[NOTECKA PUSZCZA]

[Pow. pozn.]

[Terminem tym, zaczerpniętym z dzisiejszej terminologii geograficznej, obejmujemy wielkopolskie tereny nadgraniczne położone między rzekami Wartą i Notecią. Za wschodnią gran. tego terytorium przyjmujemy umownie linię Wronki – Rosko (najdalej wysunięta na E wieś w dobrach Wieleń). Terytorium to nie miało w średniowieczu ogólnej nazwy, tylko raz, w 1296, zostało określone jako „silva magna”; znamy natomiast nazwy blisko trzydziestu osad i młynów (p. C) oraz kilkadziesiąt nazw odnoszących się do położonych tu obiektów fizjograficznych (p. D). Nazwy te wymieniane były w opisach granicy państwowej, biegnącej przez to terytorium (p. A), oraz w aktach dot. transakcji majątkowych lub procesów granicznych (p. B). Położone tu lasy należały do stwa Międzyrzecz oraz do dóbr szlacheckich Międzychód, Przetoczno, Krobielewo, Sieraków, Chojno, Lubowo oraz do król. dóbr Wronki; od północy lasy te graniczyły z kompleksem wsi brand. położonych nad Notecią i stanowiących zaplecze Drzenia, czyli dzisiejszego Drezdenka (p. E – dodatek), do którego jeszcze w XV w. Polska zgłaszała swoje roszczenia. Północno-wschodnią część omawianego obszaru zajmowały położone w Wlkp. król. dobra Wieleń.

Zebraliśmy wzmianki źródłowe mówiące o tym terytorium, gdyż jest to teren ciekawy z powodu swego kresowego położenia i słabego zaludnienia, a także dlatego, że identyfikacja poszczególnych strug i jezior na tym terenie jest niełatwa, lepiej więc rozpatrywać cały ten obszar w całości. Hasło ma budowę nietypową – podzielone zostało na kilka podrozdziałów oznaczonych dużymi literami.

Na mapie oznaczono osady średniowieczne, które udało się zlokalizować, ok. 30 jezior (jest to zaledwie część jezior znajdujących się na tym terenie – dla wielu z nich nie posiadamy przekazów źródłowych) oraz kilka obiektów występujących na mapach z XVIII-XX w., które ułatwiają hipotetyczną lokalizację obiektów wymienionych w źródłach średniowiecznych.]

A. Opisy granicy między Nową Marchią a Wielkopolską na terenie N.P. B. Opisy podziałów dóbr oraz granic kompleksów leśnych położonych na terenie N.P., a należących do różnych wsi i dóbr. C. Osady wielkopolskie położone na terenie N.P. D. Obiekty fizjograficzne na terenie N.P. E. Dodatek: Drzeń (Drezdenko) z przyległymi wsiami Chocim i Trzebicz. F. Literatura.

A. Opisy granicy między Nową Marchią a Wielkopolską na terenie N.P. [Opisy granicy państwowej biegnącej przez N.P. rozpoczynamy od leżącego na W od N.P. (poza jej zasięgiem), miasta Landsberg (obecnie Gorzów Wielkopolski). Uwzględniamy tylko opisy tych granic, które przechodziły przez teren N.P.; natomiast pomijamy tu opisy pol., które prowadziły tę gran. często środkiem rz. Noteci (→ Noteś, p. E). W XV w., mimo że przewidywały to nawet ustalenia traktatu brzeskiego z 1435, roszczenia pol. dot. granicy na rz. Noteci w rzeczywistości nie były realizowane. Przekazy źródłowe oznaczamy literą A i kolejną liczbą porządkową (np.: A3). W dalszych częściach hasła odwołujemy się do cytowanych źródeł przy pomocy tych symboli.]

A1. 1296 [północną] granicę [ziem wlkp. podległych ks. Władysławowi Łokietkowi] stanowi rz. Noteć [na odcinku] od [bliżej nie sprecyzowanego punktu znajdującego się powyżej jej ujścia] do wielkiego lasu (magna silva) [tzn. N.P.?] koło wsi Yrbitz [pełny regest → Noteś, p. A] (Wp. 2 nr 745).

A2. [1402-08 – ze źródeł krzyżackich] wspomn. gran. biegnie od [grodu?] Santok przez [łąkę] Rorwesze, koło [jeziorek?] Tuwfelspfulen, w kierunku wzgórz Cobelberge, a następnie za błotem zw. Czege, do jez. Nuetcz, które w połowie nal. do Drzenia, potem przez [rz.] Białą i koło pól drawskich [nal. do wsi Drawsko nad Notecią, k. Wielenia] do rz. Noteć, a potem wzdłuż Noteci (w dół biegu tej rzeki) do miejsca, w którym uchodzi do niej rz. Drawa (Wrede 118).

A3. 1424 wspomn. gran. [wg zeznania strony polskiej] biegnie środkiem rz. Warty od ujścia rz. Zelencz do Warty (między wsiami Kelczno [obecnie Kołczyn] i Ulim) aż do ujścia rz. Noteć do Warty, następnie środkiem rz. Noteci do miejsca, w którym uchodzi do niej rz. Drawa; ta sama gran. wg zeznania strony krzyżackiej biegnie [z W na E] od rz. Warty [w okolicy m. Landsberg] między jeziorkami Saten i Crapen [oba jeziorka niezident.], pozostawia po stronie nowomarchijskiej wsie Klimke i Sorcke nal. do m. Landsberg [obecnie znamy na tym terenie wieś Glinik (1944 Altensorge), 10 km na SSE od Gorzowa]; dalej gran. ta biegnie [zapewne do rz. Warty] wzdłuż oznaczonych drzew, [przecinając] drogi do Trzebiszewa [wsi bpa pozn. k. Skwierzyny] i Sokolej Dąbrowy; [po przejściu na drugą stronę rz. Warty] wspomn. gran. biegnie od granic grodu Santok, dochodzi do jezior zw. Tufelspful, potem do miejsca zw. Kaltgrube [prawdop. powinno być Kalkgrube (?) na oznaczenie miejsca, z którego wybiera się wapień], następnie przez wysokie wzgórze [bez nazwy; odpowiada wzgórzom Cobelberge, → wyżej: p. A2] położone między wsią Krobielewo a grodem Drzeń i przez błota zw. Czegen, położone między m. Świebodzin (Suebowin) a grodem Drzeń, następnie dochodzi do drogi z Sierakowa (Cirow [od Zirke – niem. nazwy tego miasta]) do Drzenia i wzdłuż tej drogi idzie [na N] w kierunku Drzenia aż do wielkiego źródła (fons magnus) [→ p. D: źródło], położonego po prawej stronie tej drogi; tu gran. [skręca w prawo i] przez puszczę (per mericam) dochodzi do jez. Queske [= Kwiejce], położonego między Chojnem a Drzeniem, i dalej idzie do brodu na rz. Breytflys (przez ten bród przechodzi droga do m. Wronki), a od tego brodu gran. biegnie do rz. Seel i wzdłuż tej rz. dochodzi do rz. Noteci (CEV s. 671, nr 1165).

A4. 1251 (fals. z końca XV w.) wspomn gran. biegnie [z N na S i SW] środkiem rz. Drawy aż do wsi Bielice (Pelitz) [obecnie Stare Bielice] leżącej przy ujściu Drawy do Noteci; tu oba brzegi rz. Drawy należą do mieszkańców wsi Bielice aż do brzegu zw. Biały Brzeg (Ripa Alba) i do jez. Karffin (które w połowie należy do Bielic, a w połowie do Drawska); do Bielic należy też wraz ze swymi brzegami jeziorko zw. Rixosum; gran. biegnie dalej rzeką Notecią od dębu i od jazu (munimentum... ad usum piscationis structum) wybudowanego na Noteci przez mieszkańców Bielic przy granicy z Drawskiem, a następnie wzdłuż jej [lewego] dopływu zw. Pila [= Biała]; oba brzegi tych 2 rzek należą do Marchii; dalej gran. wyznaczona jest przez kopce i znaki gran.: od znaku żelaznego w rz. Pila dochodzi do źródła (scatebra) [→ p. D: źródło], potem do błota zw. Bruch, dalej dochodzi do kopca stojącego w ciernistych zaroślach (dumum) przy rowie gran. (fovea terminalis); stąd idzie do miejsca zw. Area Cauponaria [obecnie Kaczemka?] leżącego przy dawnej drodze z Wronek do Drzenia, a dalej do rz. zw. Ursi Rivus [Niedźwiedzica] i tą rzeką do jej źródeł (scaturigo), potem do drogi sierakowskiej (via Zirkoviensis); następnie gran. biegnie k. jez. Maliny i koło miejsca zw. Lubetzschke [w miejscu obecnej osady Lubiat?] (znajdujące się tu jeziorko, krzewy – fruticeta – oraz łąki należą do Marchii), a następnie wzdłuż znajdującej się tu drogi dochodzi do drogi zw. Pyri [z Międzychodu – od niem. nazwy tego miasta: Birnbaum]; dalej gran. biegnie do 2 kopców stojących na wierzchowisku (in supremo loco) jeziorka Radenick, potem przez miejsce zw. Crammentschin dochodzi do rowu [= dołu] wapiennego (fovea calcaria) [tzn. miejsca, z którego wybierano wapień?] (dół ten leży na wierzchowisku jez. Łąkie), a stąd gran. idzie do kopca leżącego przy drodze skwierzyńskiej, dalej do jeziorka zw. Esseritz [→ Jezierce] (jeziorko to wraz z wsią Polichno należy do Marchii), a potem gran. idzie między Murzynowem a Skwierzyną do rz. Warty, do miejsca, w którym stoi jaz (munimentum piscatorium) należący do wsi → Murzynowo; 1/2 Murzynowa należy do Polski, a druga 1/2 do Marchii, ale nie ma wewnętrznego podziału wsi na te 2 części (PU 1 nr 544; Wp. 1 nr 297).

B. Opisy podziałów dóbr oraz granic kompleksów leśnych położonych na terenie N.P., a należących do różnych wsi i dóbr. [Kolejne przekazy źródłowe oznaczamy literą B i kolejną liczbą porządkową (np. B3). W dalszych częściach hasła odwołujemy się do cytowanych źródeł przy pomocy tych symboli.]

B1. 1279, 1280 ks. Przemysł [II] daje dominikanom z Wronek pr. rybołówstwa na rz. Warcie i w jeziorze książęcym Wrzecień (Wp. 1 nr 489, 493); 1406 król Władysław potwierdza dominikanom we Wronkach pr. połowu w rz. Warcie i w jeziorze Wrzecień (Wp. 4 nr 95); 1565 → p. B7.

B2. 1424 Dobrogost z Sierakowa i Małgorzata [wd. po Bieniaku z Sierakowa] wraz ze [swym zięciem] Wierzbiętą z Rozbitka dokonują podziału wód; przedmiotem podziału, prowadzonego przez sędziów polubownych, jest struga Osiecznica z młynem [Ryczywół?], rz. Klocza z obu brzegami, oraz jeziora Lichwino, Cicha i Sadecz; każde z jezior ma być podzielone na połowę, a Małgorzata pierwsza ma pr. wybrać przypadającą jej połowę (PZ 7, 165v); 1435 podział dóbr [na N od rz. Warty] między Jana, Jakuba i Wincentego braci niedz. z Sierakowa a Agnieszką wd. po Dobrogoście z Sierakowa; Agnieszka otrzymuje w dożywocie połowy jezior Lichwino, Sadecz i Cicha (PZ 13, 31); 1443 podział dóbr Sieraków: Wierzbięta z ż. Femą otrzymują 3/4 młyna Ryczywół oraz 3/4 strugi Osiecznica, 3/4 Borowego Młyna i 3/4 strugi, na której on stoi, 1/2 jez. Lichwino, cały młyn → Klatcza, a także całe jeziora Cicha i Sadecz wraz z łączącą je strugą; bracia Jakub i Wincenty dzielą otrzymane dobra między siebie, m. in. jeziora Cicha i Sadecz (PZ 14 k. 217, 221).

