(1388 Bresen, 1412 Bresen, 1417 de Brosowa, 1419 de Bresovia, 1420 Broszow, 1423 Brosowia, 1424 Brzozow, 1430 Breze, Brzozowa, 1444 Brzoszow, 1457 Brzesow, 1470 Brzozow, 1473 Brzosowo) miasto 20 km na NW od Sanoka.

1. 1508, 1515 z. san. (ŹD XVIII s. 120, 147, 175); 1552 z. san. (AS I 21 k. 1017).

2. 1413 wieś Przysietnica położona koło miasta B. (ADP Trzebiniana s. 252); 1460 rozgraniczenie między wsiami Henryka Kamienieckiego Jasienica, Orzechownica [dziś Orzechówka] i Jabłonica [dziś J. Polska] a wsiami Domaradz, Ploszyna Wola [dziś Płosina Domaradzka], Blizne, Stara Wieś i miastem B. z przedmieściami, należącymi do bpstwa przem. Wymienione drogi, jedna z miasta B. do potoku Mała Orzechówka i druga z B. do Krosna (VIII 85); 1465 Jan i Maciej, bracia ze Smolic, bratankowie zm. Piotra ze Smolic kaszt. san. pozywają Mikołaja bpa przem. i tegoż kapitułę, zgodnie z pozwem ich stryja, o niechęć sypania granic między ich wsią Malinówką a wsią biskupią Stara Wieś i miastem B. oraz o jednostronne sypanie kopców i robienie znaków bez ich udziału (XVI 224-227, 231, 232, VIII 95); 1472 sprzedaż sadzawki w Jasionowie położonej nad potokiem Zmiennica (Zmynycza) między Turzempolem a Jasionowem idąc do miasta B. (XVI 863); 1488 połowa wsi Barycz od strony B. (XVI 1885); 1500 12 ról i kmieci w Humniskach poniżej dworu w kierunku B. (XVI 2672); 1556 rozgraniczenie między wsiami → Przysietnica, Porkówka i miastem B. a wsią Humniska. Droga z wsi Jabłonki do B. (TS 3 s. 664-665).

3. Własność duchowna bpstwa przem. 3a. Stosunki własnościowe. 1424 zarządca (dispensator) z B. pozwany o gwałt (XI 109); 1430 Wojciech zarządca (procurator) biskupi z B. (XI 390); 1443-44 Stanisław zarządca (procurator) z B. zastępuje w sądzie z. bpa przem. pozwanego przez szl. Mikołaja Świnkę w sprawie z Bogufałem z Orzechówki (XI 1699, 1782, 1798, 1808); 1447 B. miasto bpa przem., szl. Mikołaj Wilczkowski zarządca (procurator) i zastępca prawny bpa przem. w sprawie o uwięzienie Adama Olszowca (XI 2420-2425); 1452 B. miasto bpa [przem.] (XI 3061); 1457 Jan Doliński chor. przem. pozywa szl. Marcisza wojewodę z B., Wolbrama podwójciego tamże i Sczenitha podwójciego z ławnikami z Bliznego o uwięzienie Janusza mieszcz. z Jaćmierza, rzecznika Mikołaja Czecha z Trześniowa oraz z powodu zranienia Stanisława z Bukowa i Piotra z Trześniowa (XI 3357, 3359); [bp przem.] i w jego zastępstwie zarządca brzozowski pozwany w sprawie poboru podymnego 2 gr (XI 3360); Mikołaj z B. sługa i rzecznik Mikołaja bpa przem. przed sądem gr. w sprawie pozwania Stanisława sołtysa z Jasienicy przez bpa (XI 3365); 1460 Mikołaj bp przem. i jego kapituła pozwani przez Henryka Kamienieckiego o granice m.in. miasta B. z przedmieściami (VIII 85); król Kazimierz poręcza bpowi przem., że uchwalony na sejmie piotrkowskim podatek zw. czysza albo czisze dotyczy jednego roku i nie ma być stałym ciężarem dla miast należących do bpa [zatem i dla miasta B.] (VIII 82); 1465 Mikołaj bp przem. i jego kapituła pozwani o niechęć sypania granic między miastem ich B. a wsią Malinówką Jana i Macieja ze Wzdowa (XVI 224-227, 231, 232, VIII 95); 1470 Marcin Koth (Coth) urzędnik (officialis) bpa przem. i tegoż kapituły w B. i w Bliznem, zastępuje bpa w sprawie z oskarżenia Henryka Kamienieckiego (XVI 736-738); Henryk Kamieniecki pozywa Mikołaja bpa przem. i jego kapitułę o to, że z domu swego w B. wysłali Lasotę i Starzyńskiego (Laszotham et Starzynsky) z 10 niższego stanu, którzy napadli gwałtem na wieś Kamienieckiego Jasienicę, rozbili karczmę i wypędzili z niej karczmarzy, czyniąc szkody na 20 grz. (XVI 743-749, 751); 1498 Kasper urzędnik z B. płaci karę król. za niejawienie się przed sądem na instancję szl. Mikołaja Juriowskiego w sprawie zranienia tegoż poddanego na targu w B. (XVI 2477-2480, 2563); 1499 starosta san. ustanawia zakład między szl. Adamem Mysłowskim, szl. Czyągło zarządcą z Beska, szl. Mikołajem Juriowskim dzierżawcą z Jasienicy i szl. Bartłomiejem Oględowskim dzierżawcą z Orzechówki, z jednej, a szl. Kasprem z B., z drugiej strony. Ks. Bernard Wilczek administrator sede vacante katedry przem., szl. Jakub Jacimirski sołtys z Golcowej i szl. Jan Nyezek sołtys z Domaradza ręczą za Kaspra jako nieposesjonata (XVI 2563); 1507 szl. Stanisław Korzybowski rządca (Jactor) z B. ma sprawę ze szl. Szczęsnym Juriowskim sołtysem z Komborni o młyn w Woli Komborskiej (SPPP XI 116); 1510 Mikołaj Bal pisarz z. san. wydaje w B. w dworze biskupim dokument uposażający kościół w Hoczwi. Wśród świadków Maciej Widowski i Stanisław Wolibiowski urzędnicy brzozowscy (Oss. 5659 s. 11-15).

