PIŁA

1449 or. Pila (ACC 31, 77), 1451 Pylą (ACC 33, 89v), 1456 Snyde Mole und Pylą, Snyt Molen und Pila1W tekstach niem. wymieniane są obie nazwy z łącznikiem „und” tak, jakby to były dwie osady, choć w rzeczywistości chodziło o jedną osadę o dwóch równoznacznych nazwach: pol. i niem (CDB A 24 s. 162-168, nr 219-225), 1522 Pyela (ACC 97, 122), 1523 Piela (ACC 98, 78), 1944 Schneidemühl, miasto nad rz. Gwdą.

1. 1478 n. pow. pozn. (MK 14, 12v); 1451 n. par. własna (ACC 33, 93); 1510 dek. Oborniki (LBP 78).

Po 1437 m. P. → p. 4.

2. 1449-1569 młyn → p. 3; 1451 młyn z przyległościami na strudze Bełczący Zdrój → p. 3; 1510 młyn w P. i młyn → Kosiczek → p. 5; 1513, 1515, 1564, 1569 młyny w P. → p. 3.

1495 cmentarz wP, → p. 3.

1510 w par. P. liczne rzeki i lasy (LBP 78); 1564 lasy wokół m. P. → p. 3; 1564 zdroje [strugi] Grzmiący, Bełczący, Kosiczny → p. 3.

3. Własn. król., starostwo → Ujście. 1449-51 młyn w P. w posiadaniu wójta: 1449 Mik. Falker dzwonnik z kat. pozn. kwituje odbiór drugiej raty długu od prac. młynarza Pawła Woyth z P.; Paweł musi jeszcze zwrócić Mik. Falkerowi 15 grz. szer. półgr (lati mediantes) w 2 ratach w ciągu 1450 r. (ACC 31, 77); 1451 (trans. 1515) Marcin ze Sławska wda kal. [i tenut. ujski] zaświadcza, że Paweł wójt (advocatus) w P. sprzedał Michałowi z Nowej Wsi2W regeście tego dok. w MS 3 supl. nr 854, podano błędnie Michael de Krona [z Wałcza], wójt w Ujściu [zapewne Nowej Wsi Ujskiej] wójtowi z Ujścia młyn, piłę [tartak], folusz (stampa torquens pan[n]um) i inne urządzenia (alia necessaria), a także siedlisko (area) z domem, ogrodem, łąką i lasem zw. Bukowy i strugą zw. Bełczący Zdrój w P.; młynarz ma dokładać 1 gr [tzn. 1/3 kosztów] na [kupno nowych] kamieni [młyńskich], Marcin ze Sławska [jako tenut.] 2 gr [tzn. 2/3 kosztów] na naprawę grobli; w P. można wybudować jeszcze jeden młyn, ale słód może być mielony tylko w młynie nal. do [wspomn.] Michała (MK 29, 174; MS 4 supl. nr 854).

1456 → p. 6.

1478-79 król Kazimierz zapisuje Maciejowi z Bnina sumy na miastach Ujście i P. [oraz przyległych wsiach nal. do stwa ujskiego]: w 1478 – 100 grz., w 1479-200 grz. i 100 grz. (MK 13 k. 11, 18; MK 14 k. 12v, dawniej k. 20v); 1492 tenże król wyraża zgodę, aby Maciej z Bnina przekazał dobra Ujście i P. Marcinowi synowi Ścibora z Ponieca oraz aby Marcin zapisał po 1500 grz. posagu i wiana swej ż. Barbarze z Opalenicy [bratanicy Macieja; obie te transakcje nie były zapewne zrealizowane, gdyż Bnińscy-Mosińscy utrzymali się nadal przy stwie ujskim] (MK 14 k. 3v, 6).

