1421 Antiqua Schamotuli (ACC 5, 110v), 1438 Antiqua Schamothuli (BulPol. 5 nr 790), 1445 Stare Myasto (PG 2, 90), 1508 Schamothuli Antiquum (ASK I 3, 18), 1571 Stare Miasto (PG 21, 169v-170), 1575 Antiqua Szchamothuly (ACC 124, 58v), ok. 2-3 km na NNE od Szamotuł, obecnie na gruntach powstałej później wsi Mutowo.

1. 1445 n. pow. pozn. (PG 2, 89-90); 1298 n. par. własna (Wp. 2 nr 770); 1510 dek. Oborniki (LBP 79).

2. 1510 młyn →Grabowiec k. A.S. (LBP 213-214, →Szamotuły, p. 5Aa); 1571 droga z Nowej Wsi do S.M. →Szamotuły, p. 2.

3. Własn. rycerska →Szamotuły – dobra.

1445 S.M. →Szamotuły – dobra, p. 3: Wincenty, Małgorzata; 1496 S.M. →Szamotuły – dobra, p. 3: Andrzej; 1567, 1568 S.M. →Szamotuły – dobra, p. 3: Łukasz Górka; 1579 przedmieście S.M. →Szamotuły – dobra, p. 3: Rokossowski.

1508 pobór ze wsi parafialnej S.A. od 4 ł. (ASK I 3, 18); 1509 pobór od 3 ł. (ASK I 3, 58); 1563 pobór od 5 ł. (ASK I 5, 233v); 1577 pobór ze wsi par. A.S. (ASK I 5, 710v); [w rejestrze poborowym z 1580 znajduje się opis par. S.S., ale sama miejscowość nie jest wymieniona →p. 5].

1394 kmiecie [z S.S.?] →Szamotuły, p. 3A.

4. 1467 wójtowa w A.S.? →Szamotuły, p. 4B.

5. [Kościół par. Ś. Marcina w S.S. to pierwotny ośrodek par. w Szamotułach; po lokacji miasta założono nowy kościół par. w mieście (→Szamotuły, p. 5Aa).]

1298 bp pozn. Andrzej [Zaremba] dzieli swą diecezję na archidiakonaty i do archidiakonatu większego zalicza m. in. kościół par. w S. (Wp. 2 nr 770).

[1300-1306] Wojsław i Herman plebani w S. →Szamotuły, p. 5Aa.

1412 Wawrzyniec kapłan u Ś. Marcina w S. (WR 1 nr 682).

1421 Adam pleb. w A.S. →Szamotuły, p. 5Ad.

1427 Wincenty pleb. w A.S.¹Identyfikować go zapewne można z Winc. Guttil z Grodziska, studentem w Krakowie od 1414/15, bakałarzem 1415 i mgrem w 1422 (Metryka 1/1 nr 14-15/117; KProm. nr 15/36, 22/1) toczy proces z Dołęgą z Osowa o dzies. snop. z 3 ł. w Osowie (ACC 10, 35v); 1428 tenże mgr pozwany przez Janusza syna Libertyna z Kościana o 3 1/2 grz. po zm. Świętoniu pleb. w Wonieściu, bracie Janusza (ACC 11, 49); 1428 tenże toczy proces z Małg. Lamberginne z Kościana (ACC 11, 75v); 1437 tenże pleb. w Żydowie, a wcześniej w A.S., uzyskuje od papieża rozgrzeszenie z szerzenia herezji husyckiej, której sprzyjał już jako student w Krakowie (BulPol. 5 nr 79, pod błędną datą roczną).

1435-57 Stanisław pleb. w S.S. (Now. 2, 372, bez podania źródła²Autor ten odnosi do S.S. także zapiskę z 1434 o Stanisławie pleb. z Gaju, któremu sołtys z Gaju miał zwrócić 1 grz. pożyczoną z pieniędzy kościelnych (ACC 18, 38). W →Gaju nie było kościoła par., a wieś ta nal. do par. w →Szamotułach).

1467 Piotr pleb. w A.S. pozwany przez Bartłomieja wikariusza w Objezierzu o niedotrzymanie umowy w sprawie wynagrodzenia za pracę wikariusza [w S.S.]; pleb. nie rozliczał się w każdą niedzielę i święto, jak było umówione, nie pozwalał łowić ryb w stawie i nie dawał 3 ćw. (mensura) żyta na utrzymanie (ACC 46, 168).

1471 Mikołaj pleb. w S.S., brat Mac. Roszkowskiego z Roszkowa w pow. pyzdr. (PG 8, 119); 1472 Mik. Roszkowski pleb. w A.S. (ACC 53, 94); 1484 Mik. Połajewski pleb. w A.S. →Szamotuły, p. 5Af; 1487 kościół Ś. Marcina za murami Szamotuł przyłączony do kościoła Ś. Stanisława w Szamotułach →Szamotuły, p. 5Aa.

