SAMICA

[S. (łac.: matrix) to najczęściej nazwa pospolita, którą określano główne koryto rzeki. Tak tłumaczą to słowo wszystkie słowniki polskie oraz łacińsko-polskie i często takie właśnie jest znaczenie tego terminu w znanych nam źródłach. Tam, gdzie rzeki tworzyły wielkie rozlewiska, a wśród nich można było wyróżnić głębsze koryta o bardziej ustalonym charakterze, nazywano te koryta samicami i w tym wypadku nazwy te niekiedy pełniły funkcję nazw własnych. Dlatego właśnie największe zagęszczenie takich strug znajdujemy na terenie pow. kośc. w dorzeczu (nieuregulowanej wówczas) rz. Obry. Przykłady użycia terminu samica jako nazwy pospolitej podajemy w p. A (w układzie chronologicznym), a w p. B i C zestawiamy strugi o nazwie S. znajdujące się na terenie pow. kośc. i pozn.; w obrębie każdego z powiatów wyliczamy je idąc z W na E.]

A. Samica jako nazwa pospolita:

1309 ogrody nal. do wsi → Police k. Ponieca ciągną się od samicy¹Chodzi tu prawdop. o samicę rzeki zw. obecnie → Rowem Polskim; w haśle → Rów Polski przekaz ten nie został wykorzystany. K 3, 174, błędnie utożsamia tę samicę z rz. Orlą aż do kościoła murowanego [kościoła NMP w Poniecu?] (Wp. 2 nr 925).

1424 działy dóbr Dominika i Krystyna Jeżewskich w → Jeżewie; sąd polubowny postanawia m. in., że granica działów ma biec wzdłuż samicy rz. → Kamienicy (KoścZ 8, 39v).

1444 Andrzej [Bniński] bp pozn. nadaje wójtowi m. Ciołkowo [= Wielichowo] łąkę, która leży na prawo od drogi [z Wielichowa] do Ziemina i ciągnie się do pierwszej samicy [pierwszego koryta rozlewisk Obry, która rozdzielała Wielichowo od Ziemina; koryt tych było prawdop. kilka] (Wp. 10 nr 1661).

1448 matrix alias samycza → p. B: Samica k. Wonieścia, Uwaga.

1464 w czasie rozgraniczenia wsi nal. do opata lub. z wsią → Daleszyn wbito pal w samicę rz. Obry (in matricem alias samice in fluvio Obra; DBL nr 244).

1597 grunty wymienione w podziale → Mszczyczyna i opust. wsi Gajewo sięgają do samicy bliższej [co sugeruje, że było ich więcej], a poddanym Pogorzelskich nie wolno niczego „moczyć... w samicach” panów Grabowieckich (PG 169, 670).

B. W pow. kośc.:

Samica 1528 or. Szamycza, XIX w. Mühlen Fliess, prawy dopływ Zgniłej Obry (→ Obra Gniła), płynie na S od Szczańca i uchodzi 1,5 km na NW od tej wsi, 12,5 km na NW od Zbąszynia²Na MTop. 1947 rzekę tę oznaczono jako Lubinica; nazwę tę zapożyczono może od rz. → Lubnica k. Kargowy.

[Na gran. pow. kośc. z Ks. Głog., → Uwaga.]

1528 strony pokazały 2 wersje granicy między Rogozińcem w Polsce a Szczańcem na terytorium świebodzińskim w Ks. Głog., wobec tego postanowiono ustalić tę granicę na odcinku od [ujścia] rz. S. aż do gran. wsi Myszęcin w Ks. Głog. przy pomocy „zajazdu” [tzn. ujazdu] (Reces 18); 1530 w wyniku osobnego postępowania granicznego postawiono nowy kopiec narożny między Dąbrówką Wlkp. i Rogozińcem w Polsce a Szczańcem w Ks. Głog., przy ujściu rz. [S.; w źródle bez nazwy]; rz. ta płynie od młyna w Szczańcu [do Zgniłej Obry] (Reces 21).

Uwaga: Rzeka ta być może w całości leżała na terytorium świebodzińskim w Ks. Głog.; uwzględniamy ją, ponieważ stanowiła ona punkt odniesienia w opisie gran. polsko-śląskiej na tym odcinku.

Samica Dalsza 1519 or. Szamycza Dalsza, jedna ze strug na gran. między Godziszewem a Bylęcinem; Godziszewo 7,5 km na SE od Zbąszynia.