3b. Sprawy miejskie. 1413 miasto B. (ADP Trzebiniana s. 252); 1417, 1420 sław. Jan Hezener (Hasznar) z B. niegdyś sołtys z Krościenka Wyżnego kwituje Andrzeja obecnego sołtysa tamże z należności za sołectwo oprócz 35 grz., które Andrzej winien jeszcze zapłacić. Następnie potwierdza otrzymanie reszty (SPPP XI 1070, 1113); 1422 Close szewc zeznaje, że winien jest Janowi Hesenerowi z B. 1 grz. (SPPP XI 1160); 1423 Jan Ayssche z B. zeznaje, że winien jest Piotrowi Krawze z Krościenka Wyżnego 44 gr (SPPP XI 1147); 1424 Zygmunt ze Srogowa pozywa Fryderyka z Jaćmierza za gwałt zadany w B. (XI 108); 1426 sprawa roli w B. (SPPP XI 1252); 1460 król Kazimierz poręcza bpowi przem., że uchwalony na sejmie piotrkowskim podatek zw. czysza albo czisze dotyczy jednego roku (VIII 82) → p. 3a); 1480 NN mieszcz. z B. sprzedaje towary w Bardiowie (Kiryk, Związki s. 11); 1488 król Kazimierz nadaje miastu B. jarmark doroczny w dniu 4 X (MRPS I 1925; III S. 222); 1489 rajcy brzozowscy proszą radę miasta Bardiowa o wypuszczenie mieszcz. Wawrzyńca i oddanie mu zabranego towaru (Kiryk, Związki s. 11); 1490 Jan Moskal, Piotr Białokur, Maciej i Zbyszek, 1492 Maciej Gomółka mieszcz. z B. z towarami w Bardiowie (Kiryk, Związki s. 11, 14); 1498 Kasper urzędnik z B. pozwany za zranienie (vulneravit alias vszyekl) poddanego szl. Mikołaja Juriowskiego na dobrowolnem thargv w B. (XVI 2477-2480) → p. 3a; 1506 król Aleksander potwierdza przywilej króla Kazimierza z r. 1488 na jarmark w dniu 4 X (MRPS III 2552); 1508 miasto B. płaci za kwartał czopowe od piwa 12 1/2 grz. 18 gr (ŹD XVIII s. 120); 1515 młyn miasta B. na polecenie Piotra [Tomickiego] bpa przem. płaci od 3 kół po 1 wiard. (ŹD XVIII s. 147); miasto B. płaci szos 20 grz., młyn kupiony na potrzeby bpa (ŹD XVIII s. 175); 1517 król Zygmunt zwalnia miasto B. od ceł sandomierskich na 2 lata (MRPS IV 11275); 1518 tenże król daruje Piotrowi bpowi przem. podatek miejski z miast Radymno i B. na budowę obwarowań w Radymnie (MRPS IV 11767); 1519 tenże król daruje miastu Radymno podatek miejski z Radymna i B. oraz czopowe z 2 kwartałów z racji obwarowań (MRPS IV 12165); 1520 tenże król nadaje miastu B. drugi jarmark doroczny w dniu św. Barbary [4 XII] (MRPS IV 3383); 1522 tenże król uwalnia miasto B., niedawno spalone, na 12 lat od podatków i od czopowego z 2 kwartałów (MRPS IV 13385); 1527 Maciej Filip oświadcza przed sądem ławniczym wsi Woli Komborskiej, że jest winien 2 grz. Andrzejowi Wdowcowiczowi s. Wojciecha z B. (SPPP XI 147); 1528, 1529 Wojciech Slyep mieszcz. z B. przyprowadza przed sąd ławn. Woli Komborskiej po 3 świadków na dowód swego pokrewieństwa z młynarzem Andrzejem Borzyanem (Boczyanem) w tej wsi i należnej mu 1/2 grz. (SPPP XI 151, 153); 1539 cech krawców za bpa Tarły (Gil.); 1552 B. płaci szos 20 grz. = 32 zł, 1 folusz, młyn o 3 kołach, 5 ról mieszczańskich (AS I 21 k. 1017).