B3. 1462 Stanisław z Ostroroga i Piotr Skóra z Gaju dokonują podziału jezior, stawów i strug (→ Międzychód – dobra); Stanisław z Ostroroga posiada następujące jeziora położone na N od rz. Warty: Radgoszcz, Mierzyn, Okunite, Oleszno, Śrenino i Głęboczek; Stan. Ostroróg ma też pr. korzystania z 2 jezior Szczękowa, będących dotąd w posiadaniu sołtysów z Radgoszczy (PG 6 k. 70, 72v; K 2 i K 3 – różne strony – pod błędną datą 1463).

B4. 1500 Jan Zatomski sprzedaje z zastrz. pr. odkupu Mik. Opalińskiemu za 100 kóp szer. gr wieś Nowy Zatom, 2 ł. opust. we wsi Zatom Stary, jeziora Barlino, Sośnica Wielka i Sośnica Weśrednia, strugę (gurges), która płynie z jez. Barlino do rz. Warty [= Barnica rz.] wraz ze znajdującymi się na niej jazami, pr. polowania oraz pr. ścinania drzew na opał i na budowę w lasach położonych [na N] od Warty w kierunku Drzenia (PG 12, 76v; PG 63, 46v); 1519 Andrzej Zatomski sprzedaje z zastrz. pr. odkupu Andrzejowi z Górki, dz. Osiecznej, za 100 kóp szer. gr i 34 grz. wieś Nowy Zatom, jeziora Barlino, Sośnica Wielka i Sośnica Weśrednia, strugę (gurges), która płynie z jez. Barlino do rz. Warty [= Barnica rz.] wraz ze znajdującymi się na niej jazami, pr. polowania oraz pr. ścinania drzew na opał i na budowę w lasach położonych [na N] od Warty w kierunku Drzenia (PG 15, 323).

B5. [W rozgraniczeniach wsi Krobielewo z sąsiednimi wsiami Goraj, Przetoczno, Dłusko i in. bardzo niejasno określano położenie różnych obiektów fizjograficznych; wydaje się jednak, że wszystkie te wsie miały swój udział w lasach położonych na N od Warty. W niniejszym zestawieniu zwracamy uwagę przede wszystkim na obiekty, o których możemy przypuszczać, że rzeczywiście leżały na N od Warty; pełniejszy zestaw przekazów → Krobielewo, p. 2; w transakcjach dot. → Krobielewa znajdują się liczne wiadomości o barciach w lesie.]

1517-91 podziały i transakcje dot. wsi Krobielewo [zabudowania tej wsi leżały na N od Warty, a posiadłości po obu stronach tej rzeki]: 1517 Jan Przetocki zw. Nojewskim otrzymuje cz. zachodnią zw. Nadolne, która w swej części [na N od rz. Warty] przylega do drogi z Krobielewa do Chocimia [obecnie Gościm, → p. E], a Sędziwój Przetocki z bratankami cz. wschodnią zw. Górne (PG 69, 392v); 1541 podział wsi Krobielewo [podział ten nawiązuje do podziału z 1514, którego nie udało się odszukać]: wymieniono starorzecza Warty między Przetocznem a Krobielewem [prawdop. na prawej stronie rz. Warty] – Skrzynice i jez. Zstępne; strony biorące udział w podziale mają pr. do połowu ryb w wodach (rozlewiskach i starorzeczach [rz. Warty]) leżących na przypadłych im częściach Krobielewa, a kmiecie mogą łowić na takich zasadach, jakie obowiązują wg przyw. sołeckiego w stosunku do jez. Skrzynice (PZ 31, 535); 1545 Jan Przetocki sprzedając cz. Krobielewa zachowuje sobie lasy Maliński Kąt i Gołuchowa (PG 18 k. 196v, 229); 1545 rozgraniczenie wsi Goraj, Krobielewo i Przetoczno [trudno orzec, po której stronie Warty leżały łąki i obiekty fizjograficzne wymienione w tym akcie, np. Zdrojewe Góry i łąki Czyste]; w Krobielewie był niegdyś przewóz przez rz. [Wartę] przy karczmie zw. Szymankowa; wzm. o drodze z Krobielewa do Chocimia (PG 87, 398v-401v); 1545 ugoda Mikołaja i Jana Przetockich [tu wymienia się wiele obiektów fizjograficznych, których położenia w stosunku do rz. Warty nie można określić]; do Jana ma należeć jez. → Łąkie w lesie Gołuchowa (PG 87, 341); 1546 do „nowej wsi” k. Krobielewa należy jez. Skrzynice [→ Nowa Wieś, przekazy o nieokreślonej lokalizacji, przyp. 3] (KoścZ 27, 94, dawniej k. 176-178); 1546 podział gruntów w Krobielewie: wzm. o gruncie po [prawej] stronie rz. Warty przy Drodze Chocimskiej; grunt ten ciągnie się [z S na N, od rz. Warty?] do wzgórza, które leży za strużką [bez nazwy], a [w kierunku W – E, lub na odwrót] od Krosiewskiego Dołu do wody zw. Wiercic[a?] (PWc. 1, 64v); 1551 most zw. Bochenkowski przy gran. wsi Krobielewo i Przetoczno; Łoza Gołuchowska (PG 18, 644v); 1571, 1577 łąka zw. Skęglikowska w lesie Gołuchowa (PG 21 k. 242, 750); 1577 sprzedaż lasu zw. Gołuchowo (PG 21, 750v); 1581 Jez. Rzekowe przy [wsi] Krobielewo; rz. Piła, dopływ rz. Warty (PG 146, 134v); 1616 Bochenkowy Most, most na błocie (PP 3, 163).

B6. 1527 gran. lasów nal. do wsi → Chojno [nad Wartą] z dobrami Wieleń biegnie od narożnika z dobrami Sieraków do narożnika wsi Lubowo [nad Wartą] przez następujące obiekty: wierzch błot Ostrów i Kukiełka, błoto Malinie, miejsce zw. Kierzssyaty, wierzch Skuczego Błota, błoto Piasto, następnie przez wzgórze [bez nazwy] do wzgórza Sowia Góra, a za drogą z Chojna do jez. Kwiejce przez miejsca zw. Skrzypiewy Smug i Kurzczrzyszko¹W tym opisie zwraca uwagę powtarzający się termin „wierzch”, który oznacza wyższy kraniec opisywanych błot. Prawdop. gran. biegła u stóp wzgórz morenowych położonych na N od Warty; podkomorzy dokonujący tego rozgraniczenia urzęduje nad rz. Czarnociną [opisana gran. nie dotyka tej rzeki] (PZ 29, 280v).

B7. 1565 jeziora w dobrach [król.] Wieleń [wymieniamy tu tylko jeziora położone na S od Noteci]: koło wsi Pęckowo leżą jeziora, posiadające po 2 tonie niewodowe, a więc Orzełek, Długie, Linie, Piaseczno i Kwiejce oraz jez. Mrzino o 3 toniach niewodowych; z tych jezior nie ma żadnego pożytku, ponieważ nie dokonano rozgraniczenia między dobrami Wieleń a dobrami Wronki i Sieraków; ponadto do tej wsi należą stawy na rz. Białej: Smrodyniak, długi na 8 staj, ale wąski najwyżej do 2 staj szerokości, od 5 lat nie spuszczany, a więc nie wiadomo ile przynosi dochodu, oraz Pęckowski Staw długi na 5 staj, w najszerszym miejscu szeroki na 4 staje, nadaje się do spuszczania, są w nim szczupaki i in. ryby; do wsi Drawsko należą stawy puste na rz. Białej: Brzuchacz, Simek i Kamieniec oraz [osobno leżący] staw pusty Rakowiec, a obok niego jeziorko Rakówko, w którym nie trzyma się ryb, bo z powodu złej wody zdychają; do Drawska należy też staw Chełst na rz. Białej przy gran. z Marchią Brand. (→ p. E: Drzeń); przy wsi Rosko, na zdroju [na S od Noteci?], leży stawek Tarlisko, służący niekiedy do rozmnażania karpi; przy wsi Biała Górna znajduje się staw [młyński] na rz. Białej, długi na 1/2 mili, a w najszerszym miejscu szeroki na 2 staje (ma on 15 toni niewodowych, → p. D: [Białe]), oraz dwa jeziorka: Drążno o 1 toni oraz głębokie i rybne jez. Męty o 2 toniach; przy wsi Miały znajdują się jeziorka: Okunino o 3 toniach niewodowych, Okuninko, Święte o 1 toni, Bąd o 2 toniach i stawek [bez nazwy] na strudze Białej długi na 6 staj, a w najszerszym miejscu szeroki na 2 staje (LWK 1, 197-199); 1565 do dóbr król. Wieleń należy jez. Wrzecień leżące w puszczy, w odległości 1 mili od Wronek, o rozmiarach 10 x 10 staj; jezioro to niegdyś należało do zakonników [dominikanów], ale obecnie ich klasztor we Wronkach jest pusty [poprzednie losy tego jez. → p. B1] (LWK 1, 206); 1565 bory nal. do dóbr król. Wieleń i Wronki nie sa podzielone; w puszczach są jelenie, sarny, niedźwiedzie oraz dziki i „obłów bywa dobry” (LWK 1 s. 199, 201); [wśród dochodów obu tych kluczy znaczną część stanowią czynsze od bartników i smolarzy; są wzmianki o piłach i o spławie drewna Notecią] (LWK 1, 189-207).

B8. 1568 Łukasz wda pozn. i Stanisław star. kolski, bracia Górkowie, rozgraniczają dobra [król.] Wronki Łukasza od dóbr [król.] Wieleń Stanisława: gran. biegnie od kopców narożnych z wsią Chojno, k. błota Piasty, potem wzdłuż drogi z Sierakowa do Wielenia aż do uroczyska Błonice, a dalej k. borku Gogolice nal. do Wronek, potem gran. przecina drogę Dreźnieńską [do Drzenia] i dochodzi do boru Główki, a następnie do źródła (do kopany wody abo studzionki); dalej gran. przecina drogę z Wielenia do Wronek, przechodzi przez Lisią Górę, mija łąkę zw. Pańska Łąka (nal. do wsi Biała w dobrach wieleńskich) i dochodzi do drogi z Hamrzyska do Wronek (PG 115, 382v-384).

C. Osady wielkopolskie położone na terenie N.P. [Wzdłuż Warty od W na E]: → Murzynowo, → Kijewice, Świniary, → Krobielewo, Radgoszcz, Zatom Nowy, → Chorzępowo, → Bukowiec, → Chojno, Popowo k. Wronek oraz młyny: Piła k. Międzychodu oraz k. Sierakowa: → Borowy Młyn, → Kubek, → Niziołek, Piotrów i Ryczywół.

[W głębi N.P.]: niezident. wsie Niedźwiedzica i Rakowa (→ p. D), → Chełst, → Hamer Kamiennik, Piłka, Pęckowo, Wrzeszczyna, → Biała Nadolna [prawdop. identyczna z wsią → Miały], → Biała Pośrednia [prawdop. identyczna z późniejszą wsią Mężyk], → Biała Górna, [inna] → Biała w par. Wronki [w miejscu późniejszej wsi Bielawy?].

[Wzdłuż Noteci]: Polichno, → Drawsko, → Drawski Młyn, Zawada (młyn), Wieleń, Rosko. Inne osady nad Notecią → p. E.

