1293 or. Grancze (Wp. 2 nr 710), 1334 kop. 1544 Cranczsko, kop. interpol. 1610 Kranczko (Wp. 2 nr 1137, 1138), 1408 Cranszko (PZ 3, 62v), 1418 Crąssko (PZ 5, 65), 1420 Cranyeczko (Wp. 8 nr 890), 1421 Cransko (WR 3 nr 904), Krasquo (MHP nr 157), 1424 Cranssco, Cransco (KoścZ 8, 89v), 1425 Cramszko (WR 3 nr 1131), Cranssco (KoścZ 8, 177), 1428 Grąnsco (KoścZ 9, 68v-69), 1462 Cramssko (ACC 42, 70v), 1464 Krzaszsko (KoścZ 14, 347v), 1465 Krąszko (KoścZ 15, 28), 1494 Kranssko (ACC 71, 66), 1497 Kransko (ACC 74, 85), 1508 Crąnsko (PG 14, 29), 1530 Crasko (ASK I 3, 122v), 1545 Crąsko (KoścZ 29, 51v), 1563 Kresko (ACC 121, 680-682), 1564 Kręsko (IPB 307), 1944 Kranz, obecnie Kręcko, 6,5 km na SW od Babimostu.

1. 1334 n. par. własna (Wp. 2 nr 1137); 1440 n. pow. kośc. (MS 3 suppl. nr 125); 1440 miasto? → p. 4.

2. 1334 młyn, lasy → p. 3; 1425 Materna z C., Wata i Jan z Kosiczyna toczą proces o rozgraniczenie Kosiczyna, C. i Koźminka (KoścZ 8, 177); 1429 zapowiedź dziedziny C. → p. 3; 1545 granica między C. Jerzego Kręskiego a Koźminkiem biegnie od kopca narożnego pod Brudzewskim laskiem opodal strugi, który to kopiec dzieli Brudzew, C. i Koźminek, wzdłuż wspomn. strugi do brodu → Hamerfort, a stąd do kopca narożnego między Kosiczynem, C. i Koźminkiem (KoścZ 29, 51v-52); 1334! (interpol. 1544-1610) granica wsi K.: od kopca narożnego leżącego pod lasem K. i Podmokle, który to kopiec dzieli K., Kosiczyn i Podmokle, do kopca narożnego dzielącego K., Brudzew i Podmokle; stąd do kopców narożnych leżących pod lasem Brudzewskim, które dzielą K., Brudzew i Koźminek, a od nich do strugi; granica biegnie dalej strugą aż do miejsca zw. Hamerfort, a stąd do kopca narożnego leżącego na błoniu między lasami; dzieli on K., Kosiczyn i Koźminek; stąd granica biegnie wśród lasu (inter silvam) aż za rz. Zgniła Obra pod las K., do wspomn. kopca narożnego dzielącego K., Kosiczyn i Podmokle (Wp. 2 nr 1138); 1563, 1566 mł. → p. 3; 1617 nowe kopce na granicy między K. a Koźminkiem usypano nad strugą zw. Hamerfort czyli Tepermil, która przepływa przez stawy należące do K., oraz na miedzy prowadzącej w stronę rz. Zgniła Obra (PP 4, 92-93).

3. Własn szlach. 1293 Wojciech z Lubrzy [w XVI w. w ziemi świebodzińskiej należącej do księstwa głog.] kaszt. zbąski nadaje w uznaniu zasług Teodorykowi s. Szymona swemu słudze 16 ł.: 14 ł. w G.¹Wyżej (cz. I s. 546) przekaz ten został już wykorzystany jako odnoszący się do → Goruńska (13 km na NW od Międzyrzecza). Identyfikacja wsi Grancze z Goruńskiem nie wydaje się jednak słuszna. W dok. mowa jest bowiem o nadaniu łanów w Grancze i Szczańcu, który sąsiadował z K. Pozostać zatem wypada przy dokonanej już przez wydawcę Wp. 2 identyfikacji wsi Grancze z K i 2 ł. w Szczańcu [w XVI w. w ziemi świebodzińskiej] (Wp. 2 nr 710).

1334 Mikosz s. Bodzenty z → Kiebłowa nadaje za wierne służby Benczowi de Noblisczicze²Najpewniej chodzi o rycerza przybyłego z Nebelschütz na Łużycach (tak KObceRyc. 72); na obce pochodzenie dziedziców K. wskazuje też przydomek Budziszyn, jaki nosił w XV w. jeden z nich → Materna, może potomek wspomn. Bencza wieś C. wraz z młynem, wszystkimi lasami od wsi Podmokle aż do wsi Boleniny, z łąkami oraz pr. patronatu kościoła (Wp. 2 nr 1137; w wersji interpol. w l. 1544-1610 zawarto dokładny opis granic K. → p. 2).

