(po 1086 rkps XV w. Czyrnyelow, 1170! jw. Czirnyelino, 1218 or. Cirnelino, trans. 1417 i wzm. XVI w. Cyrnelino, reg. XX w. Czerwolino!, 1247 or. Chirnelin, 1254 rkps XV w. Cirnelin, Czirznelin, Czirnelin, 1268 jw. Cirznelio!, 1338 or. Czirnelino Magnum, 1357 Cyrnelino Maius, 1360 Maius Czirznelino, Czyrlyenyno Maior, 1398 Cirlelino, 1408 Czirnelino, 1417 Maior Czyrznelino, 1425 Czyrnielyno, 1429 Czirlenino, 1435 Czyrnelino, 1455 Czyrlenino, 1462 Czyrnyelino, 1474 Czyrzlenino, 1479 Maius Czyrzlenyno, 1481 Czyrlenyno, 1506 Czirlenino Maius, 1507 Czyrlyelyno, 1508 Czyrlenyna Maior, Czyrmyenyno, Czyrnyenyno, Czyrnyemyno, 1509 Czirlenyno Maior, 1510 Czerlenino, Czyrlyenyno Maior, Czirlyenyno, 1512 Czirlenino Maior, 1531 Czerlenyno Maior, 1534 Czerhenino, Czerlyenyno Maior, Czyenyno [!] Maior, 1559 Czerlienino Maior, 1563 Czierliemino), obecnie Czerlejno, 5,5 km na S od Kostrzyna.

1. 1508 n. pow. pozn. (ASK I 3, 5); po 1086 n. par. własna (DH 1, 391); 1510 dek. Poznań (LBP 62).

2. 1435 granica Cz. i wsi Kluny [pow. pyzdr., obecnie Klony] biegnie rz. → Strugą k. Cz.; 1531, 1539 wieś opust. → Sułowo przyłączona do wsi Cz. → p. 3; 1534 Cz. M. ma gran. z wsiami: Kluny, Węgierskie, Mikuszyn, Poklatki, Kleszczewo [wszystkie w pow. pyzdr.], Wydzierzewice, Trzek i → Czerlejnko; gran. są dobrze oznaczone oprócz 1 staja roli k. gran. z wsiami Wydzierzewice i Kleszczewo na końcu strumienia¹Prawdop. jeden z dopływów rz. Męciny k. Cz. (zob. wyżej p. 2, l. 1435, 1573), który rozdziela wsie Cz. M. i Wydzierzewice; w Cz. nie ma lasów; drugie pole folw. regensa ciągnie się w stronę wspomn. strumienia; łąki folw. → p. 3; wszystkie role kmieci są położone w 6 polach, tak że jedna część Cz., w której jest dwór regensa, ma 3 pola od strony Wydzierzewic i Trzeku, a druga część, w której jest dwór i folw. pleb., ma 3 pola od strony Kleszczewa, Klunów i Węgierskiego; łany opust. w Cz.: Jankowskie, Kudliński (Kudlynski), Urbanowski, Tchórzewski (Tchorzewski)²Kozierowski na podstawie tejże wzmianki o łanie Tchórzewskim pomyłkowo utworzył w K 5, 406 hasło: Tchorzewski mł[yn], niegdyś na Czerlejnie, Guszkowski, Kamykowski, Łopaciński (Lopaczynski), Kukwatowski (Kuquathowski), Młotkowski (Mlothkowski), Zuchowski, Guskowski, Stankowski (Szthankowski), Świderkowski (Szwyderkowski), Kowalski (Kowalszki) (VG 491-493); 1539 gran. Cz. z sąsiednimi wsiami jak w 1534³W opisie gran. Cz. w wizytacji z 1539 błędnie wymieniona została jako rzekomo granicząca z Cz. także wieś: Czeszewo villa domini Poznaniensis. Prawdop. źródłem pomyłki było skojarzenie Cz. z Czerleninem (obecnie Czerlin) w par. Czeszewo k. Kcyni, nowych gran. z Wydzierzewicami w miejscu staja roli k. Strumienia, które uprawiane było niegdyś dla folw. w Cz., a obecnie bezprawnie uprawiane jest przez pana Wydzierzewskiego, od czasu ostatniej wizytacji [tzn. w 1534] nie wytyczono (VG 551); 1559 gran. Cz. z wspomn. wsiami dobrze oznaczone kopcami, tylko z wsią Kluny należy pilnie je odnowić, bo dotychczas były znaki dobre i jest droga, która powinna oddzielać obydwie dziedziny, a od strony Wydzierzewic brak jest w ogóle kopców gran., chociaż jest mały strumień, który winien oddzielać obie wsie (VG 656); 1573 między Cz. a m. Kostrzynem granicą struga → Męcina.

