2A. Zamek (castrum), dwór (curia, fortalicium) bpów pozn. w P. [prawdop. lokalizacja → Pczew, p. 8]: 1288 curia (Wp. 6 nr 34); 1424 castrum (Wp. 8 nr 987), [ 1441 ?] (AE I, k. 69v, 70v); 1457, 1459 fortalicium (AE I 249; AE II 10v); 1457 in stuba maiori in castro (AE I 245v); 1463 in castro Pczewensi, in stuba alba maiori ibidem (AE II 70); 1465 in castro, in cubiculo episcopi (AE II 124); 20 VI 1466 in castro, in sala ibidem (AE II 154); 1469 fortalicium (CP 3 nr 19); 1470 in castro, in stuba magna alba superiori (AE II 273v); 1471 in curia episcopali... alias [in] fortalicio, in stuba maiori ibidem (AE II 304v); 1471 in curia seu fortalicio (AE II 304v); 1472 (AE II 344); 1473 in stuba maiori super origine fortalicii (AE II 376); 1473 in fortalicio stubaque maiori versus lacum Myelno (AE II 376v).

Brama zamkowa: 30 III 1463 (in castro, in introitu walve; AE II 70).

1429 Paweł Pakosławski burgrabia w P.: tenże w imieniu bpa pozn. w sporze z Teodorykiem z Lubikowa [Międzychodu, Siekowa i Iwna] o 100 [drewnianych] klepek (pro centum asserum wlgariter clapolcz: PZ 11, 11v).

2B. Młyny k. P.:

1407 młyn → Pczew – miasto, p. 4A.

1469 bp pozn. Andrzej [Bniński] daje na pr. dziedz. Szymonowi młynarzowi młynów biskupich 2 młyny: jeden [zw.] → Grodna na strumienu (torrens) Grodna pod m. P., po prawej stronie drogi w kierunku wsi Stok, drugi zaś – słodowy, pod zamkiem (fortalicium) bpim w P.; młynarz otrzymuje do użytku strugę od grobli stawu wyższego zw. Do Łasa aż do grobli młyna Grodna oraz in. strugę płynącą od wspomn. mł. Grodna do jez. P.; do uposażenia młyna nal. łąka Biskupica położona k. granicy łąk miasta P., łąka między stawem zw. Do Łasa a stawem wspomn. młyna [tzn. mł. Grodna?], 2 ostrowy [lasu] do wykarczowania w pobliżu mł. Grodna, położone po obu stronach drogi do Stoków i Gorzycka [szerszy regest →Grodna, młyn] (CP 3 nr 19).

1508 w m. P. 2 młyny (ASK I 3, 15v).

Młyn Zajezierny [Położony najpewniej na północnym krańcu jez. Pczew, przy drodze do Gorzycka Nowego, na N od zamku biskupiego, leżącego najpewniej na zachodnim brzegu jez. Pczew (o lokalizacji zamku → Pczew miasto, p. 8). Taka lokalizacja młyna jest uprawniona przez wynikające z aktu z 1595 położenie ról młyńskich między drogami prowadzącymi do wsi Zielomyśl i Stok. Potwierdzają ją zaś późniejsze przekazy kartograficzne (we wszystkich lokalizacja obiektu na północnym brzegu jez. Pczew): u Gilly’ego – Hinter See, u Perthéesa – Młyn Zajeziorny, na MTop. 1950 – młyn Jeziernik¹Por. też J. Gołaski, Atlas rozmieszczenia młynów wodnych w dorzeczach Warty, Brdy i części Baryczy w okresie 1790-1960, cz. 2: Dolna Warta i Obra, Poznań 1988, ark. 8. Być może młyn Zajezierny jest ident. ze wspomn. 1469 młynem słodowym, położonym pod zamkiem bpim (→ p. 3).]:

1564 w m. P. są 2 młyny, w tym mł. Zajezierny o 1 kole, gdzie mielą słód i mąkę [czy ident. ze wspomn. 1469 młynem słodowym leżącym pod zamkiem bpim?] → p. 3.

1595 7 VII bp pozn. Łukasz Kościelecki nadaje mieszcz. pszcz. Marcinowi Twarogowi mł. zw. Zajezierny k. P., należący do dworu bpiego w P.; [role młyńskie] rozciągają się od roli zw. Głodny Ostrów aż do łanów mieszczan pszcz. położonych k. drogi idącej z wsi Zielomyśl [na N od P.], dalej od roli zw. Mikołajczyków Kąt aż do strugi doprowadzającej wodę do kół tegoż młyna; do [ról młyńskich] nal. też rola z łąką k. stawu zw. Wroczny Staw [por. niżej: 1652] aż do łanów mieszczan k. drogi prowadzącej do wsi bpiej Stok; z młyna mają płacić rocznie bpowi pozn. do jego dworu w P. po 2 małdraty żyta i po 2 ćw. (mensura) jęczmienia z tytułu [zapewne niniejszej] umowy; o urządzenia młyńskie, jak części żelazne, koła młyńskie, młynarze mają się starać we własnym zakresie; młynarze mają hodować co roku od ś. Marcina [11 XI] do zapustów 2 świnie, po czym utuczone dostarczać do dworu bpiego w P.; młynarze mają pr. łowienia ryb na swoje potrzeby więcierzami i małymi sieciami w jez. nal. do m. P. [= jez. Pczew], zwolnieni są zaś z płacenia czynszu [od połowu ryb] do dworu [bpiego] w P.; mogą też wypasać owce i bydło na łąkach i w lasach nal. do P., poza łąkami i lasami należącymi do mieszczan; młynarze otrzymują też łąkę zw. Biskupka nad rz. Obrą oraz 30 drzew w lasach pszcz. na barcie miodne; bp nakazuje zarządcy swojego [klucza?, dworu?] w P., aby corocznie kmiecie z wsi klucza pszcz. zwozili 20 wozów piasku lub ziemi do naprawy grobli [młyńskiej] (CP 4, 283); 1652 w P. mł. Zajezierny i staw zw. Wierzchni Staw, leżące w kierunku wsi Stok (K 8, 236 – cytowanej zapiski nie odnaleziono).