D. Obiekty fizjograficzne na terenie N.P. [Przy obiektach już opisanych w Słowniku podajemy nr części Słownika (cyfry rzymskie) i nr strony (cyfry arabskie); niektóre z tych haseł obecnie uzupełniamy (Uzup.). Pozostałe hasła zawierają podstawowe formy nazw, odsyłacze do przekazów źródłowych w p. A i B oraz próbę lokalizacji. Obiekty opracowane w poniższym wykazie mają w zeszycie bieżącym Słownika oraz będą miały w dalszych zeszytach tylko odsyłacz do hasła N.P.]

→ Area Cauponaria, I 6, miejsce karczmy lub karczma, może w miejscu osady Kaczemka, 12 km na N od Sierakowa. Uzup.: Na mapach z XVIII w. widoczne są dwie karczmy na trasie Sieraków – Drezdenko: Dobrzewska Karczma i Karczemka, położona bliżej Sierakowa (Perthées), oraz odpowiednio: Dobriewer Krug i Heyde Krug (Mappa specialis, → p. F). Obecna Kaczemka oraz położona w jej pobliżu leśniczówka Gospódka odpowiadają swym położeniem Karczmie Dobrzewskiej.

→ Barlino, I 16, jez., 1 km na NE od Zatomia Nowego, 6,5 km na W od Sierakowa.

→ Barnica, I 17, struga płynąca z jez. Barlino uchodzi do rz. Warty pod Zatomiem Nowym. Uzup.: 1500, 1519 wzm. o tej strudze [bez nazwy] i istniejących na niej jazach (B4).

→ Bąd, I 22, jez., 4 km na E od wsi Miały, 10 km na SE od Wielenia.

→ Biała, I 30, rz., lewy dopływ Noteci, obecnie Miała, uchodzi na E od Drezdenka. Uzup.: Występuje też pod nazwami: 1424 Breytflys (A3), 1251 (fals. z końca XV w.) Pila (A4); na mapie Schr.-Eng. ark. 123a występuje pod nazwą Radenick Fliess [sic]. Z opisu granicy z 1424 (A3) wynika, że przez bród na tej rzece przechodziła droga z Wronek do Drezdenka; droga ta biegła więc na pewnym odcinku prawym brzegiem tej rzeki i musiała ją przekraczać dwukrotnie; dokładnie nie można tych brodów zlokalizować.

→ [Białe], I 34, staw [w źródle bez nazwy], obecnie Jez. Białe na rz. Miała k. wsi Biała (Górna).

→ Bierzwiennik, I 51, sztucznie utworzona odnoga Noteci k. Drezdenka. Uzup.: W 1405 (?) wójt Nowej Marchii w liście do w. mistrza krzyżackiego wyjaśniał, że Polacy za rz. Noteć uważają strumień płynący na N od m. Drzeń, a wg niego prawdziwa Noteć to rz. zw. „Bebernyk” płynąca na S od tego miasta. W ten sposób udowadniano, że Drzeń leży na prawym, brand. brzegu rz. Noteci (A. Czacharowski, Polsko-krzyżacki spór..., s. 199, → p. F).

Błonice 1568 Blonicze Vroczysko (B8), objekt nieokreślony, uroczysko?, na granicy dóbr Wronki i Wieleń, może w miejscu późniejszej osady Bronice (obecnie nie istnieje), która leżała na S od wsi Piłka (Schr.-Eng. ark. 123a), ok. 20 km na SW od Wielenia.

→ Bochenkowy (Bochenkowski) Most, I 172; most [droga ułożona z bali przez rozlewiska rz. Warty?] na granicy Krobielewa i Przetoczna.

Breytflys → Biała

Bruch 1251 (fals. z końca XV w.) Bruch (A4), niezident. błoto, położone między rz. Miała a obiektem oznaczonym jako Area Cauponaria (→ wyżej). [Prawdop. błota tego można się dopatrywać między Piłką a Kaczemką (→ wyżej: Area Cauponaria), gdzie do dzisiaj w rejonie wsi Zieleniec (do 1920 Grüntal) widoczne są na mapie tereny podmokłe i rozlewiska.]

→ Brzuchacz, I 133, niezident. staw na rz. Miała, prawdop. na SW od Wielenia.

→ Chełst, I 189, staw na strudze Miała k. wsi Chełst (obecnie ten staw nie istnieje), 17 km na SW od Wielenia.

→ Cicha, I 256, niezident. jez., może obecne jez. Kubek, 4,5 km na N od Sierakowa; → niżej: Kubek, młyn.

→ Chocimska Droga; I 169; droga z Krobielewa do Chocimia (obecnie Gościm). Uzup.: 1517, 1545 nazwana drogą z Krobielewa do Chocimia, w 1546 Drogą Chocimską (B5).

→ Cobel (Cobelberge), I 265, niezident. wzgórza [w pasie wzgórz morenowych] położone na S od Drezdenka, między Drezdenkiem a Krobielewem.

→ Crammentschin, I 266, miejsce; może tutaj powstała później osada Krzęcinek (1944 Kranzinbruch), 2 km na SW od Lubiatowa, 14 km na NW od Międzychodu. Uzup.: na MTop. 1991 brak osady Krzęcinek, prawdop. opustoszała.

→ Crapen, I 267, niezident. staw [może starorzecze rz. Warty], prawdop. na N od Trzebiszewa i na SE od Gorzowa Wlkp., na W od rz. Warty, a więc poza zasięgiem Noteckiej Puszczy.

→ [Czarcie Błoto], I 283 (tamże nawiązanie do wzgórza Satansberg, 14 km na NE od Skwierzyny – MTop. 1931, 1936), niezident. błoto albo jez. na S od Noteci.

→ Czarnocina, I 295, niezident. rz., może w okolicy Chojna na NE od Sierakowa.

→ Czegen, I 297, niezident. błoto na S od Noteci, może w miejscu późniejszej osady Koza [niem.: koza = Ziege] (1944 Waldluch, wcześniej Kaza, u Perthéesa Kozy, na Mappa specialis: Kusse, → p. F).

→ Długie, I 356, jez., 3,5 km na SW od Piłki, 16 km na SW od Wielenia.

→ Drążno, I 400, jez., obecnie zw. Zdręczno, 3 km na SW od Białej, 1 km na SE od wsi Mężyk, 11 km na SE od Wielenia.

→ Dreźnieńska Droga, I 401, droga [z Wronek?] do Drezdenka. Uzup.: 1424 (A3), droga [z Drzenia?] do Wronek przechodzi przez bród na rz. Biała (→ wyżej; tamże wnioski o przebiegu tej drogi).

[drogi] – w cytowanych źródłach są wzmianki o kilku drogach na terenie N.P.; dwie z nich miały swe nazwy (→ wyżej: Chocimską Droga, Dreźnieńska Droga); ponadto wymieniono drogi: a) z Drzenia do Skwierzyny (A4), Międzychodu (A4) i do Sierakowa (A3 i A4), b) z Wronek do Wielenia i do Hamrzyska (B8) oraz c) z Chojna do jez. Kwiejce (B6).

Esseritz → niżej: Jezierce

fovea calcaria → niżej: Kalkgrube

→ Głęboczek, I 484, jez., 1,5 km na NWW od wsi Radgoszcz, 4,5 km na na NW od Międzychodu.

→ Główki, I 491, bór, być może na S od jez. Główki, ok. 12 km na S od Wielenia.

→ Gogolice, I 513, borek położony zapewne w okolicy nowszej osady Gogolice, 19 km na NW od Wronek.

Gołuchowa, Gołuchowska Łoza, 1545 Goluchowa, 1551 Gołuchowska Loza (B5), las prawdop. położony wokół jez. Łąkie (→ niżej), ok. 9 km na N od Krobielewa, ok. 18 km na NW od Międzychodu.

→ Hamrzysko, I 726, struga, lewy dopływ Noteci k. Drawskiego Młyna; jej ujście znajduje się 7 km na SW od Wielenia.

→ Jezierce, II 72, zapewne jeziorko lub jeziorka k. późniejszej osady Jezierce (1944 Seewitz, wcześniej Jezierce), 11 km na NE od Skwierzyny. Uzup. → niżej: Yrbitz.

*Kaczemka → wyżej: Area Cauponaria

Kalkgrube 1424 Kaltgrube (A3), 1251 (fals. z końca XV w.) fovea calcaria (A4), miejsce, z którego wybierano wapień, prawdop. na S od jez. Łąkie (→ niżej). [O złożach wapienia na lewym brzegu rz. Noteć również → p. E: Trzebicz, pod 1447.]

→ Kamieniec, II 108, niezident., opust. staw na rz. Miała, zapewne koło wsi Kamiennik (→ Hamer Kamiennik), która leży 16 km na SW od Wielenia.

→ Kamień, II 114, niezident. jez., może starorzecze Warty k. Skwierzyny.

Karffin → Korffin

Kierzjaty 1527 Kyerzsyaty (B6), obiekt nieokreślony na granicy między Chojnem a dobrami Wieleń.

→ Klocza, II 200, niezident. [prawy?] dopływ Warty (jego ujście znajdowało się w okolicy wsi Tuchola, która leży 4,5 na NE od Sierakowa); nad tą strugą znajdowały się dwa niezident. młyny → Klocza Niższa, Klocza Wyższa; por. też → Klatcza.

→ Korffin, II 321, niezident. jez. k. ujścia Drawy do Noteci.

Krosiewski Dół 1546 Krosiewski Dół (B5), obiekt niezident. w lesie nal. do wsi Krobielewo, na N od Warty.

*Krzęcinek → wyżej: Crammentschin

→ Kubek, II 538; młyn, 3,5 km na N od Sierakowa; → wyżej: Cicha, jez.

Kukiełka 1527 Kukyelka (B6), niezident. błoto na granicy między Chojnem a dobrami Wieleń.

Kurzczysko 1527 Curzczrzyszko (B6), niezident. błoto na granicy między Chojnem a dobrami Wieleń.

→ Kwiejce, II 563, jez., obecnie zwane Piast, na E od wsi Kwiejce, 19 km na SW od Wielenia.

→ Lichwino, II 597, jez., 2 km na N od Sierakowa.

→ Linie, II 597, jez., zapewne obecne Jez. Perskie, 3 km na SW od Piłki, 17 km na SW od Wielenia.

Lisia Góra 1568 Lisia Gora (B8), niezident. wzgórze w grupie wzgórz morenowych na S od wsi Biała i od Wielenia.

Lubetzschke 1251 (fals. z końca XV w.) (A4), obiekt nieokreślony, położony być może w miejscu obecnej wsi Lubiatów (1944 Lubiath, Perthées: Lubiat), 16 km na NW od Międzychodu.

*Lubiatów → Lubetzschke

→ Łąkie, III 17; jezioro nal. do wsi Krobielewo, 18 km na NW od Międzychodu.

Malinie 1527 Malynie (B6), niezident. błoto na granicy między wsią Chojno a dobrami Wieleń.

→ Maliny, III 81, prawdop. jedno z jezior w okolicy nowszej wsi Lubiatów (1944 Lubiath), która leży 16 km na NW od Międzychodu.

Maliński Kąt 1545 Malynski Kath (B5), niezident. las nal. do wsi Krobielewo, może w pobliżu jez. Maliny (→ wyżej).

→ Męty, III 105, niezident. jez. w okolicy Wielenia, zapewne w pobliżu wsi Biała, par. Wieleń.

*Miała rz. → wyżej: Biała

→ Mierzyn, III 116, obecnie Jez. Mierzyńskie, 4 km na NW od Międzychodu.

*Mleczne Jez. → niżej: Orzełek

*Mnisze jez. → niżej: Osiecznica

→ Mrzino, III 216, jez., prawdop. identyczne z obecnym jez. Warasz, 5 km na SW od Piłki, 17 km na SW od Wielenia.

→ [Murzynowskie Jez.], III 220, niezident. jez., może starorzecze Warty, we wsi Murzynowo k. Skwierzyny.