3. Własn. książęca, następnie kap. kat. gnieźn. 1247-56 → p. 6; 1257 abpstwo gnieźn. po śmierci ks. Przemysła I otrzymuje na mocy testamentu tegoż ks. wieś C. (DH 2, 365; MPHn. 8, 109); 1357 król Kazimierz [W.] zatwierdzając posiadłości i przyw. abpa gnieźn., wymienia wsie kap. kat. gnieźn., m. in. C.M. i Czerleninko (Wp. 3 nr 1354); 1360 → p. 4; 1408 w sporze między prepozytem kap. gnieźn. a tąż kapitułą sędziowie postanawiają, że zarząd nad wsiami kap., m. in. Cz. M., Czerleninko i Sułowo winien należeć nie do prepozyta, lecz do rządców kapituły, których wybiorą prepozyt z kapitułą (Wp. 5 nr 138); kap. postanawia, że dziekan ma zrezygnować z [zarządu wsi] M. Cz., Sułowo [k. Kostrzyna], Górka [k. Opatówka, pow. kal.] i Przykuty [pow. pyzdr.]; kustosz [kat. gnieźn.] rezygnuje ze sporu o Cz. (Kor.Prał. 4, 618 i 623); 1417 → p. 4; kap. zwalnia kan. Piotra z Kobylina z zapłacenia czynszu z wsi M. Cz. i Sułowo do czasu rozliczenia się z kosztów podróży do króla do Nowego Korczyna (AC 1 nr 1536); 1429 kap. uwalnia kmieci pogorzelców w Cz. na 2 l. od czynszów, dzies. i robocizny (AC 1 nr 1614); 1439 kap. postanawia, że kmiecie z Cz. zubożali z powodu różnych szkód mają być wsparci przez dziekana gnieźn., regensa wsi, któremu kwota tego zasiłku będzie potrącona z taksy należnej z tejże wsi (AC 1 nr 1682); 1455 regens w Cz. ma zapłacić ratajowi tamże za jego pracę 16 gr (AC 1 nr 1847); Jan Nepos [kantor gnieźn.] z Brzostkowa [k. Żerkowa, pow. pyzdr.] płaci w tym roku 1/2 czynszu z łanów opust., które uprawia w Cz. z powodu dużych szkód wyrządzonych przez wojska idące na wyprawę wojenną (AC 1 nr 1854); 1479 kap. ma ustalić, komu dać jako uposażenie M. Cz., posiadane dotychczas przez Uriela prep. gnieźn., wyznaczonego na bpa diec. pozn. (AC 1 nr 2193); kap. zwalnia z czynszu kmiecia Stan. Małpę (Małpa) z Cz. M., któremu zabrano 2 konie w czasie wyprawy wojennej (AC 1 nr 2499); 1506 kap. w obecności wszystkich kmieci z Cz. M. i regensa tamże, Jana Łukowskiego archid. gnieźn., ustanawia wysokość pańszczyzny z tejże wsi na 2 dni w tygodniu od 20 VII do 8 IX i na 1 dzień w pozostałym czasie (AC 1 nr 2651).