1513 król Zygmunt potwierdza wyrok komisarzy król, powołanych do rozpatrzenia sporu między Hieronimem z Bnina [synem Mac. Mosińskiego, tenut. ujskim] a mieszczanami z Ujścia i P. w sprawie użytkowania rzek oraz rybołówstwa i polowania: tenutariusz ma darować mieszczanom ich wy kroczenia (excessus) i szanować ich prawa, a oni mają go uznawać za swego pana i poddać się [władzy] wójta (submittere se advocato); tenutariusz ma wypłacić dzieciom osieroconym [w czasie zamieszek?] 40 grz. w dwóch ratach [na 24 VI i 25 XII] (MK 25, 301; MK 28, 9; MS 4 nr 1878, 1883); 1513 król Zygmunt poleca temuż Hieronimowi [z Bnina] Mosińskiemu, aby oddał młyn w P. młynarce Jadwidze, która została przemocą z tego młyna wygnana (MK 28, 55v; MS 4 nr 2058); 1515 król Zygmunt na prośbę Jadwigi wd. po Grzegorzu młynarzu w P. potwierdza dok. z 1451 [→ wyżej] i potwierdza pr. Jadwigi do posiadania i ewentualnego zbycia wspomn. młyna (MK 29, 1745; MS 4 nr 10684); 1518 król Zygmunt nadaje Hieronimowi Mosińskiemu z Bnina w dożywocie miasta Ujście i P. oraz należące do nich wsie i zobowiązuje się, że ani sam ich nie wykupi, ani nie wyda zezwolenia na wykup in. osobie (MK 30, 217; MS 4 nr 2773; Rykaczewski 293 – 2 dok.; SLP 464, przyp. 15).

1530 król Zygmunt zezwala Sylwestrowi, Erazmowi i Grzegorzowi braciom z Kretkowa na wykup miast Ujście i P. [tzn. stwa ujskiego] z rąk Hieronima Mosińskiego [konsens niezrealizowany] (MK 44, 723; MS 4 nr 5735).

1561 trans. 17663Warschauer 234, informuje o tym transumpcie, zawierającym 4 dok. na podstawie niem. tłumaczenia przechowywanego w Pile w XIX w. Oryginału już wtedy m. P. nie posiadało Stanisław z Górki star. [ujski] wystawia miastu P. przy w. dot. rybołówstwa (SLP 235, reg.; Warschauer 234, wzm.); 1576 trans. 17664→ przyp. 3 król

Stefan potwierdza przywileje m. P. i zezwala na zamianę terminu cotygodniowego targu z czwartku na poniedziałek (SLP 238; Warschauer 234, wzm.).

Mieszczanie (członkowie władz miejskich → p. 4): 1495 Marcin burmistrz w P. oraz Jan Goły i Marcin mieszczanie z P. pozwani przez kleryka Grzegorza, syna Macieja z Mirosławia, o to, że pobili go na cmentarzu w P. i osadzili w kłodzie (in cippum per pedes ac in baculum ferreum imposuerunt); Grzegorz żąda odszkodowania 50 zł węg. (ACC 72, 117); 1518 Mac. Wielki mieszcz. w P. → p. 5.; 1533 pracowici Piotr, Janek, Jan Pięta, Wojc. Kowalik, Jan Słony i Dorota stara Bornystrzewa [= burmistrzowa?] w sporze z Wojciechem pleb. w Bługowie [pow. nak.] (ACC 108, 35v).

Świadczenia: 1507 m. P. płaci 2 grz. szosu i 1 grz. czopowego, a wójt w P. płaci od swoich piwowarów (a suis braxatoribus) 23 gr (ASK I 5 k. 2v, 13v); 1510 w P. 6 ł. opust., 2 młyny; mieszczanie w P. warzą piwo → p. 5; 1521, 1524 m. P. wymienione wśród miast wlkp. zobowiązanych do dostarczania wozów (currus bellici) w czasie wojny (RejWozów 479; CMP nr 150); 1563 m. P. płaci podwójnego szosu 6 zł 12 gr, od 108 rzem. i 20 komor. 22 zł 12 gr, od Żydów 9 zł, czopowego 28 zł, z Młyna Miejskiego o 1 kole [czy o 2 kołach?] 24 gr., z Młyna Rzecznego o 1 kole 12 gr5Pod m. Piła wymieniono też inne młyny w stwie ujskim: niezident. mł. Muzas oraz mł. Skórka na rz. Głomi (13 km na NE od Piły, w pow. nak.) (ASK I 5 k. 230, 246).