1408 Witek z C. toczy proces z Piotrem z Chełma o 10 grz. (PZ 3, 62v).

1416-43 Materna Budziszyn (Budisyn, Budyssin, Budszem, Budischyn) z C., Kręski: 1416 tenże toczy proces z Fryderykiem Lest z Koźminka o to, że Fryderyk z 18 szlachcicami najechał C. i zadał Maternie 9 ran (KoścZ 4 k. 220, 229); 1420 na prośbę tegoż Materny Budziszyna oraz Janusza Sczanieckiego [ze Szczańca] król Władysław Jag. potwierdza dok. Mikosza z Kiebłowa z 1334 (Wp. 8 nr 890); 1421 tenże toczy proces z Jadwigą ż. Janusza z C. [siostrą Dobrogosta z Kolna] i zaprzecza jakoby strzelał z puszki w jej dom i wystrzelił jej 2 dziury w kożuchu (WR 3 nr 904); 1421 tenże w procesie z Mik. Watą z Trzcianki [k. Opalenicy] przeprowadza wywód swego szlachectwa z h. Płomieni i zawołania Budziszyn (MHP nr 157); 1422, 1425 tenże → niżej; 1424 tenże Materna Budziszyn przedstawia w sądzie dok. nabycia (littera resignatoria) cz. C. od Janusza z C.; mimo trzykrotnego wywołania przez woźnego nikt nie zgłosił zastrzeżeń [z tytułu pr. bliższości] (KoścZ 8, 89v); 1425 tenże → p. 2; 1427 tenże ma oddać Andrzejowi s. zm. wójta ze Środy konia maści pleśniwy lub 4 grz. (KoścZ 8, 404v-405); 1427 tegoż „pośrednikiem” jest Jan Werner de Blumberk [niezident., może Blumberg w Miśni] (KObceRyc. 129-130, cytowanego tam aktu z KoścZ nie udało się odszukać); 1428 tenże toczy procesy z Mik. Watą [z → Koźminka]: o to że Materna zatarasował starą drogę ściętymi drzewami; o to że Materna wyrąbał drzewo w borze Waty; o to że Materna odmówił osądzenia swego kmiecia którego oskarżył Wata; o 8 sztuk bydła (pecudes) i 2 wozy; o to że Wata zagnał do Koźminka 2 1/2 kopy bydła i 300 owiec; Wata temu zaprzecza i twierdzi, iż zajął on bydło Materny na swej dziedzinie w Koźminku (KoścZ 9 k. 66v-69, 80; WR 3 nr 1332); 1429 tenże zapowiada swą dziedzinę C. (KoścZ 9, 212v); 1429 tenże toczy proces z Abrahamem Zbąskim (KoścZ 9 k. 178v, 195); 1435 tenże zapisuje swej ż. Annie 200 grz. na swych dwóch częściach C. (PG 1, 114v); 1440 tenże zakłada miasto w C. → p. 4; 1443 tenże toczy proces z Janem s. Marcina oraz Jakubem z Sepna pozwany o 66 grz. i tyleż szkody (KoścZ 12, 316).

1418 Jan i Mikołaj dziedzice w C. toczą proces z Janem z Gorzyc o 44 grz. szkód, jakie Jan z Gorzyc poniósł dzierżawiąc od ich ojca lasy, z tego powodu, że ów ojciec nie uwolnił wspomn. lasów od pretensji osób trzecich (PZ 5, 65).

1420 Janusz Sczaniecki, 1421 Jadwiga ż. Janusza z C. → wyżej; 1422 Janusz z C. oraz jego ss. Stanisław [później burgr. w Kościanie, zm. 1447, → Kościan – starostwo, p. 6B] i Mikołaj toczą procesy z Materną z C. (KoścZ 7, 32v); 1424 Janusz z C. z dwoma ss. niedz. toczą proces z Wierzbiętą Rozbickim, którego słownie zniesławili (KoścZ 8, 11); 1424 dok. sprzedaży cz. C. przez Janusza → wyżej; 1425 Janusz Sczaniecki niegdyś z C. toczy proces z Materną z C. i ma zaprzysiąc, że nie wziął 5 grz. przy sprzedaży 1/2 C. Maternie, a powzdania miał dokonać według pierwszej umowy a nie wyżej [tj. nie za wyższą cenę] (WR 3 nr 1131).