[Pow. kośc.]

1519 Andrzej Chobienicki z Chobienic jako posiadacz Godziszewa toczy spór ze Stan. Bylęckim z Bylęcina [k. Zbąszynia] o gran. między Godziszewem a Bylęcinem; gran. ta biegła od narożnika wspomnianych wsi z Zakrzewem do narożnika znajdującego się przy strudze S.D. (KoścZ 23, 97).

Uwaga: Nazwa tej strugi nawiązuje prawdop. do znajdującej się w tym samym rejonie Samicy Wielkiej, → niżej.

Samica Wielka 1520 or. Wyelga Szamycza, 1521 Vyelga Szamycza, obecnie (po regulacji rzeki) zw. jest Rowem Szarkowskim (również Szarką); źródła tej strugi znajdowały się może k. wsi Boruja (ok. 10 km na SEE od Zbąszynia), a ujście do przepływu między Jeziorami Grójeckim i Chobienickim znajduje się 10 km na S od Zbąszynia.

[Pow. kośc.]

1520 Andrzej Chobienicki z Chobienic jako posiadacz Godziszewa toczy spór gran. z Małg. Jaromirską z Karny o odnowienie gran. między Godziszewem a Karną; gran. ta od kopca narożnego w lesie na ostrowie zw. Roszków Ostrów przy strudze W.S., gdzie schodzą się granice obu tych wsi i wsi Tuchorza, biegnie wzdłuż wspomn. strugi do następnego znaku narożnego zw. Olszewy Pień, gdzie wspomn. wsie Godziszewo i Karna graniczą z wsiami Wojciechowo i Chobienice (KoścZ 24 k 33); 1521 podkom. rozgranicza wsie Godziszewo i Karnę: wzdłuż opisanej wyżej gran., tzn. wzdłuż V.S., czyni naciosy na dębach i sypie kopce (KoścZ 24, 132).

Uwaga: W tym samym rejonie znajdowała się też inna struga zw. → Samica Dalsza.

Samica Cykowska 1448 or. matrix alias Zamycza Czikowska, 1448 Szamycza, 1453 magnus gurges alias Samnycza, 1567 Samica, prawdop. prawy dopływ Obry (na MTop. 1950 bez nazwy), który obecnie uchodzi do Obrzańskiego Kanału Północnego 2,5 km na SW od wsi Łęki Wielkie, 12 km na NWW od Kościana; jego źródła znajdują się prawdop. na SW od Opalenicy.

[Pow. kośc.]

1448 narożnik wsi Grąbiewo, Strzelce i Ptaszkowo znajduje się w S. (KoścZ 13, 139); 1448 woźny zeznaje, że rozgraniczył dziedziny Ujazd i Kowalewo z wsią Kamieniec i na tej gran. usypał nowe kopce; gdy doszedł do błota leżącego k. wsi Cykowo i do Z.C., nie mógł już więcej sypać kopców, bo woda mu przeszkadzała (aqua obstabat; KoścZ 13, 202v).

1453 woźny potwierdza gran. wsi Plastowo z wsią Kamieniec, wyznaczoną przez kopce i pale; gran. ta, biegnąc od narożnika tych wsi z Cykowem do narożnika z wsią Wolikowo [obecnie Wolkowo], przecina wielką strugę czyli S. oraz błoto (KoścZ 14, 196).

1567 rozgraniczenie wsi Cykowo i Kamieniec: 3 pale w błocie k. S. stanowią kopiec węgielny tych wsi z opust. wsią Plastowo (APP, Akta maj. Opalenica 4, 278-284).

Uwaga: O strugach w okolicy Ptaszkowa, Cykowa i Kamieńca → Łęczyczna k. Ptaszkowa.

Samica 1376 or. Brnewa, 1542 Szamycza, lewy dopływ Obry, obecnie Samica; źródła S. leżą w okolicy wsi Krzycko, a ujście do Obry znajdowało się niegdyś w pobliżu wsi Ziemin na SE od Wielichowa; obecnie S. uchodzi do Obrzańskiego Kanału Południowego, ok. 1 km na NE od wsi Wilkowo Polskie, 8 km na NW od Śmigla.

[Pow. kośc.]

1376 opat lub. nadaje sołtysowi wsi Targowisko [k. Śmigla] m. in. łąkę, która leży na końcu rzeki (rivus) zw. B. (Wp. 3 nr 1732).