1564/65 dochody stwa z m. P.: od 24 1/4 śl. miejskich [mieszczańskich] 12 zł 28 gr, od 153 domów po 6 gr 12 den. – 34 zł, od 114 mieszczan, którzy mają łąki na błotach (każdy płaci po 6 gr) – 22 zł 24 gr, od 10 rybaków, którzy łowią na rz. Gwdzie (po 15 gr) – 5 zł, od 13 szewców, którzy korzystają z dębów w lesie [z kory dębowej do garbowania skóry?] (po 8 gr) – 3 zł 14 gr, od 2 rzeźników, którzy dają po dwa kamienie łoju wartości 24 gr – 3 zł 3 gr, od 6 kołodziejów, którzy płacą po 36 gr czynszu – 7 zł 6 gr, od 15 bartników, którzy razem dają 14 beczek miodu (beczki do miodu nazywają się „borówki” i są mniejsze od beczek „śledziówek”; jedna beczka miodu ma wartość 8 zł) – 112 zł, od 3 domów żydowskich (po 1 zł 22 gr czynszu z domu) -5 zł 6 gr, z łąk dają razem 48 ćw. owsa miary pozn. (1 ćw. po 10 gr) – 16 zł; 18 garncarzy ma dostarczyć po 20 naczyń (statków) kwartalnie [80 narok], tzn. ogółem na rok 1440 naczyń małych i wielkich na potrzeby dworu [w Ujściu] i w folwarkach [wartości naczyń nie podano]; przy mieście są 3 młyny: a) w mieście na strudze idącej ze zdrojów Grzmiącego i Bełczącego młyn o 2 kołach korzecznych do mielenia mąki i słodu, młynarz daje słody (jęczmienny, pszenny, żytni i mieszany) wartości 17 zł i 6 den. oraz 43 zł i 6 gr oraz wg umowy 84 ćw. (miary pozn.) żyta (1 ćw. po 13 gr) – 36 zł 12 gr.; młynarzowi przysługuje trzecia miara [tzn. 1/3 dochodów młyna w naturze]; przy tym młynie jest trzecie koło korzeczne obsługujące stępę do dębu [do kruszenia kory dębowej dla potrzeb garbarskich?], ale z powodu braku wody stępa ta jest opust.; młynarz ma wykarmić dla dworu 2 wieprze lub dać w zamian 4 zł i zobowiązany jest do pracy ręcznej z siekierą dla dworu, b) młyn na rz. Gwdzie ma jedno kolo „znośne” [w rejestrach poborowych (→ niżej) nazwane walnym]; młynarz daje wg umowy 48 ćw. żyta miary pozn. (o wartości 20 zł 24 gr), ma wykarmić 2 wieprze lub w zamian zapłacić 4 zł oraz zobowiązany jest do pracy ręcznej z siekierą dla dworu, c) młyn na zdroju Kosicznym ma 1 koło korzeczne; młynarz daje wg umowy 30 ćw. żyta miary pozn. wartości 13 zł i zobowiązany jest do pracy ręcznej z siekierą; [pozostałe kuźnice i młyny, wymienione przy mieście P., leżały na terenie wsi położonych w stwie ujskim]; wójtostwo posiada 2 ł. wolne od czynszu; [wójt] ma [czynsze od] 6 mieszczan i 6 szewców; ma ponadto 1 jatkę i 3 łąki; [wójt] nie pokazał przyw., więc nie wiadomo, czy jest zobowiązany do posługi dla dworu; przy mieście jest dwór z ogrodem; pełny dochód z miasta wynosi 499 zł 23 gr 6 den. [w tej sumie ujęto również dochód z opuszczonych wyżej młynów i kuźnic położonych poza miastem, który łącznie wynosił 156 zł]; przy mieście są lasy: bukowy, grabowy, dębowy oraz bór pospolity; gran. z Ks. Pomorskim przebiega o 4 mile od miasta (LWK 139-141).

