(1559 Jastrow, 1564/65 Jastrowie, 1568 Jatztrowe, 1569 Jastrow, Vojntrug [recte: Weinkrug?], 1580 Jastrowie alias Witunk, 1944 Jastrow) ostrów, od 1560 wieś, od 1602 miasto, 30 km na N od Piły.

1. 1580 pow. pozn.; par. Piła [par. własna od 1619 → p. 5] (ŹD 27).

2. 1559 gran. → Wielkopolski z Pomorzem biegnie wzdłuż rz. Trzęsy (1944 Zins Bach) do rz. Ptuszy [obecnie Młynówka], a dalej wzdłuż [dolnej] Ptuszy aż do jej ujścia do Gwdy: ostrów (insula, Werder) J. [leżący na N od opisanej wyżej gran.] z 2 rybnymi jeziorami [→ Jastrowie, → Jastrowie Małe] Polacy sobie przypisują (sibi assignant), lecz wg przyw. lennego¹Dok. lenny Wangerowów, wymieniany w źródłach, to dok. z 1364 r.: Warcisław V nadał w nim kilku osobom o nazwisku Krajanta [zapewne byli to przodkowie Wangerowów] las Tulce aż po rzeki Gwdę i → Brzeźnicę (pełny reg. dok. 1364). Za Brzeźnicę uważano wówczas również dolny odcinek Plitnicy poniżej ujścia rz. Brzeźnicy. W następnych latach gran. ta ulegała dalszym zmianom przesuwając się na N i NW na korzyść Polski. Trzeba tu zaznaczyć, że opis tej gran., który przytoczył K. Thümpel, Neustettin in 6 Jahrhunderten, Neustettin 1910, s. 58, był omyłkowo datowany przez tego autora na 1458, a w rzeczywistości podobny opis tej gran. znajduje się pod in. sygn. i jest datowany na wiek XVI (AKsSzcz. II 308, 14) należy się on Wangerowom w ks. pom. (AKsSzcz. I 546, 349v-350; AKsSzcz I 547, 60).

1564 siano z 3 brogów w J. należy do dochodów folw. w Łubiance w stwie ujskim (LWK 1, 147); 1569 łąki dworskie k. J. → p. 3; 1564, 1568, 1569 rz. Ptusza [obecnie Młynówka] → p. 3; 1568, 1569 mł. na rz. Ptuszy w J. → p. 3.

1588 tymczasowa regulacja gran. między Polską a ks. pom. w okolicy J.²Gran. opisana w tym akcie świadczy o przesunięciu się pol. stanu posiadania na NW i na N w stosunku do stanu z 1364 (→ przyp. 1) oraz w stosunku do stanu, jaki utrwalił się na pocz. XVI w. (→ przyp. 4): J. graniczy z wsiami pomorskimi Samborsko, Pinnow [obecnie Pniewo] i Fleiderborg [1944 Flederborn, obecnie Podgaje]; gran. z Samborskiem została oznaczona naciosami, a [mieszkańcy z obu stron gran.] mogą w tym roku zebrać plony ze swych zasiewów [nawet jeżeli grunty ich znalazły się po drugiej stronie gran.]; narożnik Samborska, Pinnow i J. został oznaczony naciosem (w kształcie krzyża) na dębie rosnącym na wzgórzu [może w miejscu oznaczonym kotą 168 m n.p.m. 3 km na NW od Jastrowia, MTop. 1950]; gran. J. z wsią Pinnow biegnie przez dębiny tej wsi i nie oznaczono jej naciosami, a uzgodniono jedynie, że role uprawiane tu przez obie strony mogą być nadal uprawiane, ale nie wolno ich powiększać; następnie gran. ta przechodzi przez rz. [bez nazwy] [Wutzke Fliess, obecnie Oska³Wutzke Fliess [obecnie Oska] jest pr. dopływem Młynówki [→ Ptusza]. Nazwę Oska zrekonstruował St. Kozierowski w Atlasie nazw geograficznych Słowiańszczyzny Zachodniej, z. 1, Poznań 1934. Dawnego słowiańskiego brzmienia tej nazwy nie znamy. Na niektórych mapach nazwą Wutzke Fliess oznaczano lewy dopływ Młynówki i całą Młynówkę [Ptuszę] (Schr.Eng. ark. 107)], a za rz. przez las nadający się do wykarczowania (określenie przynależności własnościowej tego lasu odłożono na później) aż do narożnika wsi Pinnow, Fleiderborgensis villa (1944 Flederborn, obecnie Podgaje) i J., który oznaczono na dębie znakiem krzyża; w pobliżu tego miejsca znajdują się świeżo wykarczowane role nal. do J., leżące pod wielkim lasem zw. Tulce; las ten nie należy do J. (quae sylva nullatenus est iuris Jastroviensis), mieszkańcy z J. mają w nim pr. do pastwisk, ale nie mają pr. ścinania drzew; wzdłuż lasu Tulce i lasu zw. Kozi Las gran. przecina dolinę rz. Ptuszy i biegnie do Koziego Brodu na rz. Gwdzie (Fr. Schultz, Chronik der Stadt Jastrow, Jastrow 1896, s. 153-154).