1452 Małgorzata z C. córka zm. Materny Kręskiego, ż. Mac. Iławskiego [Gylawsky, wg K 4, 224, z Gilawy, obecnie zaginionej osady w Brandenburgii lub na Śląsku przy granicy pol.] wraz ze stryjem Mik. Benwiczem ze Smarzewa [w XVI w. w ziemi świebodzińskiej, niem. Schmarse, obecnie Smardzewo] i wujem Wawrzyńcem z Powodowa |k. Wolsztyna] zapisuje swemu mężowi 400 grz. na swej ojcowiźnie w C., którą to sumę Mac. Iławski wyłożył spłacając jej długi i wykupując C. (KoścZ 14, 142v).

1464 Grabisza z K.³KR 6, 100, identyfikował Grabiszę z K. z Bartłomiejem (Bartoszem) Grabiszą ze → Strzelc k. Grodziska, piszącym się z → Jaromierza. Identyfikacja ta jest błędna: Grabisza żył jeszcze na pewno w 1482; Bartłomiej Grabisza Strzelecki po raz ostatni występuje w 1473 (ACC 53, 152v), jako zm. wspomn. jest w 1485 (KoścZ 17, 38v), ale już od 1477 występują w sądach wyłącznie jego synowie Mikołaj i Marcin Grabiszowie (PG 9, 75v, PG 10, 22) – umarł zatem najpewniej przed tą datą toczy proces z opatem parad. (KoścZ 14, 347v; KoścZ 15, 29); 1472 Małgorzata c. Grabiszy Kręskiego, ż. Piotra z Punina [obecnie Ponin] (PG 8, 145v); 1481 Grabisza z K. zobowiązuje się oddać swemu s. Jerzemu 1/2 dóbr w C., pod warunkiem że Jerzy da 50 zł węg. posagu swej siostrze Urszuli ż. Wojc. Stodółki Kosickiego (AE III 19v); 1482 tenże daje swemu s. Jerzemu 1/2 K. w ramach działów z drugim s. Janem (PG 9, 160).

1475 Piotr s. zm. Jana Kręskiego z Góreczek [k. Koźmina, pow. pyzdr.] wraz ze stryjem Michałem Brześnickim oraz wujami Jakubem Góreckim i Janem Głogińskim sprzedaje Iwanowi z Goliny sędziemu kal. 1/4 Góreczek w pow. pyzdr. za 100 zł (PG 9, 28).

1480 Jerzy Kręski otrzymuje od Mik. Dokowskiego folw. z dworem i łąką w Roszkowie w pow. kośc. jako posag swej ż. Anny, c. Mikołaja; Jerzy zapisuje Annie po 200 grz. posagu i wiana na K. i folw. w Roszkowie (PG 9, 193v-194); 1481 tenże toczy proces przed bpem pozn. z Mik. Dokowskim; z powodu tego sporu Jerzy nie mieszka ze swą ż. Anną, c. Mikołaja; Mikołaj zobowiązuje się uwolnić folw. zw. Roszkowski, który dał Annie w posagu, od pretensji osób trzecich, a zwłaszcza od czynszów, z powodu których Jerzy obłożony został już klątwą (AE III 19v); 1481-82 tenże otrzymuje od ojca Grabiszy 1/2 K. → wyżej.

1485 Jan Kręski [może s. Grabiszy (→ przyp. 5), może zaś s. Jerzego, → niżej] zapisuje swej ż. Annie 100 zł posagu na 1/2 wsi C. (PG 10, 23v); 1491 Jan Kotwicz⁴O rodzie Kotwiczów, bardzo rozrodzonym na pograniczu wlkp.-śląskim → KObceRyc. 53-57 z C. zawiera przy pośrednictwie arbitrów ugodę z Jakubem Wargowskim i zobowiązuje się oddać mu konia lub 12 fl. (KoścZ 3, 141v, dawniej k. 331v).

1481 Urszula [z Kosiczyna] c. Grabiszy Kręskiego ż. Wojc. Stodółki Kosickiego → wyżej; 1494 Anna wd. [zapewne po Grabiszy lub po Janie] oraz Urszula z mężem Wojc. Stodółką dziedzice w K. → p. 5; 1497 Wojc. Stodółka dz. w K. zobowiązuje się w imieniu swoim oraz swej ż. Urszuli Kręskiej zapłacić Annie Chobienickicj 3 fl. węg. (ACC 74, 85); 1500 Urszula wd. po Wojc. Stodółce zeznaje, że Jan Kręski Hannus Nadelwicz [także z → Chlastawy, → Kosiczyna] zapłacił jej 40 fl. jakie miała zapisane na 4 kmieciach w C.; taż Urszula płaci prac. Kasprowi z Lwówka 40 fl. jakie miał on zapisane z zastrz. pr. odkupu na 4 kmieciach na 1/2 C. (PZ 23, 157v).