[Niedźwiedzica] 1251 (fals. z końca XV w.) Ursi Rivus (A4), niezident. rz. na S od Noteci, prawdop. w okolicy wsi Kwiejce. [K. Conrad, wydawca PU, stwierdził, że U.R. oznacza rz. Bährenfliess k. wsi → Kwiejce. Nie mamy pewności, czy rzeczywiście znał on taką rz. w tej okolicy, czy jest to stworzona przez niego niem. kalka nazwy U.R.; na MTop. 1950 widoczne w tym rejonie strugi bez nazwy.]

Niedźwiedzica 1298 Nedzwedzicza, 1515 Medzwyedza, niezident. osada prawdop. nad rz. Niedźwiedzicą (→ wyżej), może w okolicy wsi → Kwiejce, na SW od Wielenia.

Własn. książęca, później król. [dobra → Wieleń]. 1298 ks. Władysław [Łok.] nadaje Wincentemu kaszt. wiel. zamek Wieleń oraz m. Wronki i in. wsie, m. in. N. (Wp. 2 nr 786).

1515 król Zygmunt nadaje Łukaszowi z Górki kaszt. pozn. [zięciowi Andrzeja Szamotulskiego wdy pozn. zmarłego 1511] zamek Wieleń z miastami Wieleń i Wronki oraz z wsiami, m. in. z N. (CMP nr 141; MS 4 nr 10527). [Dobra król. Wieleń (w tym m. in. N.) nie wspominane w źródłach z XV w., były zapewne przez cały ten czas w posiadaniu Szamotulskich.]

Niewierzyn 1580 Niewierzyn (K 2, 516), niezident. osada (?), granicząca ze wsiami Murzynowo i Świniary, może na N lub NE od Skwierzyny. [Jedyny przekaz o N. pochodzi ze zbioru nazw, sporządzonego przez Atanazego Ptaszyńskiego w końcu XVIII w., a zaginionego w czasie drugiej wojny światowej. Skądinąd osada niezn.]

*Niewlino → niżej: Nuetcz

Nuetcz, 1402-08 Nuetcz (A2), niezident. jez. na S od Drezdenka. [8 km na SW od Drezdenka leży jez. Niewlino (1944 Nieheling), które mogło leżeć na linii wyznaczonej przez opisywaną granicę; nie ma jednak wyraźniejszych podstaw do tej identyfikacji.]

Okuninko 1565 Okuninko (B7), jeziorko 1 km na E od wsi Marylin, 4 km na SWW od wsi Miały, 12 km na SSW od Wielenia.

Okunino 1565 Okunino (B7), prawdop. jez. położone ok. 2 km na SW od wsi Miały (obecnie nie istnieje), ok. 10 km na SSW od Wielenia. [Na MTop. 1950 teren podmokły, a u Schr.-Eng. ark. 123a, zarysy jeziora.]

Okunite 1462 Okunithe (B3), niezident. jez., położone prawdop. w grupie jezior na N od Międzychodu, wsiami Mierzyn i Mokrzec (obie te wsie nie mają metryki średniowiecznej).

Oleszno 1462 Oleszno (B3), niezident. jez., położone prawdop. w grupie jezior na N od Międzychodu między wsiami Mierzyn i Mokrzec (obie te wsie nie mają metryki średniowiecznej).

Orzełek 1565 Orzełek (B7), jez., 2 km na S od wsi Piłka, 15 km na SW od Wielenia. [Jezioro to w XIX w. oznaczano na mapach jako Molken See, w UN 76, 16 jako Jez. Mleczne, a na MAd. 1962 jako jez. Orzołek.]

Osiecznica 1424 Osszecznicza (B2), niezident prawy dopływ Warty w okolicy Sierakowa, może obecne Jez. Mnisze, 3,5 km na NW od Sierakowa; przy tej strudze stał niezident. młyn Ryczywół.

Ostrów 1527 Ostrów (B6), niezident. błoto na granicy między Chojnem a dobrami Wieleń.

Pańska Łąka 1565 Panska Lanka (B8), niezident. łąka k. wsi Biała (Górna), która leży 12 km na SE od Wielenia.

Pęckowski Staw 1565 Staw Pęczkowski (B7), niezident. staw na rz. Miała, zapewne na SW lub S od Wielenia.

Piaseczno 1565 Piaseczno (B7), jez., 5 km na SW od Piłki, 19 km na SW od Wielenia. [Na MTop. 1950 jezioro bez nazwy; identyfikacji dokonano na podstawie Schr.-Eng. ark. 123a, gdzie figuruje nazwa Sand-See.]

Piasto 1527 Piasto (B6), 1568 Piasty (B8), niezident. błoto na granicy dóbr Wieleń z dobrami Chojno i Wronki. [Nie ma pewności, czy oba przekazy źródłowe dotyczą tego samego błota. Po 1920 przeniesiono nazwę Piast na jez. Kwiejce (→ wyżej).]

Pila → Biała

Piła 1581, prawy dopływ rz. Warty, ujście 3 km na E od Krobielewa, 12 km na NW od Międzychodu.

Radenick 1251 (fals. z końca XV w.) (A3), niezident. jeziorko na gran. Wlkp. z Nową Marchią wymienione między miejscem zw. Lubetzschke (→ wyżej) a miejscem zw. Crammentschin (→ wyżej), tzn. między późniejszymi osadami Lubiatów i Krzęcinek, ok. 15 km na NW od Międzychodu.

*Radgoskie Jez. → Radgoszcz

Radgoszcz 1462 Rathgoscz (B3), obecnie Jez. Radgoskie, przyległe od S do wsi Radgoszcz, 3 km na N od Międzychodu.

Rakowa 1515 Rakowa, niezident. osada, prawdop. w pobliżu jez. Rakówko (→ wyżej), może w okolicy wsi Piłka, która leży 14 km na SW od Wielenia.

Własn. król. [dobra → Wieleń]. 1515 król Zygmunt nadaje Łukaszowi z Górki kaszt. pozn. [zięciowi Andrzeja Szamotulskiego wdy pozn. zmarłego 1511] zamek Wieleń z miastami Wieleń i Wronki oraz z wsiami, m. in. z R. (CMP nr 141; MS 4 nr 10527).

[Por. → wyżej: Niedźwiedzica, wieś.]

Rakowiec 1565 (B7), niezident. staw, w pobliżu jez. Rakówko i w pobliżu wsi Piłka, która leży 14 km na SW od Wielenia.

Rakówko 1565 Rakowko (B7), jeziorko 0,5 km na SW od wsi Piłka, 14 km na SW od Wielenia.

Rixosum 1251 (fals. z końca XV w.) Rixosum lacusculum [= Sporne jeziorko] (A4), niezident. jeziorko położone w pobliżu ujścia Drawy do rz. Noteci, należące do marchijskiej wsi Bielice [obecnie Stare Bielice]. [Jeziorko leżało prawdop. poza terenem N.P., na prawym lub lewym brzegu rz. Drawy, na N od Noteci.]

Rorwesze 1402-08 Rorwesze [= Rohrwiese, tzn. łąka porośnięta trzciną] (A2), niezident. łąka na E od grodu Santok, w okolicy wsi Polichno i Murzynowo, na NW od Skwierzyny. [Wrede 77, lokalizuje R. w miejscu, gdzie leży znane mu (źródła nie podaje) jez. Rohr-see na S od Murzynowa; na MTop. 1931, 1936 takiego jeziora nie ma.]

*Rzecińskie Jez. → Wrzecień

Rzekowe Jez. 1581 Rzekowe (B5), niezident. jez., prawdop. starorzecze rz. Warty k. wsi Krobielewo.

Sadecz 1424 Szadecz, Szadzecz (B2), 1435 Sadecz (B2), prawdop. obecne jez. Niedziałka, 2 km na NE od Sierakowa. [Do identyfikacji jez. S. z obecnym jez. Niedziałka upoważnia nas wzm. z 1443 (B2), mówiąca o strudze łączącej jez. Cicha (obecnie Kubek) z jez. S.; połączenie to istnieje do dzisiaj. Trzeba tu jednak zauważyć, że w dok z 1462 wymieniono podobne nazwy: jez. Sadeczek i rz. Sadzicę znajdujące się wyraźnie na lewym brzegu rz. Warty.]

Satansberg → wyżej: [Czarcie Błoto]

Saten 1424 Saten (A3), niezident. staw, może starorzecze rz. Warty, prawdop. na N od Trzebiszewa i na SE od Gorzowa Wlkp., na W od rz. Warty, a więc poza zasięgiem Noteckiej Puszczy.

Seel 1424 Seel (A3), niezident. rzeka, lewy dopływ Noteci uchodzący prawdop. powyżej Drezdenka.

[Z cytowanego opisu zdaje się wynikać, że S. leżała na E od rz. Miała (Biała); nie można z pewnością orzec, czy nazwa S. odnosi się do następnego (idąc w górę biegu rz. Noteci), znanego nam obecnie, lewego dopływu Noteci, tzn. do rz. Hamrzysko (→ wyżej).]

Simek 1565 Simek (B7), niezident. opust. staw na rz. Miała w okolicy wsi Drawsko, na SW od Wielenia.

Skęglikowska [Łąka] 1571, 1577 Skęglikowska pratum (B5), łąka w lesie Gołuchowo (→ wyżej), nal. do wsi Krobielewo.

Skrzynice 1541 Skrzinycze (B5), niezident. jezioro, prawdop. starorzecze Warty, położone zapewne w miejscu nowszej wsi Skrzynice, 3 km na SWW od Krobielewa.

Skrzypiewy Smug 1527 Skrzypyewy Smuk (B6), niezident. łąka (?) na granicy między Chojnem a dobrami Wieleń.

Smrodyniak 1565 Smrodiniak (B7), zapewne staw (obecnie nie istnieje) na rz. Miała, k. powstałej u schyłku XVI w. osady Mały Smrodynek [później Marianowo, obecnie Marylin], 4 km na S od Pęckowa, 12 km na SW od Wielenia.

Sośnica Wielka i Sośnica Pośrednia 1500 Szosznycze Vyelgye et Poychrzednye, 1519 Sosnycza magna et mediocris alias Wesrzednye (B4), dwa jeziora (na MTop. 1938 bez nazwy) zw. obecnie Piaskowe i Średnie, 1,5 km i 2 km na NW od Zatomia Nowego, 6 km na NE od Międzychodu. [Identyfikację tych jezior umożliwiła analiza przeprowadzona przez Kornaszewskiego Nazwy 96-98.]

Sowia Góra 1527 Szowyagora (B6), niezident. wzgórze na granicy między Chojnem a dobrami Wieleń; prawdop. nie należy go lokalizować w okolicy nowszej wsi Sowia Góra, 11 km na NNW od Międzychodu.

Szczękowa 1462 Sczekowa (B3), dwa jeziora zw. obecnie Szekeń Wielki i Szekeń Mały (na MTop. 1948 bez nazwy), 1 km na N i 0,5 km na NE od nowszej wsi Mokrzec, 5,5 km i 4,5 km na N od Międzychodu. [Identyfikację tych jezior, będących niegdyś (a. 1462) w posiadaniu sołtysów z Radgoszczy, umożliwiła analiza przeprowadzona przez Kornaszewskiego Nazwy 92-93. Obecnie zamiast nazw historycznych używa się nazw utworzonych w oparciu o nazwy zniekształcone w XIX w. przez mierniczych niem.]

Szymankowa 1545 Szymankowa taberna (B5), karczma położona obok przewozu [przez rz. Wartę] koło wsi Krobielewo.

Śrenino 1462 Srzenyno (B3), jez., obecnie Jez. Chenińskie (na MTop. 1948 bez nazwy), 1 km na N od wsi Radgoszcz, 5 km na NNW od Międzychodu.