1542 Andrzej Bojanowski z Bojanowa pozwany przez braci Jakuba i Mac. [Ramszów] Robaczyńskich z Robaczyna o spiętrzenie S. i zalanie przez to strugi, łąk, pastwisk oraz młyna → Ostrów w Robaczynie (KoścZ 26, 351).

Uwaga: Na mapie Perthéesa struga ta nosi nazwę Ziemin. Struga została już opisana pod hasłem → Brniewa; wykorzystano tam tylko przekaz z 1376.

Samica 1399 or. Zanicza, Zamycza, 1408 Samicza, niezident. struga, wpływająca lub wypływająca z jez. Wonieść, przyległego do wsi Wonieść; wieś Wonieść 9 km na SE od Kościana.

[Pow. kośc.]

1399 opat lub. w sporze z Janem dz. Gryżyny o granice i o rz. Z.; do czasu wydania wyroku strony nie mają pr. korzystać ze spornych obiektów (Lek. 2 nr 2263); 1401 ciż toczą spór o jaz (clausura) zw. S. koło jez. Wonieść (KoścZ 2, 15v); 1408 bracia z Gryżyny: Andrzej [z → Osiecznej], Przybysław [z → Brenna] i Wyszak [z → Jaszkowa] dowodzą, że ich brat Jan [z Gryżyny] posiada wieś Wławie i odpływ wody (ductus aque, aqueductus) zw. S. koło Wonieścia; oficjał pozn. jako sędzia wyznaczony przez papieża przysądza klasztorowi lub. jezioro i [inne] wody k. [wsi] Wonieść, ponieważ należały one od dawna do klasztoru (DBL nr 134).

Uwaga: Nie wiadomo, jaki był przebieg Obry w tej okolicy przed regulacją tej rzeki. Obecnie wsie Gryżyna i Wławie leżą na prawym brzegu Kanału Kościańskiego [rz. Obry], a jezioro i wieś Wonieść znajdują się ok. 3 km na SW od tegoż Kanału. Sporna S. znajdowała się prawdop. na E od wspomn. jeziora.

Samica została wymieniona w tej okolicy również w 1448, jednakże tym razem chodzi tu o nazwę pospolitą: woźny zeznał, że na podstawie wyroku sądu polubownego (arbitri) rozgraniczono [grunty nal. do wsi] Gryżyna braci Andrzeja i Wojsława [Gryżyńskich, ss. Jana] i [grunty nal. do] wsi Osiek Mik. Jurkowskiego; gran. ta biegnie od samicy (matrix, matrix alias samycza) leżącej na środku rz. Obry przez bory i lasy do jez. Wonieść (KoścZ 13, 156).

Samica Górzyńska 1563 or. Samicza Gorzinska, niezident. struga położona między Świerczyną a wsią Górzno; Świerczyna 5,5 km na NE od Osiecznej.

[Pow. kośc.]

1563 Gostyńscy dzielą się lasami, łąkami i wodami w Świerczynie: Mik. Gostyński otrzymuje m. in. 1/2 strugi → Dobierz, która dochodzi do gran. z Górznem, tzn. do S.G. (KoścG 14, 255-257).

Samica 1423 or. Samicza, niezident. struga k. wsi Jurkowo; Jurkowo 4,5 km na SW od Krzywinia.

[Pow. kośc.]

1423 rozgraniczenie wsi Jurkowo [Kat.] Jurkowskiej i wsi Śmiechowo Borka z Osiecznej: woźny wbija pal w strugę (torrens) czyli w S. (KoścZ 7, 100v); 1425 Dziersław sługa (familiaris) [Kat.] Jurkowskiej zeznaje, że zajął wiersze [rodzaj sieci] na S. należącej do Jurkowa (WR 3 nr 1127).

Uwaga: Ta S. znajdowała się prawdop. na S od Jurkowa, gdyż zaginiona wieś Śmiechowo została później włączona do wsi Wojnowice, leżącej 7 km na S od Jurkowa. Na MTop. 1950 na S od Jurkowa widoczne są podmokłe lasy, w których płynie kilka strug ku Kanałowi Kościańskiemu (w ramach systemu kanałów powstałych przy regulacji rz. Obry).

Samica 1392 Samica, niezident. struga w okolicy wsi Żelazno; Żelazno 6 km na SE od Krzywinia.

[Pow. kośc.]