1508 Cz. M. płaci pobór z 15 1/2 ł.; 1509 pobór z 14 ł. i 2 ł. soł.; 1510 pobór z 12 ł. (ASK I 3 k. 5, 40v, 250); 1510 w Cz. 21 1/2 ł. os., 11 ł. opust., 5 zagr. i folw. [kap. gnieźn.], karczma pleb. i 1 zagr. (LBP 62).

1512 Jan z Łekna [pow. kcyn.] były dzierżawca w Cz. M. → p. 5; 1531 wieś opust. → Sułowo [k. Kostrzyna, pow. pozn.] należy do Cz. M. [wsi kap.] kat. gnieźn. (CP 111, 70v);

1534 w Cz. M. wsi kap. gnieźn. pod zarządem kan. Stan. Czaszyńskiego, dwór drewniany regensa z kominami zbudowanymi przez zm. kan. Łukowskiego, stajnią dla 10 koni i oborą, nową wzniesioną przez obecnego regensa, dużą owczarnią, miecznikiem, dobrze ogrodzoną stodołą i brogami źle krytymi z powodu braku słomy, wydanej kmieciom dla ich nowych domostw; k. brogów regens zbudował sadzawkę; mały folw. regensa w 3 polach → p. 2, na którym wysiano 5 małdr. żyta i 16 ćw. pszenicy; łąki folw. dają 4 stogi siana; tamże folw. pleb. [wielkość nie podana]; w Cz. 12 ł. os., w tym 3 osadzone przez regensa w 1533 i 1 ł. włodarza, 1/2 ł. karczmarza, 2 ł. soł. wykupione i uprawiane przez regensa, 12 ł. i 4 półł. opust., w tym 2 ł. altarysty kat. gnieźn.; z tego 13 ł. uprawiają kmiecie za czynsz, a w części dla regensa, 1 ł. jest nie uprawiany; kmiecie płacą kapitule zamiast małdr. czynsz z łanu po 1 grz., 2 koguty i 30 jaj; regens posiada w tej wsi 4 siedliska dla zagr., 2 z nich są os., nowo zbudowaną karczmę, z której karczmarz daje już czynsz 1/2 grz. i od każdej beczki piwa po miarze zw. rozmiar; kmiecie pracują [dla regensa] tak jak w in. wsiach kap. (VG 490-493).

1539 w Cz. M. pod zarządem kan. Wojc. Załuskiego, dwór ze starym domem i zabudowaniami gospodarczymi → wyżej 1534, w złym stanie, folw. jw.; w Cz. 27 1/2 ł. kmiecych, w tym 16 ł. os. i 1 ł. osadzony tego roku oraz 10 1/2 ł. opust., z których 5 uprawia regens, a 5 1/2 ł. kmiecie za czynsz, ponadto 2 ł. soł. uprawiane dla folw.; 2 ł. [kmiece] należą do altarysty [kat. gnieźn.], w tym 1 os., 1 opust.; w Cz. jest 3 zagr. os., 1 zagroda opust., 1 karczma, w której osadzono kmiecia, kiedyś płaciła kapitule 1/2 grz. i 1 miarę piwa regensowi; kmiecie płacą z łanu [czynsz] po 1 grz., 2 kapłony, 30 jaj; 1 kmieć nowo osadzony, świadczący już robociznę płaci 1/2 grz.; [kmiecie] pracują wg postanowień kap.; wieś opust.→ Sułowo połączona z wsią Cz. M., ma 8 ł. opust. kmiecych i 2 ł. soł. (VG 550-551).

1554 w Cz. M. pod zarządem kan. Bonawentury Chobieńskiego, dwór z 2 budynkami, 1 z łaźnią i mieszkaniem regensa i 1 także z łaźnią dla czeladzi, stajnią dla 6 koni, naprawionymi przez regensa zagrodami dla zwierząt oraz dużą, krytą owczarnią, stodołą z 2 brogami; łąki → wyżej 1534; karczma regensa os. ma 1/2 ł., płaci 1/2 grz., 1 kapłona i 15 jaj, jest 3 zagr.; w Cz. 17 ł. os., w tym 1 włodarza, 7 kmieci uprawia za czynsz dodatkowo po 1/2 – 1 1/2 ł. [razem 5] opust.; czynsz z łanów os. jak i opust. jw. (VG 582- 583).