[Identyfikację tego jeziora umożliwiła analiza przeprowadzona przez Kornaszewskiego Nazwy 76. Obecnie używa się nazwy utworzonej w oparciu o nazwę zniekształconą w XIX w. przez mierniczych niem. Jeszcze w 1802 nazwę tę zapisano jako Zenin (APP Rejencja Poznańska, mapy II 277).]

Święte 1565 Swenthe (B7), jez., 2 km na NE od wsi Miały, 8 km na S od Wielenia.

Tarlisko 1565 Tarlisko (B7), niezident. stawek na zdroju [dopływie Noteci?, lewym czy prawym?] k. wsi Rosko, która leży 10 km na SE od Wielenia.

Tufelspful, Tuwfelspfulen → wyżej: [Czarcie Błoto]

Ursi Rivus → wyżej: [Niedźwiedzica]

*Warasz → wyżej: Mrzino

Wiercica 1546 Vierczicz (B5), niezident. woda, [struga?, starorzecze Warty?] prawdop. na N od rz. Warty i na N od Krobielewa.

Wrzecień 1279 Wrecen (B1), 1280 Rechen (B1), 1406 Wrzeczen (B1), 1565 Wrzeczien (B7), obecnie Jez. Rzecińskie, 7 km na NW od Wronek. [Wydaje się, że jez. W. przez cały czas pozostawało własnością monarszą, a dominikanie z Wronek byli tylko jego użytkownikami.]

Yrbitz 1296 Yrbitz (A1), niezident. wieś w pobliżu ujścia Noteci do Warty.

[Wydawca Wp. błędnie identyfikował Y. najpierw z wsią Ehrbardorf [wieś znana od 1631 jako Herburtsdorf – od nazwiska Zofii z Herburtów Czarnkowskiej (Schulz Netzegau 44); obecnie Herburtowo, 6 km na W od Wielenia] (Wp. 2, 745), a później z wsią Wierzbnica (1944 Werblitz) k. Myśliborza (Wp. 4 s. 362). W literaturze znajdujemy próbę utożsamienia Y. z wsią Trzebicz (→ p. E) k. Drezdenka (E. Rymar, Próba identyfikacji Jakuba Kaszuby, zabójcy króla Przemysła II, w powiązaniu z ekspansją brandenburską na północne obszary Wielkopolski, w: Niemcy – Polska w średniowieczu, Poznań 1986, s. 213). W nazwie wsi Trzebicz końcówka -bitz (-bicz) zastąpiła inne końcówki dopiero w XVI w., co osłabia tę hipotezę. Przeciwstawić jej można, również bardzo niepewną, próbę utożsamienia Y. z wsią Jezierce (1944 Seewitz, 11 km na NE od Skwierzyny); wieś ta leżała 12 km na SE od ujścia rz. Noteci do Warty i była otoczona puszczą; nie zachowały się jednak średniowieczne przekazy o jej istnieniu. Jej nazwa powstała od nazwy jeziorka, która została zapisana jako Esseritz (A4), → wyżej: Jezierce.]

*Zdręczno → wyżej: Drążno

Zstępne Jez. 1541 Sthampne (B5), niezident. jez., prawdop. starorzecze rz. Warty w okolicy Krobielewa i jez. Skrzynice (→ wyżej).

[źródło] 1424 fons magnus (A3), 1251 (fals. z końca XV w.) scatebra (A4), niezident. źródło na SE od Drezdenka.

[Z opisu dwóch granic, w których ten obiekt (zapewne nie pojedyncze źródło, lecz obszerne rozlewisko) jest wymieniony, wynika, że leżał on na E od drogi z Sierakowa do Drezdenka, na W lub SW od Kwiejc.]

E. Dodatek: Drzeń (Drezdenko) z przyległymi wsiami Chocim i Trzebicz.

[Teren ten, leżący na północy N.P., w zasadzie nie był objęty kwerendą naszego Słownika, gdyż w XVI w. nie wchodził w skład Wlkp. i Królestwa Pol. Ponieważ był on związany z Wlkp. i z pozostałym obszarem N.P., zamieszczamy w tym miejscu wybór informacji o znajdujących się tu osadach średniowiecznych.]

[Drzeń] [1091] Drzu [czy to nasze D.? → Noteś, Uwaga] (MPHn. 2, 65), 1233 Drizina (Wp. 1 nr 145), 1234 Drecen (Wp. 1 nr 168), 1235 Dreden (Wp. 1 nr 173), 1238 im Driesenschen Kreysse (Templ. 17; Wp. 1 nr 216 reg.), 1252 Derzen (Wp. 1 nr 303), 1252 or. Drczen (Wp. 1 nr 305), 1282 Drezen (Wp. 1 nr 518), 1294 Dirczen (Wp. 2 nr 721), 1299 Dirzcen (Wp. 2 nr 808), 1305 Drysen (CDB A 19 s. 446 nr 5); 1317 Dreisen, Driesen (CDB A 18 s. 282 nr 1; Wp. 2 nr 990), 1333 Dryesen (Wp. 2 nr 1126), 1337 merica Drisen (Raumer 109; Golmert 31), 1364 Drisen (Wp. 3 nr 1518), 1372 Drieczen (CDB A 18 s. 309 nr 52; Wp. 3 nr 1675), 1392 Drziszen (Lek. 1 nr 1307), 1402 Dreczna, Drzesna, Drzidzen (KP nr 877, 887, 923), 1402 Drezeno (Lites wyd. I, t. 2, 89), [1402-08] Dryszen (Wrede 118), 1404 Dresdno (CEV s. 106 nr 301), 1404 Dreszden, Drezdno (CDB A 18 s. 316 nr 61), 1404 Drysin, Dirzen (CDB A 18 s. 314-315 nr 59, 60), 1405 Driesden, Drysnow (CDB A 18 s. 318-319 nr 63, 64), 1406 Drisden (CDB A 18 s. 321 nr 65), 1408 Drysden (CDB A 18 s. 328-329 nr 73, 74), 1408 Dryszen (CEV s. 161 nr 383), 1409 Drezno (CEV s. 200 nr 427), 1409 Dresna, Dresno (CEV s. 195, 197 nr 426), 1420 Dreszno (Wp. 8 nr 895), [1421] Dredzen (Wp. 8 nr 913), 1422 Drezen, Drzen (Lites wyd. I, t. 2, 114, 123, 147, 165), [1423] Drdzyen (Wp. 8 nr 972), 1427 Dreszen (CEV s. 773 nr 1290), 1428 Driszen (CEV s. 801 nr 1330), 1429 Dreysin (CEV s. 863 nr 1378), 1467 Dreczno (CDB C 1 s. 413 nr 289); 1514 nazwa ludowa: Osinia [sic] (CDB B 6 s. 259-263 nr 2453); 1944 Driesen, gród i miasto nad Notecią, obecnie Drezdenko (nazwa znana już w literaturze pol. z XIX w.).²Wydawnictwa Neumark i CDB zawierają bardzo wiele materiałów dot. Drezdenka; wykorzystano je tylko w wyborze. Oto sygnatury nie wykorzystanych dokumentów: Neumark nr 124, 139, 189, 197, 209, 247, 278-280, 287, 288, 303, 304, 313, 343, 451, 459, 464, 494, 522, 544, 562, 584, 592, 765, 772, 776, 885, 999, 1007, 1012, 1013, 1018, 1023, 1114, 1167, 1267, 1484; CDB A 18 s. 265, 333, 334 nr 68, 78, 79; CDB A 19 s. 45 nr 71; CDB A 24 s. 146, 168 nr 205, 228; CDB C 1 s. 420, 430 nr 296, 299; CDB C 3 s. 418 nr 309; CDB D s. 352

[W Nowej Marchii, na gran. z Polską.]

Własn. książęca, później lenno brand., w XV w. przedmiot sporu między Polską a Zakonem Krzyż. (jako zwierzchnikiem Nowej Marchii).

1233 Władysław [Od.] wystawia w D. dok. dla cystersów z Kołbacza (Wp. 1 nr 145); 1234 tenże zawiera ugodę z Henrykiem [Brodatym]; w podziale Wlkp. Santok przypada Henrykowi, a D. wraz z in. grodami [nad Notecią], jak Ujście, Czarnków i Wieleń – Władysławowi (Wp. 1 nr 168); 1238 tenże nadaje templariuszom kilka wsi, m. in. Tuchape (Tuchage) w okręgu D. (D.K.) [może Tuczępy k. Międzychodu?] (Templ. 17; Wp. 1 nr 216 reg.).

1251 (fals z końca XV w.) droga z Wronek do D. oraz drogi [do D.] z Sierakowa i Międzychodu (PU 1 nr 544; Wp. 1 nr 297; → p. A4).

1252 Barnim ks. pomorski zajmuje podstępem gród D., a w niecały miesiąc później ks. Przemysł siłą go odzyskuje (MPHn. 8, 98; MPHn. 6, 30 – to samo w skróconej formie, bez wzm. o podstępie przy zajęciu, oraz czasie i sposobie odzyskania); 1252 (fals. z XIV w.) ks. Bolesław [Pob.] w nagrodę za odzyskanie z rąk Niemców [sic] grodów Zbąszyń i D. nadaje komesowi Raczowi [osoba skądinąd niezn.] Rakoniewice (Wp. 1 nr 305; Sik.Przyw. 21-25); 1265 ks. Bolesław [Pob.] zawiera ugodę z margrabiami brand., którzy weszli w posiadanie grodu Santok; na mocy tej ugody margrabiowie sami spalili gród w Santoku, a Bolesław gród w D. (MPHn. 8, 120); 1270 ks. Bolesław [Pob.] odbudowuje gród D. [do obrony przed grodem Santok; dosłownie: na szkodę (in nocumentum) grodu Santok] (MPHn. 8, 125); 1270 ks. Bolesław odbudowuje gród D.; 8 dni przed Bożym Narodzeniem Niemcy (Theutonici) zajmują dość dobry gród (satis optimum... castrum) D. (MPHn. 6/1, 48); 1272 ziemia położona za D. → niżej: kasztelania; 1273 ks. Bolesław [Pob.] z ż. Heleną i ks. Przemysł [II] spotykają w D. Ludgardę [narzeczoną Przemysła II, c. Henryka Pielgrzyma ks. meklemburskiego, a wnuczkę Barnima I] i uroczyście wiozą ją stąd do Poznania (MPHn. 6, 52; MPHn. 8, 128).

1305 Hasso Wedel rezyduje w D. [jako urzędnik lub lennik margrabiego brand.?] (CDB A 19 s. 446 nr 5); 1317 Waldemar margr. brand. nadaje w lenno za 2000 grz. brand. w srebrze braciom Henrykowi i Burchardowi von Osten gród i m. D. wraz z wsiami oraz z puszczą, leżącymi na polskiej stronie [na S od rz. Noteci] oraz z puszczą i wzgórzami (de Berghe to Dreisen) na niemieckiej stronie [na N od Noteci]; gran. tego terytorium biegnie [przecinając rz. Noteć] od Chocimia do Carow (Curow) [1944 Altcarbe, obecnie Kurowo Stare na prawym brzegu Noteci], potem do Czuchen [zapewne do rz. Zuchow, prawego dopływu Drawy] i wzdłuż niej do rz. Drawy, a dalej wzdłuż Drawy (w dół biegu tej rz.) do Noteci i wzdłuż Noteci do Chocimia (Wp. 2 nr 990; Krabbo 2526).

