześnie z nazwą miasta. Kluczową dla rozwiązania problemu jest sprawa początków kościoła par. w Cz. Niektórzy autorzy kierując się tylko różnicą nazwy miejscowości, w której występował w źródle kościół par., sądzili, że powstał on najpierw we wsi P. (czyli rzekomo w obecnym Piechaninie), a następnie został zlikwidowany lub afiliowany do nowego kościoła w m. Cz. (SzPozn. s. 66, 292; F. Ruszczyński, s. 3, 11, traktował Piechanin obecny jako „pierwotny Czempiń”, który „spadł do rzędu wsi”). Przypuszczenie to jest bezpodstawne. Nie ulega bowiem wątpliwości, że miasto Cz. powstało od razu na terenie wsi zw. P., stąd dwie nazwy miasta. J. Nowacki słusznie zwracając uwagę na fakt, że nie ma żadnego śladu istnienia dwóch kościołów w P. i w Cz., wysunął hipotezę, że Cz. powstał na tej części wsi P., gdzie był już kościół Ś. Michała i Ś. Marii Magdaleny, tak więc zmieniła się „z czasem, na dobre po r. 1446 tylko nazwa parafii” (Now. 2, 426). Nie interesował się jednak sprawą odległości obecnego Piechanina od m. Cz. Może bliski był prawdy Z. Cieplucha, twierdząc, że kościół par. powstał na przyległym do Borówka „Wielkim Piechyninie” później zw. Cz., gdy przy starej nazwie pozostało drugie „Piechynino, czyli Piechyninko”, tzn. obecny Piechanin. Jednak jedyna znana wzm. o „Magnum Pechinino” (1403) wymienia równocześnie m. Cz., a znane z ok. poł. XV w. wspomn. wyżej Piechininko lub Piechinińsko występuje jednocześnie, zarówno z m. Cz., jak i wsią Piechinin. Tak więc sprawy tej nie da się rozstrzygnąć jednoznacznie. Odrębną zagadkową kwestią jest fakt powstania kościoła par. w P., w bezpośrednim sąsiedztwie starszego kościoła w Borówku.

Niejasna wzm. z 1446 r. o Cz. jako miejscu rozstrzygnięcia sporu między pleb. w P. a mieszcz. w P., być może należy tłumaczyć tym, że nazwa Cz. pierwotnie związana była z folw. i dworem właścicieli miasta. Właśnie w r. 1446 Cz. przeszedł w ręce Bnińskich, a bp. Andrzej brat Jana Bnińskiego, który rozsądzał wspomn. spór na miejscu, miał w Cz. swój dwór, znany z 1455 r., może więc nazwa Cz. (w dok. przeciwstawiona miastu P.) dot. w danym przypadku dworu, w którym odbywała się rozprawa.

W niniejszym haśle przyjęte zostało następujące rozwiązanie, gdy chodzi o podział najstarszego materiału źródłowego: wszystkie wzm. o wsi P. z l. 1387-99 zostały potraktowane jako bezpośrednio dot. miejscowości, na terenie której powstało m. Cz. Wszystkie pozostałe wzm. o wsi P. (już po założeniu m. Cz.) i o wsi Piechininko, znajdą się w hasłach osobnych (→ też Czempiń – dobra).