1559 dwór i zabudowania gospodarcze → 1554, folw. regensa w 3 polach, dobry i żyzny. W Cz. 4 ł. opust. kmiece i 2 ł. soł. uprawiane są dla folw., 17 ł. os. [i] opust. [liczby nie podano, luka w tekście], z których 3 ł. altarysty gnieźn., uprawiane przez kmieci za czynsz: 12 kmieci uprawia dodatkowo po 1/4 – 1 ł. (razem 7) opust.; karczma jw., 4 zagr., czynszu nie płacą; czynsz z łanów os. i opust. dla kap. gnieźn. po 1 grz., a dla regensa po 2 kapłony i 30 jaj; kmiecie pracują pługami dla Jakuba Poklateckiego [z Poklatek k. Kostrzyna, pow. pyzdr.] za pastwiska 1 1/2 dnia w roku, a wołami [do żniw, tzw. powaba] przez 4 dni, dostają strawę (VG 654-656).

1563 w Cz. pobór z 8 ł. i 1 karczmy (ASK I 5, 218v); 1580 Cz. wieś kap. gnieźn.⁴W cytowanym tu rejestrze poborowym podano mylnie jako właśc. Cz. kap. pozn., zamiast kap. gnieźn płaci pobór z 12 półł., 3 zagr., 1 komor.; 3 półł. opust. (ASK I 6, 90; ŹD 9).

Kmiecie w Cz.: 1462 uczc. Jadwiga (AR nr 951); 1497 Stan. Małpa → wyżej; 1503 Matys (AR nr 1948); 1534 Marcin Ligęza, Wojc. Biernat, Grzegorz Świderek, Stan. Gorzny, Piotr Królik, Stan. Paszyk, Jan Gromek, Mac. Gardul, Mac. Bielawski; 1539 Białas (VG 492-493); 1539 Tomasz Paluch, Mik. Mazurek (VG 550); 1554 Paweł Jelitowski karczmarz, Błażej Jaskółka, Jakub Kozyra włodarz, Bartłomiej Socha, Błażej Namysł (Namysł), Wawrz. Baran, Szczepan Kulik, Marcin Łasia (Lasszia), Feliks Gordul, Mac. Kaczorek, Mik. Bykal (VG 583-584); 1559 Mac. Cygan, Marcin Manyko, Piotr Ziecz, Marcin Wlazło (VG 655)⁵Nie przytaczano nazwisk powtarzających się w kolejnych wizytacjach.

4. 1360 trans. 1417 i wzm. 1417 Kiełcz scholastyk kat. gnieźn. sprzedał za 15 grz. przezornemu Michałowi sołectwo we wsi M. Cz. otrzymanej od kościoła [tzn. kap.] gnieźn. w celu lokowania jej na pr. średz.; sołtys dostaje 2 ł. wolne i 1/3 opłat sąd.; ponieważ wieś jest już prawie całkowicie osadzona, jej mieszkańcy nie otrzymali wolnizny i mają płacić czynsz roczny: 1 wiard. i 1 małdr. potrójnego zboża, po 4 ćw. pszenicy, żyta i owsa oraz odwozić go do Gniezna lub na podobną odległość (Wp. 3 nr 1428; Wp. 5 nr 261); tenże Kiełcz wykupuje za 30 grz. gr. pras. od braci Michała i Jana zw. Głowa, niegdyś sołtysów w Cz. M., 3 ł. roli i 1 karczmę tamże, które należały do sołectwa i daje je zbudowanej przez siebie kaplicy z altarią Ś. Wawrzyńca w kat. gnieźn. (Wp. 3 nr 1429; Kor.Prał. 2, 249); 1417 kap. gnieźn. na prośbę uczc. Mikołaja z Samniszewa [pow. pyzdr., obecnie Staniszewo] sołtysa w M. Cz. transumuje i zatwierdza przyw. na sołectwo tamże z 1360 r. (Wp. 5 nr 261); 1425 kap. gnieźn. poleca kan. Mik. Górce, aby wymógł mocą pr. świeckiego wg obyczaju królestwa na sołtysach w Cz. sprzedaż przez nich sołectwa tamże z powodu zwiększenia ich liczby (propter multiplicacionem ipsorum), w terminie wyznaczonym przez sędziów świeckich (AC 1 nr 1598); 1509 łany soł. → p. 3; 1512 prac. Łukasz sołtys w Cz. M. śwd. (Dep. Test. 4, 300); 1534, 1539, 1559 łany soł. wykupione i uprawiane dla folw. regensa → p. 3.