1569 [ponowna lustracja miasta – uwzględniamy pozycje, w których nastąpiły zmiany w stosunku do lustracji z 1564/65; pomijamy stawki podatkowe, które nie uległy zmianie, oraz cząstkowe kwoty podatku]: 18 śl. miejskich oraz 1 1/2 kwarty; urząd dworu w Ujściu i urząd miejski pilski zeznały pod przysięgą, że śladów było zawsze tylko 17, a dodatkowe kwarty to role na ostrowach, które mieszczanie okresowo orzą, a gdy role wyjałowieją, to je opuszczają; osobno są 2 śl. wójtowskie i 2 śl. plebańskie, z których czynszu się nie płaci; w mieście jest 155 domów [przybyło 22], 4 rybaków [ubyło 6], 14 szewców [przybył 1], 1 rzeźnik [ubył 1], 5 kołodziejów (1 umarł), 12 bartników, trzej spustoszeli, ale ich barcie pozostały [więc dochód z miodu nie uległ zmianie], 20 garncarzy [przybyło 2] – ogółem mają dostarczyć 1500 naczyń, 5 domów żydowskich [przybyły 2]; Żydzi oprócz czynszu dla stwa płacą 7 1/2 zł szosu król. swoim starszym w Gnieźnie; łąki w tym roku z powodu wysokiego stanu wody zostały zalane, więc dochód z nich wyniósł tylko 2 małdraty owsa [= 24 ćw.] (1 ćw. po 10 gr) to znaczy 8 zł; młyny: a) młyn w mieście ma 3 koła korzeczne, stępa do dębu została przeznaczona do mielenia żyta i jest czynna, gdy jest wyższy poziom wody; młynarz nie jest w stanie dawać 84 ćw. żyta, w ostatnim roku dał 62 ćw.; młyny b) i c) jak w 1564/65; wójt ma 2 śl. wolne, 6 mieszczan, 6 szewców, 1 jatkę i 3 łąki, nie pokazał przywileju; pan Oleski [osoba niezident., były wójt w P.?] posiada przyw. wójtowski oraz przyw. lokacyjny miasta; Tarnowski [osoba niezident.] „skupił” wójta [tzn. wykupił wójtostwo]; mieszczanie płacą 2 grz. podatku koronacyjnego – ostatnio płacili na koronację królowej Katarzyny [Austriaczki ż. Zygmunta Augusta] w 1553; miasto jest zobowiązane do wystawiania wozu wojennego na wyprawy wojenne – w 1539 w czasie wyprawy wołoskiej król Zygmunt zwolnił ich z tego obowiązku, co udowodnili przedstawiając kwit [Jana] Spytka [Tarnowskiego] podskarbiego [wlk. kor. (UDR X 124)]; dochód z miasta wynosi ogółem (511 zł 21 gr 6 den. minus 171 fl. 10 gr dochodu z młynów i kuźnic leżących poza miastem) [=340 fl. 15 gr 6 den.] (ASK XLVI 103 d, 7v-8v). 1567-80 m. P. płaci podatki:

Uwaga do tabeli – [Poz. 2:] W 1580 wyróżniono poszczególne zawody: 19 szewców, 15 garncarzy, 3 sukienników, 1 tokarz, 2 bednarzy, 5 rybaków, 1 ślusarz (claustrarius), 2 kowali, 4 kołodziejów, 2 kuśnierzy, 1 czapnik, 4 krawcy, 1 piekarz (pistor); poz. 3: w 1567 nazwani: affectores, w 1576 przekupnie pauperes (biedni), a w 1577 revenditores pauperes; poz. 5: w 1567 nazwani: circumforanei; poz. 7: w 1567 nazwani mellifices; poz. 8: w 1567 karczmy dor., w 1577 karczmarze (pincerne) (ASK I 5, 333 – r. 1567, 414 – r. 1570, 560 – r. 1576, 747 – r. 1577; ŹD 53-54 – r. 1580).

4. [1437-51 Marcin ze Sławska tenut. ujski lokuje m. P.6Opierając się na przytoczonym niżej dok. z 1512, hipotetycznie oznaczamy datę lokacji m. na l. 1437-51. W 1437 Marcin ze Sławska (tenut. w Ujściu od 1430) został wdą kal. (GStar. 66; UDR I/l, s. 126), a z lat 1449 i 1451 pochodzą pierwsze wzm. o wójcie w P., → przyp. 7 → niżej: 1512]; 1449-51 Paweł Woyth [przezwisko?] czy wójt [urząd?]7Można przyjąć, że oba cytowane dok. dotyczą tego samego Pawła; w 1451 nazwano go wyraźnie wójtem (advocatus), natomiast wcześniejszy dok. mówi o prac. młynarzu Pawle Woyth i tu określenie to, zwłaszcza w połączeniu z określeniem „prac”, mogłoby być tylko przezwiskiem w P. → p. 3.