1641 łąka Wintrop w J. → p. 5.

3. Własn. lenna rodu Wangerowów w ks. pom., a następnie własn. król. w Polsce (→ Ujście starostwo); 1559 → p. 2; 1564 Klaus Puttkammer star. (Hauptmann) z Nowego Szczecina [obecnie Szczecinek] donosi księciu pom., że Polacy daleko przekroczyli jastrowską rzekę [Ptuszę] i dochodzą do → Margrabskiej Drogi, która biegnie przez Landeck [obecnie Lędyczek]; gran. polsko-pomorska opierała się na rz. Brzeźnicy, jak o tym informuje dok. lenny Wangerowów [z 1364 r.], ale [obecnie] gran. na tym odcinku biegnie wzdłuż rz. Ptuszy⁴Gran. na rz. Młynówce [Ptuszy] utrwaliła się zapewne na początku XVI w. Informują o tym zeznania obywateli pom. złożone w 1593 przed burmistrzem i radą m. Czarne (zw. też Hammersztynem) w Prusach Król. Czterech mężczyzn w podeszłym wieku (od 60 do 105! l.) – na ogólną liczbę 18 świadków – zeznało, że słyszeli od starszych ludzi, iż [prawdop. na przełomie XV i XVI w.] Marcin Wangerow, zabiwszy wójta w Szczecinku zbiegł na stronę pol. i schronił się u gospodarza (niem.: Wirt) w Ujściu [był to zapewne zarządca stwa ujskiego z ramienia starostów Bnińskich-Moszyńskich], Marcin Wangerow odstąpił swemu gospodarzowi i Polsce tereny [stanowiące jego lenno] między Gwdą a Młynówką [Ptuszą]. Jeden ze świadków zeznał, że nastąpiło to w wyniku sprzedaży tych ziem za 18 grz. pol., inni zaś przyznali, że Wangerow zadośćuczynił w ten sposób swemu opiekunowi za to, że uwiódł jego córkę (AKsSzcz. I 558 k. 141v, 156A, 157, 161, 168v); przed 4 albo 5 l. [tzn. ok. 1559-60] Antoni Zitzewitz (Czitzwicze) łowczy książęcy z Nowego Szczecina doniósł, że wraz z in. osobami zauważył nad rz. Ptuszą [na jej lewym, pol. brzegu] kilka (etliche) domów (AKsSzcz. I 544, 37); 1565 nowa wieś J. w stwie ujskim liczy 5 domków, osadzono ją przed 3 l. w puszczy nad gran. z ks. pom., 6 mil od Ujścia dla obrony przed złodziejami, którzy strzelając do zwierzyny, kradną klepki [dębowe] (klapolc = Klappholz) i niszczą barcie (LWK 1, 152); 1568 Klaus Puttkamer [star. w Szczecinku] donosi niezn. adresatowi, że [Stan.] Górka [star. ujski] założył wieś J. i mł. na gruncie nal. od 200 l. do rodu Wangerowów, nad rz. Ptuszą, która stanowi gran. między Polską a Pomorzem (AKsSzcz. I 544, 86); 1569 Boninowie [ród osiadły k. Szczecinka przy gran. z Polską] donoszą księciu pom., że Polacy, którzy dotąd uznawali gran. z Pomorzem na rz. Czerwonej, twierdzą obecnie, że gran. biegnie wzdłuż → Margrabskiej Drogi; ciż Polacy zniszczyli wieś pom. Plitnicę, leżącą za wspomn. drogą oraz przemocą zagarnęli wieś J.⁵Można wnosić, że po pom. stronie Młynówki [Ptuszy] naprzeciw pol. wsi J. powstała wieś pom. [może wokół karczmy zw. Weinkrug?] i w l. 1565-69 Polacy siłą wcielili tę pom. wieś do swego J. Nowy stan posiadania odzwierciedla lustracja stwa ujskiego z 1569, → niżej. Ślad tych wydarzeń jest czytelny w rozplanowaniu J.: zaczątek późniejszemu miasteczku dały dwie osady o kształcie ulicówek położone równolegle, naprzeciw siebie po 2 stronach rzeki. G. Wróblewska, Rozplanowanie nowożytnych miast w Wielkopolsce od XV do końca XVIII w., Warszawa-Poznań 1977, s. 21, zauważyła ten stan rzeczy, niesłusznie jednak genezę jednego z członów m. J. widziała w osadzie istniejącej rzekomo już w końcu XIV w., → wyżej: Uwaga (mit Gewalt ingenommen; AKsSzcz. I 544, 154); 1569 wieś J. [po niem. Weinkrug?] w stwie ujskim, nad rz. Ptuszą została osadzona przed 9 l. przez Stanisława z Górki star. ujskiego (tu wzm. o przyw. wójtowskim [sic!] z 25 IX 1560); wieś liczy 40 kmieci (Polaków i Niemców), mają 40 śl.⁶→ przyp. 5; 18 kmieci, którym wygasło już 7 l. wolnizny, dają czynsz po 3 zł i 2 den. oraz 60 pstrągów rocznie; kmiecie proszą, aby daninę pstrągów zamienić im na [czynsz] po 6 gr; 20 zagr. po 6 lub 7 latach wolnizny mają dawać po 24 gr czynszu oraz skosić i zebrać siano na dworskich łąkach; kmiecie i zagrodnicy kopią karpinę i wypalają smołę: od każdego pieca płacą 24 gr; karczmarz ma trochę roli; sołtys ma 2 śl. roli, 2 łąki i stawek na rz. Ptuszy, ma obowiązek służby na koniu na potrzeby star. i ma pilnować puszczy przed szkodami czynionymi przez ludzi z margrabstwa [recte: z ks. pom.?]; mł. walny o 1 kole na rz. Ptuszy, młynarz daje 20 ćw. żyta (ASK XLV 104d, 16-16v).