5. po 1086 wzm. XV w., po urodzeniu się Bolesława [Krzywoustego] wskutek modlitw do Ś. Idziego, ks. Władysław [Herman] i jego rycerze ufundowali m. in. w Kcyni, Krobi i Cz. kościoły, które dotychczas [tzn. do czasów Jana Długosza] istnieją (DH 1, 391); 1170! recte 1187 ks. Mieszko [St.] nadał [na prośbę Benedykta bpa pozn.] klasztorowi joan. pozn. [→ Święty Jan k. Poznania] ufundowany przez siebie [1170] za radą Radwana bpa pozn. [1164-72] szpital Ś. Michała pod Poznaniem wraz z wsiami książęcymi [→ Andrzejowo] i nadanymi wspomn. szpitalowi przez bpa Radwana dzies. stołu biskupiego z wspomn. wsi oraz z in. wsi, m. in. z Cz. (DH 2, 80; AC 2 nr 1703 wzm. 1516; RPD nr 115, 126 → Wp. 1 nr 29 z datą 1191!; SŹr. 8, 94-95)⁶Błędna informacja Długosza (powtórzona za nim w zapisce kapitulnej z 1516 (AC 2 nr 1703) zaliczająca m. in. Cz. do wsi książęcych nadanych szpitalowi Ś. Michała, a następnie wraz z nim joan. pozn., skompilowana prawdop. z niezn. zapiski z 1170 o fundacji szpitala, niezn. również dokładniej dok. fundacyjnego kl. joan. pozn. z 1187, wreszcie z dok. bpa Pawła z 1218 została tu zrektyfikowana na podstawie ustaleń Z. Kozłowskiej-Budkowej i A. Gąsiorowskiego (→ sygnatury RPD i SŹr.) co do chronologii i przedmiotu wspomn. nadań. Pomyłka Długosza oprócz błędnej daty 1170 nadania dla kl. joan. polega na tym, że odwrotnie niż w or. dok. z 1218 przypisał joan. posiadanie tych wsi, z których płacona im była tylko dzies., a wsie własne szpitala i później joan., z których dzies. także do nich należała, podał jako oddające im tylko dzies. Dyskusyjną sprawą rozległości pierwotnej fundacji szpitala Ś. Michała, a następnie joan. pozn. zajął się także A. Gąsiorowski (podsumowanie w SŹr. 9, 51; → Andrzejowo k. Poznania, w uwadze). Nieco odmienne przypuszczenia w tej sprawie, m. in., że posiadanie przez joan. pozn. dzies. z Cz. datuje się dopiero z 1201, tj. nadania im kanonikatu i preb. kat. przez bpa Arnolda wysunął Nowacki (Now. 2, 774; → też Andrzejewo k. Poznania, gdzie o hipotezie wspomn. autora przesuwającej rządy bpa Radwana na lata a. 1164; 1218 interpol. XIII w., or. i trans. 1417 Paweł bp pozn. zatwierdza nadania poczynione na rzecz joan. pozn. przez swych poprzedników: bpów Radwana [dla szpitala Ś. Michała], Benedykta i Arnolda, w tym dzies. m. in. z C. (SŹr. 8, 90-95 i 9 nr 4 s. 55-56; Wp. 1 nr 104; MS 4/3 suppl. nr 5; RPD nr 115 s. 113, nr 126 s. 122; Bielińska 320); 1268 gdy Piotr Pomorzanin kan. pozn. domagał się przed Mikołajem bpem pozn. dzies. folw. [nie podano skąd] od Dobrogosta z Nagradowic⁷W MPHn. 8, 192, przyp. 742 podano za źródłem mylną nazwę wsi: Nagrodnice. Kozierowski w SzPozn. 67, przypuszczał, że spór dot. dzies. z Wydzierzewic (w par. Cz.). Małdr. z tej wsi należały do preb. kanonikatu Rogalin (LBP 43). Warto jednak dodać, że istniała również osobna preb. „Nagradowice” [pow. pyzdr.], a termin ogłoszenia wyroku został wyznaczony, Sulisław s. wspomn. Dobrogosta zabił tegoż kan. w czasie procesji na cmentarzu kościoła w C. (MPHn. 8, 122); 1338 Jan bp pozn. daje joan. pozn. dzies. swego stołu we wsiach tegoż kl.: Brzezie [pow. pyzdr. obecnie Brzeźno] i Siedlec [pow. jw., obydwie k. Kostrzyna] w zamian za dzies. tychże joan. w Cz. M. i Czerleninku oraz Wydzierzewicach (Wp. 2 nr 1184); 1360 uposażenie altarii kat. pozn. w Cz. → p. 4; 1398 śwd. Maciej wikary z C. (WR 2 nr 62); 1423 kop. 1488/92 wieś Wydzierzewice w par. Cz., Gotartowo [obecnie Gortatowo] w tejże [!] par. (LBP 43); 1481 ugoda Hektora kan. pozn. z Pawłem Pakoszem Poklateckim [z Poklatek → p. 2, r. 1534] w sprawie dzies. z folw. tegoż szl. należnej kościołowi w Cz. i różnych szkód wyrządzonych przez Pakosza i jego s. Piotra oraz ich chłopów (laici) wspomn. Hektorowi i jego czeladzi: Pakosz ma zapłacić kanonikowi 2 grz. za nie oddaną dzies. a jego ratajowi 2 ćw. żyta; Pakosz i Piotr zobowiązują się płacić dzies. zawsze w obecności sługi kanonika (AC 2 nr 1419); a. 1504 Jan Łukowski archid. gnieźn. budował 2 razy własnym kosztem kościół w swej wsi prestymonialnej Cz., prawdop. po pożarach (Kor.Prał. 2, 553); 1507 malarz Stan. Świetlik z Krakowa zawiera umowy na wykonanie obrazów Ukrzyżowanego i Ś. Longina dla kościoła par. w Cz. (Now. 1, 120).