1495 Marcin burmistrz w P. → p. 3: Mieszczanie; 1505 król Aleksander daje list żelazny (litera salvi conductus) Jakubowi wójtowi w mieście król. P., leżącym w tenucie Hieronima z Bnina [tzn. w stwie ujskim] (MS 3 nr 2284; w cytowanej księdze MK tego dok. nie odnaleziono); 1512 król Zygmunt oświadcza, że stanął przed nim Jakub wójt w P. i przedstawił dok. Marcina ze Sławska wdy kal., który lokując m. P. nadał wójtostwo w P. poprzednikom Jakuba; król na prośbę Jakuba wystawia mu nowy przy w. wójtowski: wójtostwo obejmuje 2 ł. roli, 3 siedliska i 3 ogrody oraz 2 łąki w P., a także 2 łąki w Łubiance; wójt otrzymuje 1/3 kar małych i wielkich oraz może posiadać co trzecią jatkę piekarniczą, mięsną, sukienniczą i szewską, a poza tym ma pr. warzyć piwo; wójt za wiedzą króla lub tenutariusza ma pr. do wolnego polowania oraz do rybołówstwa w rzekach i jeziorach (z wyjątkiem łowienia łososi), a także przysługuje mu pr. do 200 pni sosnowych w lasach królewskich dla trzymania barci; w razie wojny wójt zobowiązany jest do służby w Ujściu [brak wzm., czy miała to być służba na koniu] (MK 25, 311; MS 4 nr 1910).

1513 król Zygmunt nadaje m. P. pr. niem. zwane magd. i zwalnia mieszczan, karczmarzy, młynarzy i inne osoby [z P.] od wszelkich ciężarów [pr. pol.]; mieszczanie za przestępstwa małe i wielkie (kradzieże, zabójstwa) mają odpowiadać przed wójtem, a wójt jest odpowiedzialny przed królem i sądem wiecowym (colloquium generale); pr. magd. ma obowiązywać na całym terenie objętym granicami miasta (MK 28, 9; Pot. 304, 48; MS 4 nr 1940).

1522 Mac. Nądyl [nazwisko trudno czytelne] burmistrz w P. pozywa Mac. Kolano z Margonina [(discretus) duchownego?, ucznia szkoły par.?] o to, że ten chcąc go zabić, zranił go mieczem w głowę i goniąc go wołał: „złodziej, zbójca!”; stało się to, gdy burmistrz z rajcami chciał uciszyć Mac. Kolano i szewców, kłócących się w karczmie (hospicium) w P.; faktor m. P. uwięził Mac. Kolano; burmistrz wnosi o 30 grz. odszkodowania (ACC 97 k. 116v, 124v, 129v, 134v).

1525 król Zygmunt zezwala Hieronimowi Mosińskiemu na wykup wójtostwa w P. z rąk wójta Marcina (MK 38, 419; Rykaczewski 295; MS 4 nr 4782); 1533 komisarze król. przysądzają Hieronimowi Mosińskiemu wójtostwo w P. w sporze z wójtem Marcinem

(AGAD perg. nr 1127); 1540 Hieronim Mosiński w testamencie (jest to druga wersja jego testamentu → Mosina – dobra) postanawia m. in.: a) sumy zapisane na [stwach] Ujście [wraz z m. P.] i Mosina oraz na wsi król. Rataje [pow. kcyn.] przekazuje królowi, b) oświadcza, że posiada wójtostwo w P. zgodnie z wyrokiem komisarzy król., ale za nie [wójtowi] nie zapłacił, bo wójt nie okazał przyw. na to wójtostwo; równocześnie prosi, aby [w sprawie tego wójtostwa?] król postąpił zgodnie z testamentem jego ojca [Macieja z Bnina Mosińskiego] (AE IX 167v-169v).

1564 wójtostwo → p. 3; 1569 wójtostwo; wzm. o uposażeniu wójtostwa oraz o Oleskim i o Tarnowskim [posiadaczach wójtostwa?] → p. 3.

5. 1451 Michał pleb. w P. pozwany przez Mikołaja kościelnego (minister) z Potulic [w pow. kcyn.] ustanawia swego pełnomocnika sąd. (ACC 33 k. 89v, 93); 1460 tenże [były] pleb. w P. i [były] komendarz w Ujściu, nadal przebywa w Ujściu (ACC 40, 38v).

1477-81 Piotr pleb. w P.: 1477 tenże w sporze z Mik. Trzebochowskim dawnym pleb. w P. (ACC 56, 175v); 1481 tenże rezygnuje z kościoła w P. na rzecz Mikołaja z Mosiny, kościelnego (minister) w P.; Uriel [z Górki] bp [pozn.] instytuuje Piotra na pleb. w Margoninie (ACC 59, 43v).