1330-47 Ludwik [Starszy] margr. brand. występuje jako pan zwierzchni m. i grodu D., nadaje von Ostenom różne sumy z dochodów m. Friedeberg [obecnie Strzelce Krajeńskie] na utrzymanie dróg i umocnień grodu D., nadaje mieszkańcom D. pr. żeglugi → Noteś rz., p. E (CDB A 18 s. 284, 286, 290 nr 2, 6 17; CDB A 24 s. 38 nr 69); 1333 tenże zawiera na dwa lata rozejm z Kazimierzem królem pol.: w tym czasie wójt margrabiego w grodzie D. ma sądzić osoby z Polski, łamiące rozejm (Wp. 2 nr 1126); 1345 (16 X1), 1349 (26 XII) tenże przebywa osobiście w D. (E. Rymar, Brandenburscy Wittelsbachowie na dzisiejszych ziemiach polskich zwłaszcza w Nowej Marchii i na Pomorzu 1323-1373 (itinerarium), „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza” 19, z. 1 (37), 1993, s. 18, 22).

1337 w Landbuchu brand. wymieniono puszczę (merica) D. [z opisu wynika, że puszcza ta leżała na N od rz. Noteci] (Raumer 109; Golmert 31).

1350, 1354 Ludwik Rzymski, margr. brand., pan zwierzchni D. (CDB A 18 s. 294 nr 25; CDB C 1 s. 35 nr 36); 1354 (29 IV) tenże przebywa w D. (E. Rymar, op. cit., s. 29).

1364 działy Ludwika i Ottona margrabiów brand.: Ottonowi przypadają m. in. [prawa zwierzchnie nad] grodem i m. D. (Wp. 3 nr 1518).

1365 Kazimierz król pol. nadaje w lenno Dobrogostowi i jego braciom z D. [ss. Betkina von Osten i Małgorzaty h. Nałęcz (PSB 24, 463)] grody D. i Santok z przyległościami, które od dawna należały do Król. Pol. (Wp. 3 nr 1545); 1368 tenże nadaje wspomn. braciom m. Rogoźno z przyległymi wsiami (Wp. 6 nr 222); 1391-1402 Ostenowie [różne osoby] występują jako posiadacze Rogoźna (Lek. 1 nr 1159, 1307, 1616; KP nr 877, 881, 887, 923).

1372 Otto margr. brand. zobowiązuje Dobrogosta von Osten, aby ze swego grodu w D. służył margrabiemu, a nie Ludwikowi królowi Węgier i Polski; równocześnie margr. zobowiązuje się zwrócić Dobrogostowi 600 grz. brand. w ratach po 100 grz. w określonych terminach (CDB A 18 s. 309 nr 52).

1373 Marchia Brand. przechodzi pod panowanie Luksemburgów: m. in. von Ostenowie z m. i grodem D. (CDB B 3 s. 7 nr 1; Reg. 2 nr 1000); 1382 Zygmunt [Luksemburski] margr. brand. i król pol. [sic] poświadcza Arnoldowi i Ulrykowi von Osten, dziedzicom D., dokumenty, które oni i ich przodkowie otrzymali od królów pol. i margrabiów brand. (CDB A 18 s. 312 nr 56; Reg. 2 nr 1089); 1384 Arnold von Osten dz. D. (CDB A 18 s. 407 nr 62).

1402-55 D. wraz z całą Nową Marchią znajduje się pod panowaniem krzyżackim: 1404-14 ostry zatarg polsko-krzyżacki o D. i o Santok; sprawy te są przedmiotem korespondencji między w. mistrzem krzyż., Witoldem w. ks. litewskim, wójtami Nowej Marchii i Zygmuntem Luksemburskim; strona krzyżacka broni stanowiska, że D. było od dawna lennem nal. do Nowej Marchii (CDB A 18 s. 164 (nr 100), 314, 321-327, nr 59, 65-72; CDB A 24 s. 122-125 nr 186; CDB B 3 s. 171 nr 1284; CEV s. 124-125, 138, 146, 153-154, 991-993 nr 336, 339, 355 reg., 365, 374 reg.; Reg. 1 nr 790a, 893, 930; Neumark nr 96, 178).

1402 Ulryk dz. D. składa hołd lenny Władysławowi królowi pol. i zobowiązuje się, że w razie jego bezpotomnej śmierci D. przejdzie na własność Królestwa Pol. (Lites wyd. I, t. 2, 89); [1403] wójt Nowej Marchi pisze do Sędziwoja [z Ostroroga] star. międz. w sprawie obustronnych roszczeń do D. (Neumark nr 118); 1404 król pol. wysyła Tomka [z Węgleszyna] podczaszego krak. i star. gen. wlkp. z wojskiem na D., gdyż Ulryk von Osten [s. Ulryka, wnuk Betkina] jako lennik króla pol. nie dochował mu wierności; m. D. wzywa pomocy od Krzyżaków (CEV s. 106 nr 301; CDB A 18 s. 314, 316 nr 58, 61); 1404 spotkanie wójta Nowej Marchii i Tomka [z Węgleszyna] star. gen. wlkp. w D.: projekt zjazdu na Boże Narodzenie 1404 w sprawie granicy koło D. (CDB A 18 s. 314, 315 nr 59 60; Reg. 2 nr 1526); 1405-1430 kolejni wójtowie Nowej Marchii korespondują z kolejnymi w. mistrzami krzyżackimi w sprawie umocnienia, uzbrojenia, zaprowiantowania i obsadzenia załogą zamku w D., w związku z grożącymi mu atakami z Polski (Neumark nr 168, 257, 283, 293, 297, 314, 318, 412, 485, 509, 609; CDB A 18 s. 336, 337 nr 81, 82); 1405 Władysław król pol. proponuje Ulrykowi von Osten zamianę D. na dobra król. Śrem, Mosina, Rogoźno i Kościan, a w. mistrz krzyżacki proponuje mu zamianę D. na m. Lipiany [k. Pyrzyc] (Wp. 7 nr 551; CDB A 18 s. 318, 319 nr 63, 64); 1407 rokowania Zakonu Krzyż. z Ulrykiem von Osten w sprawie D. (CDB A 18 s. 324, 326-327 nr 69, 71; Reg. 2 nr 1576, 1594); 1408 Ulryk von Osten, który poprzednio starał się utrzymać D. w swoim ręku, sprzedaje D. Krzyżakom (CDB A 18 s. 328-330 nr 73-75; CEV s. 160-161 nr 382 reg., 383; Reg. 2 nr 1596, 1611; Neumark nr 218); [1408] burgr. z D. wobec grożącej wojny z Polską prosi wójta Nowej Marchii o zaprowiantowanie D. z Dobiegniewa i ze Strzelec [Krajeńskich] (Neumark nr 213); 1409 król pol. Władysław ogłasza w Wolborzu 29 artykułów przeciw Krzyżakom; m. in. zarzuca im, że oderwali od Polski zamek D. oraz nieprawnie przyłączyli do tego zamku część ziem i lasów król., a także, że zajęli zamek Santok należący do Polski; ks. Witold popiera stanowisko króla pol. (CEV s. 194-199, 200 nr 426, 427); 1410 (luty) wyrok polubowny Wacława króla Czech w sporze Władysława króla pol. z Zak. Krzyż. o Dobrzyń i D. (Reg. 2 nr 1643; Neumark nr 258); 1410 2 III postanowienia Zygmunta [Luksemburskiego] króla Węgier w sprawie D. (Reg. nr 2 nr 1647); 1411 Henryk Güntersberg mąż Małgorzaty von Osten zgłasza roszczenia do 1/2 [dóbr] D. (Neumark nr 265); 1412 król pol. Władysław [pisze do w. mistrza?] na temat zastawu Nowej Marchii z zamkami D. i Schievelbein [obecnie Świdwin] przez Zak. Krzyż. Polsce za 39400 kóp [gr] [kopia bez podpisu; miejsce wydania dok. i data, Przemyśl – 23 X, zgodne z itinerarium króla] (Neumark nr 291); [ok. 1413] Polacy przedstawiają cesarzowi Zygmuntowi listę zarzutów pod adresem Zak. Krzyż.; m. in. domagają się zwrotu zamku (castrum) D., oderwanego od Polski po pokoju w Raciążku [1404; Zak. Krzyż. odpowiada, że w sprawie [swego posiadania] zamku D. posiada liczne i wiarogodne (varia et bona) dokumenty (Lites wyd. I, t. 3, s. 54, 58); 1414 zjazd polsko-krzyżacki w Grabiu [na Kujawach, k. Gniewkowa]: strona pol. żąda zwrotu D. i Santoka (CEV s. 284, 288 nr 582 reg., 584; SRP III 339 – kronika J. von Possilge).

1414 inwentarz zamku D. sporządzony z okazji zmiany na stanowisku burgrabiego (CDB A 18 s. 332 nr 77).

1420 zatargi między wójtem i burgrabią w D. a Polakami; m. in. sprawa obrabowania mieszczan z Wronek i z Szamotuł oraz sprawa „nadużyć” łowieckich dokonanych przez panów pol. koło D. (Neumark nr 440, 445, 447); 1421 polskie „nadużycia” w rybołówstwie k. D. (Neumark nr 455).

1421 Władysław król pol., zawiązując porozumienie z Fryderykiem margr. brand. przeciw Krzyżakom, m. in. stawia warunek, że jeżeli którakolwiek ze stron wejdzie w posiadanie zamku D., to przypadnie on królowi pol. (CDB B 3 s. 401 nr 1394).

1420, 1421, 1423 korespondencja Sędziwoja z Ostroroga wdy pozn. i star. gen wlkp. z wielkim mistrzem krzyżackim, z wójtem Nowej Marchii i z radą m. Torunia w sprawie różnych zajść na gran. z Nową Marchią: m. in. w D. uniemożliwia się ludziom z Polski żeglugę na rz. → Noteci, w miastach Nowej Marchii, m. in. w D., więzi się różnych ludzi z Polski, m. in. zatrzymanych na polowaniu w lasach k. D. (Wp. 8 nr 888, 895, 913, 921, 924, 972); 1421 burgr. z D. zwraca staroście gen. wlkp. 100 koni zatrzymanych ludziom z Polski oraz mieszczanom z Torunia (A. Radzimiński, J. Tandecki, Katalog dokumentów i listów krzyżackich Archiwum Państwowego w Toruniu, t. 1, Warszawa 1994, nr 144); 1423 wspomn. Sędziwój Ostroróg [jako star. gen. wlkp.?, może jako star. międz.? → Międzyrzecz – starostwo, p. 3Aa: r. 1418] donosi o krzywdach wyrządzonych przez starostę (Hauptmann) z D. sołtysowi z Kęszycy (Neumark nr 504).

1422 skarga króla pol. przedstawiona przed procesem oraz skarga wniesiona przez stronę pol. na procesie krzyżackim: art. 78 – w l. 1404-11 Krzyżacy wzięli pod opiekę (proteccio) Ulryka von Osten wasala króla pol., który okazał się buntownikiem i złoczyńcą (rebelis, malefactor), a po jego śmierci zajęli zamek D. i dotąd trzymają (Lites wyd. I, t. 2 s. 8, 44); 1422 zeznania świadków w procesie przeciw Krzyżakom [zeznania dot. wydarzeń z lat ok. 1404-11 i wcześniejszych]: Piotr z Kobylina dziekan pozn. zeznaje, że był obecny, gdy Ulryk zamknął się w zamku przeciw wojskom (gentes) króla [pol.]; bracia [Krzyżacy] zajęli wówczas zamek [D.] i trzymają do dzisiaj; Andrzej [Łaskarz Gosławski] bp pozn. wie, że Wojciech [Jastrzębiec bp pozn. w 1. 1399-1412] był obecny przy oblężeniu zamku D.; Klemens altarysta [kat.?] pozn. i pleban w Wysocku [pow. kal.] słyszał, że zamek [D.] należał do Królestwa [Pol.] i że był zbudowany przez króla Kazimierza; Jerzy Merkil pisarz m. Poznania zeznaje, że Ulryk [Osten] zabił kapłana pochodzącego z pol. szlacheckiego rodu; gdy król [pol.] chciał go ukarać, Ulryk poddał się pod opiekę i protekcję w. mistrza i Zak. Krzyż.; Krzyżacy zajęli zamek z jego wolą i dali mu w zamian inne dobra; Mik. Pałuka rajca pozn. zeznaje, że Ulryk lennik Król. Pol. zabił Zbyluta, pleb. w jednym z miast pol., i król [Władysław] wskutek tego obległ zamek D.; Krzyżacy odpędzili wojska króla i zajęli zamek; abp Mikołaj [Trąba] potwierdza zeznanie Pałuki; Zbigniew z Oleśnicy zeznaje, że Ulryk i jego poprzednicy byli wasalami króla pol.; Jakub [z Koniecpola] wda sier. widział, jak Ulryk składał hołd królowi [pol.]; inni świadkowie potwierdzili ogólnie zeznania powyższych osób (Lites wyd. I, t. 2 s. 106, 114, 127, 137, 164-165, 185, 233, 241, 249, 262, 274, 285, 294, 304, 311).