Mieszkańcy: 1417-22 honestus Iohannes Hezener (Hasznar, Hesener) (SPPP XI 1070, 1113, 1160); 1419 Dorothea (SPPP XI 1088); 1423 Iohannes Ayssche (SPPP XI 1147); 1426 Weyspetir (SPPP XI 1252); 1430 Hannes Yonen (SPPP XI 1397); 1430-15 prov. Swench (Swanch), jego ż. Dorothea (Trz. 20, 75); 1436 Clos Pnidlar, Iakel rajcy (XI 834); 1444 Stanislaus zarządca (XI 1782); 1444-1445 Gregorius Wolbram podwójci (VIII 72; Trz. 75); 1457 przez. Wolbram podwojci (XI 3357); Nicolaus sługa bpa (XI 3365); 1470 Martinus Coth (Koth) urzędnik bpa, Laszotha, Starzynsky (XVI 736-738, 748, 749); Wolbram mieszcz. (Trz. 246); 1473 Jacobus Namessca (Trz. 274); 1489 Wawrzyniec (Kiryk, Związki s. 11); 1490 Byenyek (SPPP XI 2638); Jan Moskal, Piotr Białokur, Maciej, Zbyszek, 1492 Maciej Gomółka (Kiryk, Związki s. 11); 1493-1511 Andreas z B. woźny z. (IX 164, XVI 2152, 2153, 2158, 2476-2477, XIX 3110-3115); 1496 Gregorius (Trz. 443); 1498 Casper urzędnik bpa (XVI 2477-2480); 1524-29 Stanislaus stróż (custos), jego ż. Anna (Trz. 645, 705); 1527 Andreas Wdowczowycz f. Alberti (SPPP XI 147); 1528, 1529 Albertus Slyep mieszcz. (SPPP XI 151, 153); 1529 Lenart czapnik (Trz. 713); Nicolaus pisarz (Trz. 712 i in.); 1532-36 Anna Szawranyczova (Zafranczowa, Zawranczowa) Stanisławowa (Trz. 753, 761, 783, 784, 802 i in.); 1535 Mykalem pisarz (Trz. 793); 1552 sław. Priamus rajca (XVI 3739, 3740, 3743).

4. 1388 wojewoda, sędzia i inni ziemianie pow. san. stwierdzają, że Ianus Lankawa otrzymał 40 grz., za które trzymał w zastawie wójtostwo w B. (advocaciam in Bresen), że odpuścił 10 grz. i nie będzie miał pretensji do 50 grz. i do wójtostwa (VIII 17)¹Akt pochodzący z Archiwum Kapituły Przem. Użycie w r. 1388 terminu advocacia wskazuje, że chodzi tu o wójtostwo w mieście a nie sołectwo we wsi B. Dopiero w ciągu XV w., zwłaszcza w II jego połowie, używano tego terminu tak na oznaczenie wójtostwa, jak i sołectwa. Przemawia to zarazem za lokacją miasta B. przed r. 1388; 1417 Werner wójt z B. (VIII 44); przed 22 IV 1430 Janusz bp przem. kupuje wójtostwo w mieście B. za 800 grz. (VIII 54); 1433 rada miasta Krosna zaświadcza, że Jakub s. Mikołaja wójta z B. zeznał przed radą, iż Janusz bp przem. zapłacił mu 100 grz. za wójtostwo w B. (ZDM V 1505); 1436 3 wymienieni [mieszcz. san.] ręczą za stawienie przed starostę Closa Phidlara z synem i Jakela z synem, rajców z B. (XI 834); 1440 Piotr bp przem., odnawiając spalony przywilej na sołectwo i prawo magd. we wsi Przysietnicy, postanawia, że sołtys i mieszkańcy mają cieszyć się prawami i zwyczajami takimi, jak miasto biskupie B. (ZDM V 1481); 1444 Gregorius Wolbram z B. jako przewodniczący (iudex) sądu wyższego prawa niem. bpstwa przem. (VIII 72); 1445 Gregorius Wolbram podwójci (Trz. 75); 1447 [Piotr Smolicki] kaszt. san. i woźny z. w jego imieniu pozywa podwójciego i sołtysów zasiadających w sądzie wyższym [prawa niem.] bpstwa przem. w B. oraz radę miasta B. w sprawie uwięzienia w B. szl. Adama Olszowca, dworzanina kasztelana (XI 2420-2425); 1457 Wolbram podwójci (XI 3357) → p. 3a; 1502 rada miasta B. skazana na karę 14 grz. za niestawienie uwięzionych ludzi w sprawie z radą krośnieńską (XVI 2877); 1504 rada miasta B. skazana na karę 14 grz. za nieuiszczenie podatku król. (XVI 3033).