1505 oficjał nakazuje Mikołajowi pleb. w P., aby usunął ze swego domu Małgorzatę i jej córkę Katarzynę; jeżeli tego nie uczyni zapłaci 3 grz. kary synodalnej na budowę kat. pozn. (ACC 86, 54).

1510 kościół ŚŚ. Wojciecha, Stanisława i Marcina patronatu król.; w mieście 6 ł. opust.; mieszczanie powinni płacić po 6 solidów z łanu, a ci, którzy nie mają ziemi – po 3 solidy; mieszczanie warzą piwo; pleb. posiada 1 łan roli i łąkę oraz pobiera 3 korce (corethus) [żyta?] z młyna [w P.] oraz 3 korce z mł. → Kosiczek; do par. należą: m. P. oraz wsie: → Motylewo, Stobno i → Łubianka (LBP 78).

1517-20 Maciej z Ujścia pleb. w P.: 1517 król Zygmunt prezentuje go na plebana w P. (MK 31, 14; MS 4 nr 11336); 1518 tenże w sporze z Agnieszką Łuczkową (?) z Ujścia i Mac. Wielkim mieszczaninem z P. (ACC 93 k. 83, 135); 1520 tenże rezygnuje z par. w P. (ACC 95, 64v).

1523 Stanisław pleb. w P. rezygnuje z par. P. (ACC 98, 78); 1527 Michał pleb. w P. rezygnuje z tego kościoła (ACC 102, 72v); 1566 Mac. Cichosz pleb. w P. rezygnuje z tej par. na rzecz Mikołaja [z] Ujścia8Now. 2, 384, przyjmuje, że ta rezygnacja związana była z objęciem kościoła w P. przez innowierców, ale cytowana zapiska tego nie potwierdza, gdyż podano imię następcy (ACC 121, 1041v).

1569 w P. 2 śl. pleb. → p. 3; 1586 oficjał pozn., po dłuższej przerwie, kiedy to kościół w P. był w rękach innowierców, instytuuje na pleb. w P. Marcina Gumowskiego z P. (ACC 126, 361v).

6. 1456 wymiana korespondencji między Fryderykiem margr. brand., Piotrem z Szamotuł kaszt. pozn., Andrzejem [z Bnina] bpem pozn. i Łukaszem [z Górki] star. gen. wlkp.; margr. skarży się na „Hofleute” lub „Hauptleute” z S.M. i z P.9→ przyp. 1, którzy napadli na 6 wsi [nazw wsi nie wymieniono] nal. do Güntersbergów [z Kalisza (Pomorskiego)?] i Wedlów, częściowo je spalili, zrabowali kościoły i zabrali dzwony, a potem jeszcze napadli na wieś Radęcin [w Nowej Marchii – ok. 60 km w linii prostej na W od P.] i grozili, że spalą Kalisz [Pomorski]; Piotr z Szamotuł przyznaje rację margrabiemu, wypomina mu jednak szereg krzywd uczynionych Wielkopolanom przez ludzi podległych margrabiemu i równocześnie zwraca się do szl. ludzi w P.10Nie wiadomo, kto dokonywał tych napadów z P. Piotr z Szamotuł kaszt. pozn. zwraca się do napastników [w dativie] „nobilibus hominibus de Wlochcowo [nazwa miejscowości niezident.], Kyzes, Auco, Szyzyk, Loss etc. in P.” i nazywa ich swymi najdroższymi przyjaciółmi (carissimi amici; CDB A 24 s. 165, nr 222). Tekst ten zdaje się wskazywać, że w P. stacjonowała jakaś załoga podległa, kasztelanowi pozn. Trzeba tu przypomnieć, że w P. brak śladów zamku oraz nie ma in. wzmianek na temat jakiejkolwiek załogi wojskowej w tym mieście. Tenutariuszem w Ujściu, a więc bezpośrednim zwierzchnikiem m. P., był w tym czasie (1453-62) Mikołaj, wnuk Marcina ze Sławska (G.Star. 66), polecając im, aby zaprzestali wypadów na ziemie margr., ponieważ jest to sprzeczne z wolą króla [Kazimierza], który chce żyć w zgodzie z margrabią; Andrzej [z Bnina] bp pozn. zawiadamia margrabiego, że jego skargę przekazał Łukaszowi [z Górki] star. gen. wlkp. oraz że ta skarga zostanie odczytana na najbliższym sejmiku średzkim (in medio congregationis Sczedensis!; CDB A 24 s. 162-168, nr 219-226, 8 listów).