1422 zeznania świadków z Polski o przesunięciu biegu rz. → Noteci k. D., → p. D: Bierzwiennik, → Noteś (Wp. 8 nr 947-949).

1422 zbrojenia w Polsce w okolicy D. i Sierakowa zagrażają miastom Dobiegniew i D. (Neumark nr 482).

1424 rokowania gran. Polski z Zak. Krzyż. → p. A3; 1424 projekt odbycia spotkania polsko-krzyżackiego w Gorzowie m. in. w sprawie granicy koło D. (Neumark nr 523).

1425-30 sprawa zamku D. i gran. polsko-nowomarchijskiej w jego pobliżu przedmiotem wielostronnej korespondencji (wójt Nowej Marchii, w. mistrz krzyżacki, Witold w. ks. litewski, Władysław król pol., Zygmunt Luksemburski) i rokowali polsko-krzyżackich w 1427 [maj?] w D., w 1428 w Szamotułach i w 1429 w Gnieźnie; strona polska postuluje, aby gran. na tym odcinku aż do Santoka biegła rz. Notecią, a strona krzyżacka utrzymuje, że zamek D. wraz z jego przynależnościami po obu stronach rz. Noteci zawsze należał do Nowej Marchii (CEV s. 703-911 nr 1200 reg., 1203, 1270, 1273, 1290, 1129, 1265, 1306, 1309, 1324, 1327, 1330, 1334, 1335 reg., 1342, 1343, 1359, 1363, 1364, 1378, 1397, 1421; CEV s. 992-993; CDB A 18 s. 335 nr 80: CDB A 24 s. 135-136 nr 195; Reg. 1 nr 5153; Reg. 2 nr 2283; Neumark nr 594, 615); 1427 przygotowania do zjazdu w D. (Neumark nr 549, 563, 566, 569, 577); 1427 pełnomocnikiem strony pol. w rozmowach z Zak. Krzyż. miał być Mik. Sepieński (CEV s. 770 nr 1286); 1428 styczeń – maj: przygotowania i korespondencja związana ze zwołaniem w dniu 22 lutego 1428 zjazdu pełnomocników króla pol. i Zak. Krzyż. w Szamotułach, m. in. w sprawie granicy koło D. (Neumark nr 593, 594, 597, 601, 603, 608; CEV s. 795 nr 1324); 1428 31 XII król pol. wyraża zgodę, aby sprawę wspomn. gran. rozpatrzyli 4 sędziowie polubowni: Marcin ze Sławska [star. gen. wlkp.] i Piotr Korzbok [podkomorzy pozn.] ze strony pol. oraz Zygfryd de Stieglietz i Burchard Güntersberg ze strony krzyżackiej [nie wiadomo, czy taki sąd się odbył] (CDB A 24 s. 138 nr 198); 1429 komtur toruński składa sprawozdanie w. mistrzowi krzyżackiemu ze swej podróży do Gniezna na początku czerwca 1429 na spotkanie z przedstawicielami króla pol.; strona pol. żąda, aby rz. Noteć była granicą od miejsca powyżej D., [gdzie dochodzi do granic Nowej Marchii] aż do jej ujścia do rz. Warty k. Santoka; pr. rybołówstwa w rz. Noteci, młyn i most mają pozostać we władaniu zamku w D.; wsie [należące do dóbr D., czy wsie na lewym brzegu Noteci?], puszcza i jezioro [starorzecze Warty?] mają należeć po połowie do obu stron; król pol. zobowiązuje się, że nie wybuduje swojego zamku naprzeciw D. (CEV s. 839 nr 1359).

1430 Jan von Osten, były joan., obłożony klątwą w Rzymie, wysuwa roszczenia do zamku D., który został zbudowany przez jego przodka (dziadka [?]); przodek ten przybył z Danii i Szwecji i jako lennik króla pol. [sic] zbudował [niegdyś] zamek w D. (Neumark nr 658); 1430, 1433 wójt Nowej Marchii spodziewa się ataku husytów z terytorium Polski w okolicy D. (Neumark nr 639, 737); 1432 wójt Nowej Marchii wymienia miasta i wsie, które powinny należeć do Nowej Marchii, ale prawa do nich uzurpują sobie Polacy: Międzyrzecz, Skwierzyna, Wieleń, Osieczno [nad Drawą], Człopa, Czarnków, Ujście, Wałcz, Tuczno, Frydland, Drahim (Reg. 1 nr 5920).

1435 traktat pokojowy zawarty w Brześciu Kujawskim dot. m. in. granicy na rz. Noteci koło D. → Noteś, p. E; 1434-35 materiały dot. rokowań z Polską (Neumark nr 797, 811, 819).

1438-1454 rozbudowa zamku D. (CDB A 18 s. 339-341 nr 84-88; Neumark nr 876, 987, 998, 1063, 1067, 1070, 1086, 1092, 1094, 1095, 1101, 1105, 1126, 1127, 1324, 1326, 1397, 1411, 1419, 1448).

1443 16 IV zjazd we Frankfurcie nad Odrą dotyczy m. in. zamku D. (Neumark nr 935).

ok. 1445 wykaz miejscowości, którymi zarządza wójt Nowej Marchii; w dobrach D. podlegają mu młyny w miastach Friedeberg [obecnie Strzelce Krajeńskie] i Woldenberg [obecnie Dobiegniew] oraz wsie Lokstete [obecnie Ługi k. Dobiegniewa (1944 Lauchstaet)], Trzebicz, Chocim, Karwe [obecnie Stare Kurowo (1944 Altkarbe)] i Bielice [obecnie Stare Bielice (1944 Altbelitz)] (Neumark nr 1070).

1451 Arndt von Osten z Schildberg [obecnie Golenice] k. Myśliborza zgłasza swoje roszczenia do D. (Neumark nr 1337).

1455 w. mistrz krzyżacki sprzedaje Nową Marchię wraz z zamkami Schievelbein [obecnie Świdwin] i D. Fryderykowi [II] margr. brand. i elektorowi Rzeszy (Kurfurst) za 100000 guldenów (CDB A 18 s. 342 nr 90; CDB B 4 s. 495 nr 1758; Neumark nr 1509, 1512).

1455-1536 urzędnicy i lennicy margrabiego brand. wD.: 1455 Henryk v. Bornstedt na 6 l. (CDB A 18 s. 343 nr 91); 1460 Colborn? [(tenutarius) = urzędnik margrabiego?; osoba niezident.] (CDB A 14 s. 176 nr 234); 1485 Krzysztof von Polentz, 1499-1504 rozliczenia z wd. po Krzysztofie Polentz, 1504 zgoda na wykup D. z rąk wspomn. wdowy przez Wiwianca Wedla, 1514, 1518, 1522 Hans Belling, 1536 Heine Doberitz (CDB A 18 s. 345-346, 349, 351-354, 358, 362, 435, 437 nr 93-95, 100, 102-106, 112, 117).

1460 na zjeździe panów pol. z Fryderykiem bpem lubuskim panowie wlkp. przedstawiają wykazy szkód i krzywd wyrządzonych im na pograniczu wlkp.-brand. [uwzględniamy tylko szkody wyrządzone w D. i w okolicy]; Piotr [Świdwa] z Szamotuł [kaszt. pozn. i star. gen. wlkp.] upomina się o Andrzeja zw. Zorma [osoba niezn.], któremu po zatrzymaniu go w w Trzebiczu zabrano 100 zł węg. i o Niczka, którego dwukrotnie zatrzymano w Chocimiu i któremu zabrano 60 zł węg.; [Piotr Skóra] z Gaju, kaszt. kal. upomina się o [swego] łowczego imieniem Tews, który polował koło D.; zarządca z D. pojmał go i zabrał mu 2 konie wartości 16 grz. i 4 ogary (CDB A 14 s. 179-180 nr 176).

1514 Zygmunt król pol. zawiera porozumienie z Joachimem margr. brand. w Sokolej Dąbrowie k. Bledzewa: sporne sprawy gran. mają być sądzone 2 razy w roku wiosną w Międzyrzeczu, a jesienią w D. (który w języku miejscowym – lingua vernacula – nazywa się Osinia); sądy te mają prowadzić własne księgi sądowe (CDB B 6 s. 259-263 nr 2453); 1541 Jan i Joachim margrabiowie brand. w liście do Andrzeja z Górki star. gen. wlkp. stwierdzają m. in., że wspomn. wyżej sądy, ustanowione w 1514, które miały się odbywać w Międzyrzeczu lub w Sierakowie oraz w D. lub w Łagowie, w ogóle się nie odbywały (CDB B 6 s. 467 nr 2574).

1517 król Zygmunt na wniosek rajców gdańskich prosi margrabiego brand. o uwolnienie syna mieszczanina gdańskiego Jana Bonholta, więzionego w D. (Acta Tomiciana 4, 132).

1526 Joachim margr. brand. nadaje przyw. miastu D.: miasto otrzymuje 3 obszary leśne, a w nich pr. do zbierania żołędzi, wolne pastwiska dla swego bydła w Drzeńskiej Puszczy (Driesenische Heide), 3 jeziora, wolne rybołówstwo na określonym obszarze, dwie łąki na terenie wsi Kurowo (1944 Altkarbe, obecnie Stare Kurowo na N od Noteci), a jedną na polskiej stronie [tzn. na S od Noteci]; burmistrz i rajcy mają obowiązek utrzymywania mostów i tam k. D., a przejeżdżający przez D. mają płacić cło – 1 feniga od konia; margr. określa ciężary i powinności obowiązujące mieszkańców D.; 1539 Jan margr. brand., transumując przyw. swego ojca (z 1526), daje miastu D. przywilej polowania nad Notecią, a w zamian za to, gdy ks. elektor przybędzie tu sam na polowanie, mają mu dać konie do jego powozu oraz do zwiezienia upolowanej dziczyzny (CDB A 18 s. 364 nr 121).

1514 Joachim margr. brand. postanawia, aby mieszkańcy wsi nal. do dóbr D. (Ampt Driesen), tzn. wsi Chocim, Trzebicz, Chyża pod D. i Bielice [obecnie Stare Bielice], w zamian za dotychczasowe ciężary i powinności płacili pisarzowi margrabiego (unser Ambtschreiber) z D. [po?] 1/2 guldena (CDB A 18 s. 360 nr 5/113); 1517 Albrecht [Hohenzollern] w. mistrz krzyżacki potwierdza Joachimowi elektorowi posiadanie Nowej marchii z zamkami D. i Schievelbein (CDB B 6 s. 280-282 nr 2473).

1500, 1519 lasy i bory nal. do Zatomia Nowego ciągną się ku D. → p. B4.

1525 Joachim margr. brand. zezwala młynarzowi Bartoldowi budować młyn na rz. Noteci w D. (CDB A 18 s. 363 nr 119); 1565 [na W od] stawu Chełst (→ p. D) na strudze Białej stoją kopce gran. oddzielające wieś Drawsko w dobrach Wieleń od m. D. w Marchii Brand.; za tą granicą powstaje nowa wieś (za tymi kopcy sadzą wioskę z strony margrabię; LWK 1, 198).