Młyn Borowy: 1564 → p. 3.

3. Własn. bpów pozn.

[Do klucza pszcz. należały: 1486 Święty Wojciech k. Międzyrzecza (CP 3 nr 73); 1288, 1306 → Bielsko (k. Międzychodu, w 1452 należało już do Dobrogosta z Kolna, Prusimia i Bielska; wieś położona poza zwartym kluczem pszcz.; Wp. 2 nr 619, 902); 1407, 1430, 1523, 1564 wieś → Łowyń; 1428 Stoluń (Wp. 5 nr 488); 1523 wsie Stołuń i Kuligowo nal. do bpa pozn → Pczew, p. 2; 1564 m. P., wsie Święty Wojciech, Święchocin, Łowyń, Głażewo, Zielomyśl, Stok, Siercz, Stołuń, Durmowo, Silna, Kuligowo i Trzebieszewo (IBP 284).]

1259 kop. XV w. książę Bolesław [Pob.] nadaje mieszkańcom wsi Święty Wojciech k. Międzyrzecza immunitet taki, jaki posiadają mieszkańcy wsi biskupiej P. (Wp. 1 nr 379).

1327 Jan XXII papież poleca przywrócić Piotrowi Drogosławiczowi [= Piotrowi Żyle z Bytynia] dziekanowi pozn., dr dekretów, zabrane mu dobra, m. in. zamek B.²Now. 2, 138, przypuszcza, że w P. mógł się znajdować zamek [?] monarszy, o który – jako o swoją rzekomą własność – upominał się dziekan kap. pozn. Piotr. Byłaby to więc pierwotnie kasztelania? (por. Now. 2, 133). W haśle → Bezow zanegowano możliwość identyfikacji grodu Bezow z P., ze względu na przynależność P. do dóbr bpów pozn. Wydaje się jednakże, iż chodzi tu o P., który dziekan Piotr mógł posiadać jako tenutę (Wp. 2 nr 1087; BulPol. 1 nr 1461).

1350 król Kazimierz zwalnia kmieci i mieszkańców dóbr bpich, m. in. w dystrykcie [= kluczu dóbr] P., od świadczeń na tak długo, póki będą korzystać z wolnizny udzielonej im przez bpa (Wp. 3 nr 1295).

1424 Hektor z Koziemina kan. pozn., oficjał i tenut. w P. sprzedaje kmieciowi Janowi zw. Skarba z Gralewa sołectwo w Szarczu [nal. do klucza pszcz.]; wspomn. sołtys ma m. in. ponosić świadczenia na rzecz tenutariuszy zamku w P. wg zwyczaju innych sołtysów [biskupiej] tenuty w Buku; kmiecie mają płacić czynsz tenutariuszom w P. (Wp. 8 nr 987); 1426 tenże Hektor prep. głusz, i tenut. w P. w sporze ze szl. Maciejem z Trzciela (PZ 8, 126).

1467 bp pozn. Andrzej [Bniński] nadaje w dożywocie Dobrogostowi z Sierakowa kanonikowi kat. pozn. [i pleb. w Biezdrowie] dzies. snopowe i pieniężne za dzies. z lnu (peccunias lini), należące do stołu biskupiego i klucza pszcz., ze wsi Lutom, Charcice i Kąty (CP 3 nr 13).

1508 zarządca (factor seu tenutarius) biskupi [w P.] ma wydawać mieszczanom pszcz. zezwolenie na pobieranie drewna na cele budowlane z lasów nal. do klucza pszcz. → Pczew miasto, p. 4A.

1518 Jan Lubrański bp pozn. odpowiada na skargi Jana opata bledz., że rządcy (factores) klucza pszcz. dóbr bpa pozn. przepędzają rybaków opata z należącego do kl. bledz. jeziora Głęboczek, położonego na granicy dóbr klucza pszcz., ale już na terenie klaszt. wsi Kalsko; bp na podstawie przywileju klasztornego dot. wspomn. jeziora poleca szl. Andrzejowi Górzyńskiemu tenut. klucza pszcz., aby nie przeszkadzał klasztorowi w korzystaniu z jeziora (Cystersi Bledzew 150, k. 13v-14, dawniej Bledzew Cystersi B 7).