1508 do par. S.A. należą: S.A., Osowo, Wielżyn, Sycyn, Piotrkowo (ASK I 3, 18); 1510 par. A.S. [formularz nie wypełniony] (LBP 79).

1531 kościół Ś. Marcina w A.S. →Szamotuły, p. 5Aa.

1575 Wojciech z Kaźmierza prezentowany przez Mik. Borka Gostyńskiego na plebana kościoła Ś. Marcina w A.S. po śmierci Jana z Łekna i instytuowany przez oficjała pozn. na to beneficjum (ACC 124, 58v); 1577 tenże rezygnuje z par. (ACC 125, 15).

1580 par. S.A. obejmuje: młyn Grabowy [→Grabowiec], młyn Mędzikowski, Osowo, Wielżyn, Sycyn, Piotrkowo [nie wymienia się natomiast samych S.S.] (ŹD 32).

1641 kościół Ś. Marcina drewniany, ma 3 ołtarze; pamiątka poświęcenia obchodzona w niedzielę po Podwyższeniu Krzyża [po 14 IX]; na cmentarzu stoi osobna kaplica podobno pod wezw. Ś. Anny, mająca ołtarz niegdyś poświęcony, ale obecnie sprofanowany; na zachód od płotu cmentarnego jest opust. plebania; od 1487 kościół nie jest już par.; w kościele nabożeństwa odprawia się tylko w poniedziałki wielkanocne, napływa wtedy wiele ludu, który składa swe wota na pamiątkę Emaus, a prep. z kolegiaty odprawia uroczystą mszę; miejsce uchodzi za cudowne, gdyż Bóg za przyczyną ś. Marcina pociesza tu strapionych; do kościoła nal. 2 ł. wśród ról dziedzica w S.M.; łany uprawiane w A.S. były niegdyś mieszczańskie, ale po opustoszeniu miasta stały się kmiecymi; dawano z nich meszne, obecnie zamienione na mocy ugody na opłatę pien. (AV 10, 208-209); 1726 kościół Ś. Marcina wymaga naprawy od fundamentów; wystrój wewnętrzny jest skromny; ołtarz główny z obrazem Wniebowzięcia NMP został poświęcony w 1514 w niedzielę przed Bożym Narodzeniem (AV 20, 204v); 1777-84 kościół Ś. Marcina zbudowany w 1755 z muru pruskiego, ma 3 ołtarze: w głównym jest obraz przedstawiający Poczęcie NMP, w bocznym obrazy przedstawiające ś. Franciszka i NMP; na cmentarzu stoi dzwonnica (AV 31, 539-540; ŁOp. 1, 304).

7. T. Jurek, Stare Szamotuły na nowo odkrywane, w: Szamotuły. Karty z dziejów miasta 2 (Szamotulskie Zeszyty Muzealne 3), Szamotuły 2009.

8. W miejscu, w którym leżały S.S., odkryto ślady osadnictwa od neolitu po wczesne czasy nowożytne; odsłonięto m. in. pozostałości dużego budynku mieszkalnego o wymiarach ok. 5 x 4,5-5 m, użytkowanego między połową XIV a połową XV w. (st. 5); w pobliżu odkryto cmentarzysko szkieletowe (st. 2), na nim zaś monetę króla Zygmunta St. z lat 1528-31 oraz nowożytny medalion z fragmentami drewna z drzew bliskowschodnich, przywieziony na pewno z Ziemi Świętej; niewątpliwie jest to cmentarz związany z kościołem par. Ś. Marcina (P. Pawlak, R. Pietrzak, Późnośredniowieczny obiekt mieszkalny z Mutowa, gm.; Szamotuły, stan. 5, w: Badania archeologiczne ziemi szamotulskiej, Poznań 2002, s. 199-227; B. Kirschke, Nowożytne cmentarzysko szkieletowe w Mutowie, gm. Szamotuły, stan. 2, tamże, s. 229-239; A. Sikorski, Tekstylia z nowożytnego cmentarzyska w Mutowie, gm. Szamotuły, stan. 2 (grób 10), tamże, s. 241-251).

Uwaga: Na mapie Perthéesa „Staremiasto” zaznaczono na N od Szamotuł, nad Samą [→Główna], niemal naprzeciw Szczuczyna (nieco na SE od tej wsi). Lokalizację taką potwierdza wzm. z 1510 o młyn Grabowiec jako położonym k. S.S. (→p. 2), wiadomo zaś, że młyn ten leżał tuż na N od Szczuczyna. Położenie najdawniejszej wsi i kościoła Ś. Marcina wyznacza najpewniej odkryte niedawno cmentarzysko nowożytne (→p. 8). Leży ono nieco na S od miejsca, w którym w 2006 odkryto ślady pierwszej lokacji miasta z XIII w. (→Szamotuły, Uwaga).