1510 w Cz. kościół par. Wniebowzięcia NMP, Ś. Idziego Wyznawcy i Ś. Katarzyny, do pleb. należy karczma i 1 zagr.; w par. wsie: Cz., → Czerleninko, Trzek, Wydzierzewice, Żaboskrzeki opust. [i w pow. pyzdr.:] Mikuszyn opust., Poklatki, Kluny, Węgierskie, Słupia Wielka, Słupia Mała⁸Świadczeń dla pleb. z tych wsi nie wymieniono. W rejestrach poborowych pow. pyzdr. z l. 1507-10 (ASK I 11, s. 21, 72, 156) obydwie Słupie zaliczone zostały do par. Środa; Markowice i Pieńki [pow. pyzdr., k. Środy] należące do par. Krerowo [k. Środy] płacą dzies. co roku na przemian plebanom w Cz. i w Krerowie⁹Na tej podstawie wysunięto przypuszczenie (Now. 2, 358), że pierwotnie obydwie te wsie oraz Krerowo należały również do par. Cz (LBP 62); Cz. płaci 8 grz. dzies. należącej do uposażenia kantorii [kat.] pozn. (LBP 29); Walentyn ze Żnina [pow. kcyń.] wikariusz kat. pozn. wydzierżawia od Jana z Szadka [którego?] dra medycyny, pleb. w Cz. wszystkie dzies. i dochody kościoła w Cz. na 3 l. za 22 grz. w 1510 r. i za 24 grz. w każdym z 2 l. następnych; dzierżawca ma naprawić płoty dworu i dach domu pleb., gdziekolwiek będą uszkodzone i pokryć słomą na koszt własny, jeśli zaś dom pleb. w większej części będzie zniszczony, obowiązany będzie zwieźć przygotowane drewno do odbudowy na koszt pleb.; zobowiązuje się egzekwować wszystkie należności kościoła pod sankcją kar kościelnych (ACC 87, 75); 1512 Wojciech pleb. w Cz. w sporze z panem [kan.?] Janem z Łekna, niegdyś dzierżawcą w Cz. (Dep. Test. 4, 300).