1502 w transakcji dot. sprzedaży 8 beczek miodu zaznaczono, że beczki te mają wielkość obowiązująca w Ujściu, P. i w Czarnkowie (SBP 302-303).

7. K. Boese, Geschichte der Stadt Schneidemühl, Schneidemühl 1935; K. Boese, Geschichte der Stadt Schneidemühl, Ostdeutsche Beitrage Bd. 34, [II wyd. zmienione], Wurzburg 1965.

Z. Boras, Z. Dworecki, Piła. Zarys dziejów, Piła 1993 (na temat średniowiecznych dziejów miasta P. pozycja ta nie wnosi nowych materiałów, natomiast bezkrytycznie powtarza wiele fałszywych informacji ze starszych opracowań).

8. W P. luźne, niedatowane znaleziska archeologiczne (Hensel 5, 71, tamże dalsza literatura).

Uwaga: Nazwa osady wskazuje, że początek miastu dała piła, czyli młyn poruszający tartak. Piła ta została wspomniana jeszcze w transakcji z 1451 (→ p. 3), potem miejscowe młyny zajmowały się mieleniem zboża i słodu oraz (czego nie spotkaliśmy gdzie indziej) kruszeniem kory dębowej, potrzebnej zapewne do garbowania skór, czym w P. zajmowali się szewcy.

K. Boese (→ p. 7, dwie pozycje), pisząc o najwcześniejszych dziejach m. P. korzystał z druku, zawierającego sprawozdania miejskie z lat 1886-189111Bericht über die Verwaltung und den Stand der Gemeindeangelegenheiten der Stadt Schneidemuhl fur die Zeit von 1. April 1886 bis 31. Marz 1891 mit Ruckblick in fruhere Jahre, Schneidemuhl 1892. Wstęp do tego sprawozdania podpisał, w imieniu magistratu, pierwszy burmistrz Wolff, dlatego cytowano go jako autora całości. Druk ten, nieznany w bibliotekach wlkp., znajduje się w Archiwum Państwowym w Bydgoszczy, Rejencja Bydgoska, sygn. I 8793. Sprawozdanie to poprzedzone jest wstępem historycznym, prawdopodobnie pióra [G.] Wolffa, burmistrza m. Piły z końca XIX w. Według Wolffa P. miała być niegdyś osadą rybacką sięgającą III w. po Chr., leżącą nad Gwdą, w miejscu, gdzie rzekę tę przekraczał szlak łączący rzymskie (!) osady Wałcz (na W od Gwdy), z osadami Brzostowo i Grabowo (leżącymi na E od tej rzeki). Nazwa „Pile”, według jego teorii, pochodzić miała od greckiego słowa πυλη i oznaczać: przejście (bród). W ten sposób Wolff usiłował dorobić swemu miastu starożytną metrykę. Późniejsi historycy zajmujący się najdawniejszymi dziejami Piły (K. Boese, Z. Boras) przejęli od niego informację, że P. pierwotnie była wsią rybacką.

Wolff przekazał również wiadomość o rzekomym przywileju królowej Jadwigi dla Piły, datowanym ok. 1380 r.; oparł się na informacjach (ustnych i pisemnych) uzyskanych od radcy budowlanego Crugera (1797-1877), który znał dobrze zasób archiwum miejskiego, spalonego w pożarze miasta w 1834. W przywileju tym miało być rzekomo zawarte polecenie budowy kościoła w P. i określono tam zasięg terytorium podległego miastu P.: Skrzetusz, m. Wałcz, Dobrzyca (wieś położona u ujścia rz. Dobrzycy do Gwdy), Zelgniewo, Dziembowo i Ujście; na tym terytorium mieszczanie pilscy mieli mieć pr. do polowania i zakładania barci. Dokument był rzekomo poświadczoną kopią. Wolff przypuszczał, że kopia pochodziła z Warszawy. Datowanie dokumentu określono w przybliżeniu; w rzeczywistości Jadwiga działała w Polsce od jesieni 1384 r. do śmierci w 1399 r. (PSB 10, 291). Duże wątpliwości budzi cytowana przez Wolffa treść dokumentu. Piła wyrosła w tym ujęciu na miasto nadrzędne nad Wałczem i Ujściem, a te właśnie miasta (oba o tradycji dużo starszej od Piły) były ośrodkami osobnych starostw znanych od początku XV w. Piła przez cały okres XV-XVIII w. wchodziła w skład starostwa ujskiego. Legendzie o lokowaniu m. P. przez Jadwigę przeczą również źródła późniejsze: w 1512 pamiętano w mieście, że lokacji miasta dokonał tenutariusz ujski, Marcin ze Sławska (→ przyp. 6). Z lokacją miasta należy też zapewne łączyć powstanie kościoła i par. w P. Trudno więc orzec, czego naprawdę mógłby dotyczyć wspomn. dok. Jadwigi, o ile w ogóle istniał. Podobnie nieufne stanowisko zajęła G. Rutkowska, Niezachowane dokumenty królowej Jadwigi, RH 58, 1992, s. 80.