1498 Grabisza Kotwicz z K.⁵Wydaje się, że nie może tu chodzić o Grabiszę znanego z l. 1464-82, który potem znika ze źródeł. Raczej chodzi o któregoś z jego ss. – Jerzego lub Jana – używającego imienia ojca w znaczeniu przydomka patronimicznego (KObceRyc. 57, cytowanego tam aktu z PG nie udało się odszukać).

1500-05 Mikołaj, 1500-09 Jan [może tożsamy z Janem występującym 1485 → wyżej] z C., Kręscy [także z → Kosiczyna], zapewne ss. Jerzego⁶Na filiację taką wskazuje fakt, że w 1505 bracia ci sprzedali folw. w Roszkowie, który stanowił posag Anny ż. Jerzego: 1500 ciż bracia z C. dają Janowi Nadelwicz Kosickiemu 1/2 wsi C. z ostrowem czyli kopcem, na którym stał zamek (fortalicium), a w zamian otrzymują 1/4 Kosiczyna z 1/4 młyna, 2 ogrody i rolę z łąkami w Chlastawie oraz 170 zł; Kosicki ma przejąć czynsz 4 fl. od sumy głównej 40 fl. ciążący na nabytej 1/2 C. (PG 12, 130v-131; PG 61, 51); 1500 ciż kupują z zastrz. pr. odkupu od Jana Nadelwicz Kosickiego 1/2 ł. os. w Chlastawie za 13 grz. (PG 12, 131-131v); 1505 ciż sprzedają Bieniaszowi Zadorskiemu folw. w Roszkowie za 100 grz. (PG 13, 25); 1509 Jan Kręski zapisuje swej ż. Marcie c. zm. Jana Bukowieckiego po 100 zł posagu i wiana na 1/2 swej cz. K. (PG 14, 90); 1525 Marta Bukowiecka wd. po Janie Kręskim, ż. Dziersława Chycińskiego (PG 15, 97).

1500 Jan Nadelwicz Kosicki kupuje 1/2 K. → wyżej: Mikołaj i Jan; 1500 Jan Kręcki Hannus Nadelwicz → wyżej: Urszula; 1508 Hannus dz. w C. sprzedaje z zastrz. pr. odkupu Janowi Tuchorcz mieszcz. ze Świebodzina [w XVI w. w księstwie głog.] czynsz 3 zł węg. od sumy głównej 50 zł na 1/2 wsi C. (PG 14, 29); 1508 Jan Kręski sprzedaje z zastrz. pr. odkupu Janowi Thanrycz [zapewne ident. z Janem Tuchorcz] mieszcz. ze Świebodzina swą 1/2 wsi C. za 50 grz. (PG 14, 6).

1504 król Aleksander zatwierdza na prośbę Piotra z Opalenicy⁷W 1497 Piotr Opaliński otrzymał od króla pr. do dóbr Marcina Kosickiego, który nie dopełnił obowiązku służby wojskowej (Posp. Rusz. nr 17; MS 2 nr 791); może chodziło o dobra Kosickiego w K., co tłumaczyłoby zainteresowanie Opalińskiego dokumentami dot. tej wsi. Marcin Kosicki byłby może zatem tożsamy z Marcinem Kręskim występującym w 1506 kaszt. lądz. dokumenty w sprawie C. z 1334 i 1440 (MS 3 nr 1277).

1506 Marcin Kręski [→ przyp. 7] kupuje z zastrz. pr. odkupu od swej ż. Anny Chobienickicj wd. po Marcinie Gorzyńskim [z Gorzynia k. Międzychodu] 1/2 Wojciechowa [k. Zbąszynia] w pow. kośc. za 40 grz. (PG 13, 98v).

1519 Fryderyk i Jan, 1528-45 Jerzy Kręscy, zapewne ss. Jana (syna Jerzego) i Marty Bukowieckiej: 1519 Fryderyk i Jan bracia rodzeni niedz. Kręscy sprzedają Abrahamowi Bukowieckiemu 1/2 K. za 700 grz. (PG 15, 307); 1528 Jerzy Kręski zapisuje swej ż. Annie c. Jana Catternyter po 200 zł posagu i wiana na 1/2 swej połowy K. (PG 16, 210); 1535 Jerzy Kręski kupuje od swego wuja Abrahama Bukowieckiego 1/2 K. za 800 zł (PG 16, 778); 1545 Jerzy Kręski dz. w C. → p. 2.