1534 położenie dworu i folw. pleb. w Cz. → p. 2; [kmiecie tamże] dają bpowi pozn. [dzies.] małdr. po 2 ćw. żyta, pszenicy i owsa oraz po 6 gr; plebanowi dają meszne po 1 ćw. żyta i owsa; pleb. ma w Cz. 3 siedliska (areae) k. kościoła, 1 na karczmę i 2 dla zagr., 1 z nich jest os. przez zagr. (VG 493); 1534-1559 łany altarii kat. gnieźn. w Cz. → p. 3; meszne dla pleb. w Cz. → Czerleninko; 1539 pleb. ma niewiele roli dla folw., nie wiadomo, ile łanów liczy, ma tutaj [też] 3 siedliska jw.; dawniej kmiecie w Cz. płacili kapitule [dzies.] małdr. po 2 ćw. pszenicy, żyta i owsa oraz po 13 gr; bpowi pozn. dawali małdr. jak kapitule i po 6 gr; obecnie zamiast małdr. płacą po 20 gr; meszne dla pleb.→ 1534 (VG 551); 1554 plebanowi płacą meszne po 1 ćw. żyta i owsa oraz z tytułu [dzies.] małdr. po 1 ćw. żyta, pszenicy i owsa oraz po 3 gr. z łanu, podobną daninę (tributum) dają bpowi pozn. (VG 583-584); 1559 wieś Cz. M. ma kościół par. dobrze uposażony w dochody, które wynoszą rocznie 100 grz.; jest dobrze ozdobiony? (adornata); kmiecie płacą bpowi pozn. dzies. [nie podano, jaką] z ról opust., a z osiadłych z tytułu [dzies.] małdr. każdy płaci po 1 ćw. pszenicy, żyta i owsa, plebanowi zaś w Cz. meszne po 1 korczyku (metreta) żyta i owsa oraz z tytułu [dzies.] małdr. po 1 korczyku pszenicy, żyta i owsa oraz po 6 gr; z 2 ł. soł. i 4 opust. uprawianych dla folw. dzies. snopową dają plebanowi tamże; pleb. w Cz. ma pewną dziedzinę na gruntach kap. gnieźn. zw. → Mikuszyn opust., niegdyś osadzoną przez kmieci, obecnie wydzierżawioną przez obecnego pleb. Popowskiego panu Węgierskiemu [z Węgierskiego], z którego wsią ta dziedzina graniczy; należy czuwać, aby przez niedbalstwo tegoż pleb., wspomn. dziedzina nie była uważana za dziedzinę pana Węgierskiego; tenże pleb. posiada folw. w 1 polu w stronę wsi Kluny, liczący 3 ł., ma też 3 siedliska dla zagr., na 1 jest zagr., 2 są opust. (VG 654, 656); 1564 dzies. z Cz. M. [nie podano liczby grz.] należy do klucza pozn. dóbr stołu bpa pozn. (IBP 301).

Plebani w Cz.: 1427 – a. 1443 Chebda z Wydzierzewic (PG, 1, 86v, 1435 r.; AC 2 nr 1171, gdzie wzm. z 1443 r. o nim jako byłym pleb. w Cz.; SzPozn. 68, gdzie data: 1427-43); a. 1495 Jan Grochowicki (SŹr. 3, 169); 1510 Jan z Szadka, 1512 Wojciech, 1559 Popowski → wyżej.