1 W tekstach niem. wymieniane są obie nazwy z łącznikiem „und” tak, jakby to były dwie osady, choć w rzeczywistości chodziło o jedną osadę o dwóch równoznacznych nazwach: pol. i niem.

2 W regeście tego dok. w MS 3 supl. nr 854, podano błędnie Michael de Krona [z Wałcza], wójt w Ujściu.

3 Warschauer 234, informuje o tym transumpcie, zawierającym 4 dok. na podstawie niem. tłumaczenia przechowywanego w Pile w XIX w. Oryginału już wtedy m. P. nie posiadało.

4 → przyp. 3.

5 Pod m. Piła wymieniono też inne młyny w stwie ujskim: niezident. mł. Muzas oraz mł. Skórka na rz. Głomi (13 km na NE od Piły, w pow. nak.).

6 Opierając się na przytoczonym niżej dok. z 1512, hipotetycznie oznaczamy datę lokacji m. na l. 1437-51. W 1437 Marcin ze Sławska (tenut. w Ujściu od 1430) został wdą kal. (GStar. 66; UDR I/l, s. 126), a z lat 1449 i 1451 pochodzą pierwsze wzm. o wójcie w P., → przyp. 7.

7 Można przyjąć, że oba cytowane dok. dotyczą tego samego Pawła; w 1451 nazwano go wyraźnie wójtem (advocatus), natomiast wcześniejszy dok. mówi o prac. młynarzu Pawle Woyth i tu określenie to, zwłaszcza w połączeniu z określeniem „prac”, mogłoby być tylko przezwiskiem.

8 Now. 2, 384, przyjmuje, że ta rezygnacja związana była z objęciem kościoła w P. przez innowierców, ale cytowana zapiska tego nie potwierdza, gdyż podano imię następcy.

9 → przyp. 1.

10 Nie wiadomo, kto dokonywał tych napadów z P. Piotr z Szamotuł kaszt. pozn. zwraca się do napastników [w dativie] „nobilibus hominibus de Wlochcowo [nazwa miejscowości niezident.], Kyzes, Auco, Szyzyk, Loss etc. in P.” i nazywa ich swymi najdroższymi przyjaciółmi (carissimi amici; CDB A 24 s. 165, nr 222). Tekst ten zdaje się wskazywać, że w P. stacjonowała jakaś załoga podległa, kasztelanowi pozn. Trzeba tu przypomnieć, że w P. brak śladów zamku oraz nie ma in. wzmianek na temat jakiejkolwiek załogi wojskowej w tym mieście. Tenutariuszem w Ujściu, a więc bezpośrednim zwierzchnikiem m. P., był w tym czasie (1453-62) Mikołaj, wnuk Marcina ze Sławska (G.Star. 66).

11 Bericht über die Verwaltung und den Stand der Gemeindeangelegenheiten der Stadt Schneidemuhl fur die Zeit von 1. April 1886 bis 31. Marz 1891 mit Ruckblick in fruhere Jahre, Schneidemuhl 1892. Wstęp do tego sprawozdania podpisał, w imieniu magistratu, pierwszy burmistrz Wolff, dlatego cytowano go jako autora całości. Druk ten, nieznany w bibliotekach wlkp., znajduje się w Archiwum Państwowym w Bydgoszczy, Rejencja Bydgoska, sygn. I 8793.