1392 opat lub. w przyw. soł. nadaje sołtysowi wsi Żelazno rz. (fluvium) S. z obydwoma jej brzegami, płynącą z jeziora [bez nazwy] do strugi (amnis) [bez nazwy] (Wp. 3 nr 1928).

Uwaga: Prawdop. chodzi tu o strugę, która znajduje się na S od Żelazna, a płynie od strony Bielewa; jej obecne ujście (sztuczne) do Kanału Obry znajduje się 1 km na S od wsi Żelazno. Na MTop. 1950 nie widać strugi łączącej jezioro bez nazwy, przyległe od N do Żelazna, z tą strugą.

Samica 1356 kop. z XV w. Samycza, niezident. struga k. wsi Zbęchy; Zbęchy 8 km na NE od Krzywinia.

[Pow. kośc.]

1356 Andrzej opat lub. w przyw. soł. nadaje sołtysowi wsi Zbęchy jaz zw. S. (obstructura piscium alias S.) z 2 brzegami k. bagna zw. Czechel (DBL nr 75).

Uwaga: Wg dok. nazwę S. nosi jaz (a nie struga), jednakże stwierdzenie, że sołtys otrzymuje 2 brzegi S., pozwala przyjąć, że nazwa S. została umownie przeniesiona na jaz, pierwotnie natomiast zapewne odnosiła się do strugi. Obecnie, wg MTop. 1950, w okolicy wsi Zbęchy znajduje się kilka strug, jednak nie wiadomo, która z nich została nadana sołtysowi, tym bardziej, że nie wiadomo, gdzie leżało bagno Czechel.

Samica 1400 or. Samicza, niezident. struga k. wsi Mościszki; Mościszki 10 km na NE od Krzywinia.

[Pow. kośc.]

1400 opat lub. nadaje sołtysom wsi Mościszki m. in. pr. łowienia ryb w jeziorze położonym k. wsi [obecne jez. Mórka] oraz w wodzie zw. S., wypływającej z [tegoż] jeziora i przepływającej k. folw. klaszt. w kierunku wsi [Mościszki] i dalej w kierunku rzeczki (riwulus) [bez nazwy]; sołtys ma pr. łowić na brzegu tej wody [S.] od wspomn. rzeczki do zarośli (rubetum) zw. Laskowy Kierz (Wp. 5 nr 5; DBL nr 127 reg.).

Uwaga: Na MTop. 1950 ok 1,5 km na W od wsi Mościszki widoczna jest struga łącząca jez. Mórka z jez. Zbęchy.

Samica 1486 or. Szamicza, zapewne struga łącząca jez. → Ostrowieczno z położonym 0,3 km na W od niego małym jeziorkiem [na MTop. 1950 bez nazwy³Zapewne to jeziorko nosiło nazwę Tursko], 2 km na E od Dolska.

[Pow. kośc.]

1486 Wawrz. Lipowski zastawia Piotrowi Góreckiemu 3 tonie niewodowe na jez. Ostrowieczno oraz strugę S., którą nadmiar wody z jez. O. wylewa się do jez. Tursko (KoścZ 17, 70).

C. W pow. pozn.:

Samica Durmowska 1591 or. Szamicza Durmowska, struga płynąca z S na N przez wsie Dormowo i Gorzyń (na mapach Perthéesa, Gilly’ego, Gaula i MTop. 1950 bez nazwy), uchodzi do Jez. Gorzyńskiego; Dormowo (→ Durmowo) 8 km na S od Międzychodu.

[Pow. pozn.]

1591 w podziale boru w Gorzyniu wzm. o S.D., która płynie od młyna w Durmowie do młyna w Gorzyniu (PG 157, 699v-701v).

Uwaga: Struga ta została już opisana pod hasłem → Durmowska Samica.

Samica 1445 or. Samycza, lewy dopływ Warty (na MTop. 1950 bez nazwy); jego źródła leżą na NE od Kwilcza, a ujście do Warty znajduje się 7,5 km na NE od Sierakowa.

[Pow. pozn.]