1577 Jan Kręski Nadelwicz kupuje od Stan. Przetockiego z Chomęcic łąkę w Krobielewie oraz barcie we wsiach Goraj, Przetoczno i Krobielewo (PG 21, 750).

1530 pobór od 4 ł., sołys płaci 6 gr od 1 ł., od karczmy 3 gr (ASK I 3, 122v); 1535 1 ł. w C. wykupiony [exemptus] (ASK I 5, 142); 1563 pobór od 9 ł., 1 karczmy, 1 młyna o 2 kołach (ASK I 4, 153v); 1566 pobór od 6 ł., 11 zagr., mł. o 2 kołach, karczmy (ASK I 4, 249); 1581 pobór od 8 ł., 13 zagr., 5 komor., od 2 ratajów od pługa, mł. o 1 kole; 3 owczarze mają w stadzie po 55, 15 i 12 owiec (ŹD 73; ASK I 6, 503v).

4. 1440 Władysław Warn. na prośbę Materny Budziszyna dz. w C. zezwala mu lokować w C. miasto (civitas seu oppidum) na pr. magd. i nadaje temuż miastu prawo odbywania targu tygodniowego w każdy czwartek oraz jarmarku na Ś. Wawrzyńca [10 VIII] trwającego przez 2 następne dni [lokacja niezrealizowana⁸K. nigdy nie występuje później jako miasto. Nie jest wspomn. w wykazie miast dostarczających piechurów na wyprawę malborską 1458 (CMP nr 129), ani w rachunkach cyzy 1462-65 (Cyza)] (MS 3 suppl. nr 125; MK 19, 135-136 – dok. przygotowany do druku w Wp. 10).

1530 sołectwo na 1 ł. (ASK I 3, 122v).

5. 1334 pr. patronatu kościoła [w K.] należy do dziedziców → p. 3.

1456 duchowny prezentowany na pleb. w C. (ACC 37, 81v); 1462 Wawrz. Waniek pleb. w C., brat rodzony Mikołaja z Szamotuł (ACC 42, 70v); 1472 Mikołaj pleb. w C. toczy proces z Janem Gieczem pleb. w Babimoście (ACC 52, 38); 1488 Jan Gęba przedstawiający się za pleb. w C. (assertus plebanus) toczy proces z Mikołajem plebanem z Babimostu (ACC 62, 92); 1489 Andrzej pleb. w K., 1489-1500 Wojciech ze Zbąszynia pleb. w K. (Now. 2, 458, bez podania źródła informacji); 1494 Wojciech pleb. w K. zawiera ugodę z Anną wd. oraz Urszulą z mężem Wojc. Stodółką dziedzicami z K.; pleb. ma oddalić kucharkę, którą dotąd utrzymywał przy sobie; ma uporządkować sprawę swej inwestytury na plebana (investituram ad ecclesiam suam expedire), ma zadbać by kościół w K. sprofanowany (violata) z jego powodu został przez sufragana [pozn.] na nowo poświęcony (ecclesiam reconciliari procurabit) na jego koszt, z wyjątkiem posiłku (prandium) jaki obiecały dać sufraganowi wspom. dziedziczki; pleban ma do niedzieli po Narodzinach NMP [14 IX, ugodę zawarto 26 VI] zadbać o dokonanie zamiany swego kościoła na inny, na którą to zamianę wyrazić winny zgodę wspomn. panie jako dziedzice i patroni; wspomn. Anna i Urszula mają zakazać swym poddanym i domownikom (familiares) szkodzenia i toczenia sporów z plebanem (ACC 71 k. 66, 67).

1506 Jan pleb. w K. (Now. 2, 458, bez podania źródła informacji); 1510 kościół par. w K. pod wezwaniem NMP, pr. patronatu należy do dziedzica (LPB 164); 1517 Jerzy pleb. w C. (AE VI 26v).

1563 nuncjusz pap. na prośbę Jana Branczow z Brudzewa przenosi wieś Brudzew do par. K., ponieważ kościół par. w Smarzewie, któremu dotąd podlegała wieś Brudzew, oddany został przez swego patrona Jana Nadelwicz ze Smarzewa innowiercom (ACC 121, 680-682); 1564 dzies. z K. płacone są bpowi pozn. do Pszczewa (IBP 307).

Uwaga: Nie ma pewności, czy z K. należałoby łączyć Wojciecha zapisanego jako Crzøszky, który 1393 naganił czeć Pietrasza Mieniszewskiego (z Mieniszewa, obecnie Miniszew, pow. kal.: Lek. 1 nr 1614), oraz Wincentego zapisanego jako Czranszky, który wystąpił jako śwd. w 1394 (WR 3 nr 5).