1520 7 X król Zygmunt zwalnia z powodu starości Mik. Mścicha Ludomskiego od udziału w posp. ruszeniu, a jego synowi Wojciechowi powierza ochronę przy pomocy wojsk zaciężnych dóbr bpich P. (nal. do Piotra Tomickiego bpa pozn. i podkanclerzego kor.), leżących na granicach Królestwa, k. zamku Międzyrzecz (MS 4 nr 12730; także → Pczew miasto, p. 6B).

1564 w kluczu pszcz.: m. P., wsie Święty Wojciech, Święchocin, Łowyń, Głażewo, Zielomyśl, Stok, Siercz, Stołuń, Durmowo, Silna, Kuligowo i Trzebieszewo; czynsze z całego klucza wynoszą rocznie: 119 1/2 grz. i 8 gr (czyli 191 zł i 14 gr), 10 małdratów owsa, 4 kamienie łoju, 41 kapłonów, 208 kogutów, 52 1/2 kopy jaj i 20 jaj, miodu 3 1/2 beczki i 3 ćw.; z klucza dają owies i koguty jako [opłatę zw.] wieczne; w [kluczu pszcz.] jest także 9 jezior: Miejskie, które leży pod miastem, Chłop, Wędromierz, Stobno, Piecniewo, Gołyń, Przydrożne, Szarcz i Mielno; na wszystkich jez., poza jez. Mielno, łowią niewodem; na jez. Mielno łowią najętymi włókami, płacąc od każdego z nich po 4 zł [rocznie] i 3 razy w tygodniu obrok [danina rybna]; płacą czynsz od sieci (census szietny); czynsz z jezior wynosi 6 grz. i 4 gr oraz 4 kamienie łoju; są też [tzn. mieszkają nad jeziorami?] zagrodnicy; do folw. w P. przyłączone są łany wójtowskie; [folw.] powinien być zasiewany na jesień ok. 5 małdratami; z łąk [folwarcznych?] zbiera się ok. 3 stogów (acervum) siana; k. dworu [biskupiego?] są 3 stawy rybne; w m. P. są 2 młyny: mł. Zajezierny o 1 kole, gdzie mielą słód i mąkę, dochody młynarza z przynależnej mu 1/3 szacowane są na ok. 3 małdraty; drugi mł. Borowy o 1 kole, dochody młynarza z przynależnej mu 1/3 szacowane są na ok. 2 małdraty; w każdym mł. tuczą po 2 świnie; lasy bogate w dziką zwierzynę różnych gatunków; w kluczu pszcz. płacą wiecne [opłata sądowa³Wiecne – obowiązek utrzymywania pana feudalnego przyjeżdżającego na wieś dla odprawienia sądów wielkich, zamieniony z czasem na opłatę pieniężną (Słownik staropolski, t. 10, 1989, s. 126)] w owsie i kogutach (IBP s. 280-281, 284; opis miasta → wyżej, Pczew miasto, p. 3).

Tenutariusze i zarządcy klucza biskupiego:

1327 Piotr Drogosławicz dziekan pozn., [tenut. w P.?] → wyżej i przyp. 2.

1412 kan. kat. pozn. Miroszek z Bytynia [być może jako tenutariusz P. reprezentował w sądzie mieszczanina pszcz.] → Pczew miasto, p. 3: mieszczanie.

1420 szl. Winc. Furman włodarz (procurator) bpa pozn. w P. (ACC 4, 163v).

1424-26 Hektor z Koziemina kan. pozn., prep. głusz., oficjał pszcz., tenut. pszcz. → wyżej.

1443 szl. Jan Nietąszkowski tenut. pszcz. (AE I 70).

A. 1466 szl. Marcin Jarogniewski z Konina [k. Pniew] niegdyś tenut. w P. (CP 3 nr 9).

1471 -76 Jan ze Śmigla tenut. w P. i [także w kluczu dóbr bpa pozn.] w Buku [zapewne syn Wojciecha z Bnina i Śmigla kasztelana międz., bratanek bpa pozn. Andrzeja z Bnina, potem kaszt. przem. 1487-1502 (UDR I/1, s. 159)] (AE II k. 304v, 390 i 432 [tylko w Buku], 456); 1478 tenże tenut. w → Buku (AE II 510-511).

1479, 1498 po śmierci bpa pozn. administrację kluczem pszcz. kapituła powierza kanonikom pozn.: 1479 po śmierci Andrzeja Bnińskiego – [Wojciechowi] Skórze [z Gaju] i [Piotrowi] Śmigielskiemu (CP 31, 30); 1498 po śmierci bpa pozn. Uriela Górki – Ramszowi Czackiemu i [Piotrowi] Rąbińskiemu (CP 32, 152).

1518 szl. Andrzej Górzyński → wyżej.

1523 szl. Wojc. Brzozowski prefekt (prefectus) bpa pozn. Piotra [Tomickiego] w kluczu jego dóbr w P. (AC 2 nr 1777).