1445 Basz z Przyborowa, posiadacz wsi → Kąty, zawiera ugodę z Jakubem z Charcic, że w ciągu roku każdy z nich własnym kosztem wybuduje 1/2 młyna [1/2 mł. powstanie na gruncie wsi Kąty, a druga 1/2 mł. na gruncie Charcic] i że przy tymże [wybudowanym przez nich młynie] razem strzec będą przepływu wody czyli S. (decursus aque alias Samycza) płynącej do młyna w → Rzyżynie, aby nie zalać łąk⁴Wydaje się, że mł. w Rzyżynie leżał na tej samej rzece, jednak powyżej projektowanego młyna między Charcicami a Kątami; strony miały więc strzec, aby zbyt wysoki poziom wody w S. nie szkodził młynowi w Rzyżynie (PZ 15, 82v).

Uwaga: W haśle → Kąty wyraziliśmy pogląd, że w cytowanym przekazie samica jest raczej nazwą pospolitą niż własną.

Samica 1429 Szamycza, obecnie rz. Samica, która wypływa z jezior k. Kiekrza, a uchodzi do rz. Warty k. Kiszewa, 9 km na NE od Szamotuł.

[Pow. pozn.]

1429 bracia Andrzej i Bogumił niegdyś sołtysi z Żukowa [k. Obornik] wraz z bratem Janem zrzekają się wieczyście sołectwa w Żukowie na rzecz komandora joan. [→ Święty Jan k. Poznania]; do sołectwa należą role, łąki, jeziora i [rz.] S. (PZ 11, 19v).

Uwaga: S. przepływa przez → Objezierskie Jezioro.

Samica Sadowa 1404 or. Sadowa Samicz, 1420 Samica, obecnie Samica, wypływa z Jez. Niepruszewskiego (7 km na E od Buku), a uchodzi obecnie do Kanału Mosińskiego [dawniej do Mosinki?] 4 km na SW od Mosiny.

[Pow. pozn., na gran. z pow. kośc.]

1404 Jan Czepurski odpiera roszczenia Szybana Tadera i jego ż. Małgorzaty z Górki w sprawie jazu, natomiast strugę S.S. ma im uwolnić od roszczeń in. osób w ciągu 18 tygodni (KP nr 1920); 1404 tenże dla wspomn. Małgorzaty ma uwolnić od roszczeń in. osób: a) jezioro⁵W KP nr 1924, przyjęto lekcję locus (miejsce) , natomiast w podstawie (PZ 2, 221) można czytać lacus (jezioro) zw. Czinka [prawdop. Skrzynka] k. wsi Góra, b) in. miejsce [jezioro?] k. gaju przy gran. z Trzebawiem, c) 1/2 lasu zw. Struga, d) 1/2 błota; granicę we wspomn. lesie i błocie wyznacza struga. S., która oddziela Górkę od wsi → Sadowie [i] od Łodzi⁶Tekst niejasny, interpretacja w regeście hipotetyczna, w stosunku do hasła → Górka trochę zmieniona (KP nr 1924).

1419-20 rozgraniczenie Lisówek (wsi kapituły kat. pozn.) od Tomic (wsi Mik. Tomickiego); granica ma biec strugą S. w dół od kopców usypanych na 2 brzegach tej rz. aż do młynów kapituły, a woda w rowach ma należeć do kanoników; stare koryto Samicy ma przechodzić przez młyny i biec dalej aż do wzgórza; woda w rowach należeć ma do kapituły, brzeg do Tomickiego, ale nie ma on wzbraniać wyrzucania ziemi z rowów na swój grunt; dopiero od Nadolnego Młyna jezioro [Jez. Tomickie] i woda mają należeć do Tomickiego, a grunt do kapituły (WR 1 nr 1048; CP 381 nr 53a-53b); 1444 rozgraniczenie Lisówek od Tomic: od kopca narożnego między tymi wsiami i wsią Skrzynki gran. biegnie wzdłuż strugi S. do młynów kapituły, a przy pierwszym młynie [górnym] – przekopanym rowem; kapituła ma pr. naprawiania tego młyna, podnoszenia jego grobli oraz zasypania starego koryta rz. S. i skierowania wody do swych młynów (CP 381 nr 54); 1446 rozgraniczenie Lisówek od Tomic: granica biegnie wzdłuż rz. S. do górnego mł., potem od jego grobli do starej grobli Nadolnego Młyna; kapituła ma pr. podwyższać tę groblę i naprawiać, może też zbudować w tym miejscu na gruncie Tomic nowy mł. po wyburzeniu starego; woda z mł. dolnego ma płynąć do rowów Tomickiego; od starej grobli granica biegnie starym rowem aż do wzgórza i jeziora (CP 381 nr 56).