Parafia Drzeń. 1298 Andrzej [Zaremba] bp pozn. w podziale diecezji pozn. wymienia par. D. w archidiakonacie większym [pozn.] (Wp. 2 nr 770).

1507-10 Marcin z Rozbitka pleb. w D.: 1507-10 tenże w sporach ze swymi dłużnikami [prawdop. dłużnikami jego altarii we Lwówku; jako altarysta tamże poświadczony jest w 1509] (ACC 84, 31v; ACC 85, 46; ACC 86, 129; ACC 87, 157v); 1516 tenże, jako były pleb. w D., pozywa Bartłomieja Beno ze Skwierzyny o 1 kopę [gr] monety brand. i 1/2 grz. monety pol. tytułem zwrotu pożyczki (mutuum debitum) oraz o 3 wiard. tytułem zaległego mesznego z 1 ł. w Chocimiu w par. D. (który Bartłomiej uprawiał w czasie, gdy Marcin był pleb. w D.); pozwany zeznaje, że we wspomn. czasie odbył 8 podróży z D. do Poznania w interesach plebana i jedną podróż z D. do Lwówka, a także wozem i końmi wywiózł jego rzeczy do Sierakowa, gdy Marcin ustępował z parafii, i nie otrzymał za to wynagrodzenia; Marcin prostuje, że Bartłomiej odbył tylko 4 podróże do Poznania i jedną do Sierakowa i że związane z tym wydatki zostały zwrócone (ACC 92, 153v).

Kasztelania Drzeń. 1251-99 kasztelanowie w D.: 1251-52 śwd. Boguta (Wp. 1 nr 292, 303); 1279 śwd. Dzierżykraj (Wp. 1 nr 489); 1282 tenże? pod imieniem Syrzicius (Wp. 1 nr 518); 1293-94, 1299 śwd. Włost (Wp. 2 nr 702, 718, 721, 808).

1272 ks. Przemysł [II] wchodzi z wojskiem (armata manu) do ziemi położonej za D., którą jego ojciec Przemysł dał Konradowi synowi Jana margr. brand. jako posag swej córki [Konstancji] (MPHn. 6/1, 51).

[Dyskusję na temat kasztelanii w D. i jej stosunku do kasztelanii santockiej podsumowuje J. Spors, → p. F.]

Chocim 1317 Gotzim (Templ. 17), Gotzun (Wp. 2 nr 990), 1432 Goczun (Neumark 723), 1437 Cchoczyme (Wp. 10 nr 1453), 1437 Choczym, Choczyme, Godeschin, Gotczun (Neumark nr 853, 862, 866, 868), 1445 Godsmer (Neumark nr 1070), 1460 Choczen (CDB A 14 s. 179 nr 176), 1514 Gotsem (CDB A 18 s. 360 nr 5/113), 1516 Chocin (ACC 92, 153v), 1944 Gotschim, obecnie Gościm, 11 km na S W od Drezdenka.

A. 1516 Ch. w par. Drzeń (ACC 92, 153v).

1317 opis granic terytorium nal. do Drzenia (→ wyżej pełny regest) rozpoczyna się i kończy na [osadzie] G. (Wp. 2 nr 990; Krabbo 2526); 1408 w. mistrz krzyżacki koresponduje z abpem [Mik. Kurowskim] w sprawie przynależności państwowej wsi [brak nazw; czy chodziło o wsie Chocim i Trzebicz?] koło D. (Neumark nr 215).

1432 G. w Nowej Marchii; wymieniono tę wieś wśród miejscowości spalonych przez Polaków (Neumark nr 697? – tu brak nazwy, 723).

1437-67 starania Ostrorogów³Roszczenia Ostrorogów do wsi Chocim i Trzebicz k. Drezdenka wynikały zapewne stąd, że prawdop. już od ok. 1415 (→ Międzychód – dobra, p. 3 i przyp. 4), a na pewno od połowy XV w. posiadali oni 1/2 dóbr Międzychód; lasy położone na N od Warty, należące do tych dóbr, przylegały do wspomn. wsi o uzyskanie wsi Ch., → niżej: Trzebicz; ok. 1445 wieś G. w dobrach Drzeń (→ wyżej); 1460 Ch. → wyżej: Drzeń.

1514 G. w dobrach Drzeń (→ wyżej; CDB A 18 s. 360 nr 113).

A. 1516 Bartłomiej Beno (w 1516 ze Skwierzyny) posiadał 1 łan w Ch. → wyżej: Drzeń, parafia.

1517-46 droga z Ch. do Krobielewa → p. D: Chocimska Droga.

Trzebicz⁴Dwie wsie stosunkowo niedaleko od siebie leżące występowały w XV w. pod prawie identycznymi nazwami. Było to Trzebieszewo, obecnie Trzebiszewo, wieś bpa pozn., 7 km na NW od Skwierzyny, oraz Trzebicz (zw. też Trzebieszewem), 6 km na SW od Drezdenka, a 29 km na NE od Skwierzyny. Dodatkową komplikację stwarzają zapisy w rejestrach poborowych z XVI w., wg których bpia wieś Trzebiszewo występuje zamiennie jako Trzebieszewo w par. Pszczew oraz jako Trzebieszewko w par. Skwierzyna. Hładyłowicz niesłusznie utożsamił Trzebieszewko z → Oberskim Młynem (nie zrozumiał informacji zawartej w ŹD 35, przyp. 3, z której wynika jedynie, że w rejestrze z 1508 nie ma w par. Skwierzyna nazwy Oberski Młyn, a występuje nazwa Trzebieszewko) i na mapie naniósł tę osadę w miejscu Oberskiego Młyna na S od Skwierzyny. Za tą błędną sugestią poszedł Now. 2, 480, wymieniając w par. Skwierzyna m. in. osadę o błędnej nazwie: Oberski Młyn alias Trzebieszewko. Ostrorogowie w swych żądaniach wymieniali wieś Trzebicz leżącą w bezpośrednim sąsiedztwie Chocimia i Drzenia, a nie bpie Trzebiszewo k. Skwierzyny, → mapa, gdzie widoczne obie wspomn. wsie 1436 Trebczow, Trepczow (Neumark nr 845, 849), 1437 Trzeboschewo, Trebschow, Trebeschow, Trebeschaw (Neumark nr 853, 862, 866, 868), 1438 Trebesow (Neumark nr 876), 1445? Trebesz (Neumark nr 1070), 1460 Trzebyeschow (CDB B 14 s. 179 nr 176), 1514 Drebitz (CDB A 18 s. 360 nr 5/113), 1944 Trebitsch, 6 km na SW od Drezdenka.

1436 wójt Nowej Marchii donosi w. mistrzowi krzyżackiemu, że wsie położone k. Drzenia za [tzn. na S od] rz. Noteć (do których Polska rości sobie pr.) odmówiły płacenia czynszów dla Zak. Krzyż.; wójt ukarał wieś T., napadając na nią i paląc ją (Neumark nr 845, 847, 849); 1437 Sędziwój Ostroróg⁵→ przyp. 3 wda pozn. skarży się w. mistrzowi krzyżackiemu na postępowanie wójta Nowej Marchii w T. (Reg. 11; Neumark nr 857); 1437 tenże skarży się w. mistrzowi na szkody wyrządzone w T. i w Chocimiu (Wp. 10 nr 1453 – pod błędną datą 1438; Neumark nr 852); 1437 odpowiedź w. mistrza dla Sędziwoja Ostroroga w sprawie wsi T. i Chocim (Neumark nr 862); 1437 Stan. Ostroróg podstoli kal. żąda od w. mistrza zadośćuczynienia za szkody wyrządzone przez poddanych Zak. Krzyż. w T. i w Sępólnie [w pow. nak.] (Wp. 10 nr 1451 – pod błędną datą 1438; Neumark nr 853); 1437 odpowiedź w. mistrza dla Stan. Ostroroga w sprawie uwięzienia ludzi z T. i szkód uczynionych w Sępólnie (Neumark nr 858); 1437 wymiana listów między wójtem Nowej Marchii a w. mistrzem krzyżackim oraz w. mistrzem a Sędziwojem Ostrorogiem na temat bezowocnego spotkania wójta Nowej Marchii z synem Sędziwoja w Wieleniu w sprawie zajść w T. i w Chocimiu (Neumark nr 866, 868); 1438 wójt Nowej Marchii donosi o nieporozumieniach z Polską w sprawie wsi T. (Neumark nr 876).

1441-53 dalsze postępowanie w sprawie wsi T. i Chocim: 1441 rokowania w. mistrza z wysłannikami króla pol. w sprawie kilku wsi [brak nazw] koło D. (Neumark nr 911), 1447 komturzy krzyżaccy obecni na koronacji króla Kazimierza Jag. prowadzą rokowania w Krakowie, m. in. na temat zwrotu 2 wsi [brak nazw] Stan. Ostrorogowi (Neumark nr 1170); 1447 w. mistrz w piśmie do wspomn. Stan. Ostroroga dowodzi, że Zak. Krzyż. ma pr. korzystać z wapienia [na lewym brzegu Noteci] (Neumark nr 1211); 1452 wójt Nowej Marchi donosi w. mistrzowi o roszczeniach Stan. Ostroroga do 2 wsi [brak nazw] i jeziora koło D. (Neumark nr 1416); 1453 król Kazimierz wzywa w. mistrza do zwrotu wsi T. i Chocim Stan. Ostrorogowi wdzie kal. i jego bratu [Dobrogostowi] kaszt. kam. (CE 3 nr 54).

Ok. 1445 wieś T. w dobrach Drzeń (→ wyżej); 1460 T. → wyżej: Drzeń.

1467 Stanisław i Dobrogost z Ostroroga [ss. Sędziwoja], powołując się na zasługi swego ojca oraz własne, oddane zm. Janowi bratu Fryderyka margr. brand., upominają się u [tegoż Fryderyka] elektora [margr. brand.] o zwrot wsi T. i Chocim; król Kazimierz popiera ich żądania; Fryderyk margr. brand. odpowiada, że wspomn. wyżej wsie należą do dóbr Drzeń, a o tym, aby wody i puszcze k. Drzenia należały do Ostrorogów, margr. nigdy nie słyszał (CDB C 1 s. 410, 413 nr 285, 289).

1514 D. w dobrach → Drzeń (→ wyżej; CDB A 18 s. 360 nr 113).

F. Literatura.

A. Czacharowski, Społeczne i polityczne siły w walce o Nową Marchię w latach 1319-1373 ze szczególnym uwzględnieniem roli możnowładztwa nowomarchijskiego, Toruń 1968, zwłaszcza s. 71-78;

tenże, Polsko-krzyżacki spór o Drezdenko i Santok na początku XV wieku, „Zapiski Historyczne” t. 50, z. 3, 1985, s. 191-210 [Autor wykorzystał tu dokumenty ogłoszone przez O. Grotefenda, Geschichte des Geschlechts v.d. Osten, t. 2 Urkundenbuch, Stettin 1923, a także korespondencję krzyżacką, zawartą w Ordensbriefarchiv, która przechowywana jest w Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz w Berlin-Dahlem.];

S. Langnas, Drezdenko a panowie von der Osten do r. 1317, w: Prace historyczne w 30-lecie działalności profesorskiej St. Zakrzewskiego, Lwów 1934, s. 321-355;

J. Spors, Początki i charakter kasztelanii drzeńskiej, „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza”, 16, 1987, z. 2 (32), s. 95-110 – tamże wcześniejsza literatura dot. kasztelanii;

Mappa specialis continens limites inter Regna Poloniae et Prussiae a Marchia Nova usque ad Wistulam, [skala ok. 1:185000, druk: Berlin ok. 1787]; cytujemy: Mappa specialis.