6. 1247 Boguchwał (Bogufał) z Ch. mgr [kan. pozn., kanclerz ks. Przemyła I] śwd. (Wp. 1 nr 262); 1254-57 tenże Boguchwał z C. bp pozn. qui vocabatur de C.; (MPHn. 6, s. 34, 35, 38; MPHn. 8, s. 101, 102, 109; DH 2, 345); 1256 Jakub s. Bogufała z C. bpa pozn., wśród zakładników ks. pom. Świętopełka danych przez ks. Przemysła I jako gwarant zapłaty wykupu za Nakło (MPHn. 6, 41; DH 2, 355)¹⁰Kwestia identyfikacji Cz. jako rzekomego mejsca pochodzenia bpa Bogufała, a w związku z tym istotna dla sprawy własn. Cz. w l. 1247-1265, z których znana jest ta osobistość, była i jest dotąd przedmiotem sprzecznych hipotez lub wręcz nieporozumień. Kozierowski w SzPozn. 67, w niejasnych sformułowaniach odróżniał „jedno Cz. [z którego] pisał się w 1247 Bogufał...” oraz „drugie Cz. [które] zlecił w ostatniej woli ks. Przemysław I kościołowi Ś. Wojciecha w Gnieźnie”, a więc nie wiadomo, czy miał tu na myśli (tę samą w gruncie rzeczy) wieś Cz., czy także Czerleninko (tzn. obecne Czerlejnko, które w poł. XIII w. mogło jeszcze nie istnieć), czy wreszcie Cz. i Czerlin k. Kcyni (pierwotnie zw. również Czerlenino). Na podstawie wzm. z 1265 o śmierci Boguchwała w rzekomym Cz. (w kopii źródła w starej edycji MPH 2, 589 nazwa Czernelino), wsi bpa pozn., twierdził że wspomn. bp pochodził z Cz.! W rzeczywistości bp ten zmarł nie w Cz., lecz we wsi → Czernina. Równie dosłownie rozumiejąc określenie: „Bogufał z Cz.” jako jednoznaczne ze wskazaniem na miejsce pochodzenia, także Bielińska (s. 72) za Kozłowską-Budkową (w PSB 2, 199) przyjmuje, że Boguchwał urodził się nie w Czerleninie k. Kostrzyna, lecz we wspomn. Czerlinie k. Kcyni. B. Kürbisówna przyjęła jako prawdop. obydwie wspomn. hipotezy co do miejsca pochodzenia bpa, wysuwając na plan pierwszy Cz. k. Kostrzyna. W gruncie rzeczy brak jest dostatecznych danych do przypuszczeń, że Cz. lub Czerlin mogły być własn. dziedz. Boguchwała, a wręcz przeczy temu niewątpliwy fakt dysponowania Cz. przez ks. Przemysła I w swym testamencie. Można więc zgodzić się z Nowackim (Now. 2, s. 57-58, 358), który wskazując m. in. na niektóre wzm. źródłowe o Boguchwale z 1257, gdy był już bpem pozn., mówiące o tym, że „nazywany był z Cz.”, przyjął, iż Cz. (a tym bardziej Czerlin k. Kcyni należący do dóbr Pałuków, gdy Boguchwał pochodził z rodu Porajów) nie było dziedzictwem rodowym bpa, lecz jego wsią gracjalną, otrzymaną od ks. Przemysła, gdy był kanclerzem księcia (od 1246). Nie wydaje się natomiast bardziej prawdop. in. możliwość wysunięta przez wspomn. autora, że Cz. było przed 1257 wsią kap. pozn., za którą w testamencie Przemysła I bpstwo pozn. otrzymało Buk z Wielką Wsią (wiadomość o tym legacie w tej samej wzm., w której jest mowa o nadaniu Cz. abpstwu gnieźn.).

7. 1419 (AC 1 nr 1559); 1474 (AC 1 nr 2124); 1507-08, 1510 (ASK I 11, s. 4, 56, 116, 140); 1577 (ASK I 5, 670).