5. 1460 Jakub z Pantalowic kustosz katedry przem. przebywający w komnacie domu większego dworu bpa przem. w B. (VIII 83); 1497 Mikołaj z Krajowej bp przem. zatwierdza fundację prepozytury szpitala brzozowskiego (Prem. sacra s. 151); 1510 Kasper pleban w B. jako świadek dokumentu fundacyjnego kościoła w Hoczwi, wydanego w B. (Oss. 5659 s. 15); 1518 Piotr Tomicki bp. przem. eryguje prepozyturę kościoła szpitalnego ubogich w B. pod wezw. św. Zofii (Prem sacra s. 180); 1543 zezwolenie dane Annie wd. po Mikołaju Kobyleńskim kaszt. rozpierskim, na zapisanie na dobrach jej oprawy, Kobylany, czynszu rocznego za 500 zł dla altarystów kościoła paraf. w B. (MRPS IV 21073).

6. 1412 Symon Bergman z B., 1506 Bartosch kuśnierz z B. przyjęci do prawa miejskiego w Krakowie (Kacz. 2374, 9466); 1437 Piotr bp przem. nadaje w B. bractwu cechów przem. odpust 40-dniowy (VI 18); studenci Ak. Krak. z B.: 1424 Mathias Andree 1 gr, 1446 Petrus Petri pełna opłata, 1459 Adam Iohannis 3 gr, 1473 Marcus Gregorii pełna opłata, 1483 Iohannes Iacobi 2 gr, 1484 Mathias Stanislai pełna opłata (A. stud. I s. 57, 112, 159, 209, 256, 260); 1492 Iohannes Stanislai pełna opłata, 1500 Stanislaus Nicolai pełna opłata, Martinus 2 gr, 1505 Nicolaus Petri pełna opłata, 1506 Iacobus Andree pełna opłata, 1508 Stanislaus pełna opłata, 1517 Petrus Mathie 4 gr, Stanislaus Nicolai 4 gr, 1519 Felix Iohannis 3 gr, 1520 Iohannes Laurencii 1 gr, 1526 Mathias Thome 3 gr, 1550 Adam Mathie Brzozoviensis, 1551 Adma Michaelis pełna opłata (A. stud. II s. 18, 57, 63, 96, 98, 112, 172. 180, 198, 201, 231, 341, 345; J. Muczkowski: Statuta nec non Liber promotionum 1501, 1522); 1465 Hanus Zawsse rymarz (cingulator) z B. przyjmuje prawo miejskie Lwowa; 1477, 1479 Micolay Broszewsky (Brzozowszky) starszy [cechu] garncarzy w Krakowie (Cracovia artificum I 658, 725); 1477-10 Mikołaj s. Macieja z B. clericus Prem. diocesis, imperiali auctoritate notarius ... et scriba (IX 83, VIII 101, 103-106); 1478 przezacny Johannes Szwyethlyk f. Stanislai alias Szwyedlyk de Brzow [!], 1487 prac. Bartolomeus Nyewrzalowycz z B., 1533 Joannes Cziesla [albo cieśla] f. Alberti dicti Wojtassek z B. przyjmują prawo miejskie Leska (Oss. 9764 s. 18, 34, 238); 1482-84 discr. Iacobus de B. vicarius eccl. Leop. (Rolny I 132, 636, 652, 695, 748); 1489 Georgius Brzozow [we Lwowie] (Rolny I 2570); 1490, 1497 Mathias organista de B. [we Lwowie] (Rolny II 364, 1738); 1503 Jakub z B. wikariusz et chori Leopoliensis ecclesiae ebdomadarius (IX 153).

7. A. Prochaska, Z przeszłości Brzozowa. Przew. Nuk. i Lit. 1888; J. Rąb, Kościelne dzieje Brzozowa. Nasza Przeszłość t. 9, 1959 s. 293-321; J. Rutkowski, Klucz brzozowski biskupstwa przemyskiego w XVIII w. Kraków 1910; S. Szaro, Z dziejów Brzozowa. Sześć wieków Brzozowa, Księga pamiątkowa. Kraków 1959.