1580 wieś J. albo Witunk [= Weinkrug?] wdy pozn. [Stanisława z Górki⁷Stanisław z Górki posiadał wieś król. J. jako star. ujski]: 40 ł., 12 wolnych zagr., 6 zagr., którzy płacą po 4 gr podatku, 51 komor., 2 ł. soł. (ŹD 27).

4. 1560 (wzm. 1569) przyw. wójtowski [recte: sołecki] → p. 3.

5. 1569 uposażenie kościoła: 2 śl. roli poświątnej, 2 łąki i 2 ogrody; pleban⁸Lustracja nie informuje, skąd był ten pleb. Wydaje się, że jest to wiadomość przejęta z dok. wójtowskiego [recte: sołeckiego] z 1560 r., który zawierał nie w pełni zrealizowany program osadniczy wsi J. Wbrew przypuszczeniom Now. 2, 388, przed 1619 nie było zapewne w J. kościoła katolickiego. Osadnicy zbudowali na prawym brzegu Młynówki [Ptuszy] zbór ewangelicki i ta świątynia w 1619 przejęta została przez katolików pobiera dochody z tych dóbr (ASK XLV 104d, 16v); 1628 kościół nie konsekrowany, bez wezwania, wybudowany niegdyś przez innowierców, a przed 9 l. od nich odebrany (AV 7, 7); 1641 kościół drewn.; uposażenie plebana: po 1 korcu żyta z 42 ł. mieszczańskich; pleban ma 1 ł. roli (dawniej były 2 ł.) i łąkę zw. Wintrop (AV 10 k. 340, 340v).

Uwaga: F. W. F. Schmitt, Geschichte des Deutsch-Croner Kreises, Thorn 1867, s. 201-202, cytuje bez odsyłacza do źródeł trzy wzmianki, które odnosić się miały do J.: 1363 Jastrobe, 1380 Jastrowe oraz 1503 [tu brak brzmienia nazwy]. Za Schmittem daty te cytowane były w wielu opracowaniach regionalnych dot. J. (Now. 2, 388; K 2, 253; E. Keyser, Deutsches Städtebuch 1, 183 i in.). Można przypuszczać, że Schmitt zaczerpnął je z zaginionej pracy Bocheńskiego, badacza regionalnego żyjącego na przełomie XVIII i XIX w. (L. Bąk, Jan Ignacy Bocheński – żywot i dzieło, “Rocznik Nadnotecki”, IX (1978), z. 1, s. 39-62; PSB 2, 173). Nie są znane nam obecnie przekazy z tych lat ani w materiałach dot. J. k. Piły, ani Jastrowa k. Szamotuł. Można przypuszczać tylko, że raczej były to wzmianki dot. wcześniej istniejącego Jastrowa szamotulskiego, błędnie odniesione do J.

K. Górska-Gołaska, Zasadzka rycerstwa wielkopolskiego na Drodze Margrabskiej pod Turzą Górą w 1430 r., “Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza”, 23 (1976), s. 55 przyp. 12, opierając się na regeście A. Prochaski (CEV nr 1450) przyjęła, że użyta tam w regeście dok. z 1430 nazwa Jastrzębie odnosi się do J. Tymczasem dok. niem., na podstawie którego ten reg. był sformułowany, zawiera w tym miejscu nazwę Falkenberg [obecnie Złocieniec] (Berlin Dahlem, Geheimes Staatsarchiv, Preussischer Kulturbesitz XX HA OBA Nr 5478). Nazwę tę A. Prochaska dowolnie przetłumaczył na Jastrzębie! [po niem. Falke = sokół].

Obok nazwy J. pojawia się od 1564 nazwa zniekształcona Vojntrug, Witunk, Wintrop. Nasuwa się przypuszczenie, że mogła to być nazwa karczmy lub całej osady położonej na prawym, pom., brzegu Młynówki [Ptuszy]: Weinkrug. Grono winne wyobrażone w herbie m. J. miało zapewne jakiś związek z tą nazwą.

W haśle wykorzystano materiały źródłowe i literaturę udostępnione przez dr. R. Walczaka.