(1339 Zyrzno quae Crusze primitus vocabatur, 1358 Schyrey!, Schyren, Syren, 1361 Zyrzenyk, 1408 Szirzen, 1418 Zirzen, 1430 Syerzno, Szyrzno, 1444 Rzyzen, 1472 Rzanszyen!, 1486 Zyrzen, 1523 Zerzen, 1526 Szerznye, 1542 Zerzen) 10 km na SE od Starego Miasta Warszawy, dziś cz. Wawra, dzielnicy Warszawy.

1. 1339 [distr.] warsz. w księstwie czer. (NKDMaz. 2 nr 229); 1403 n. par. Zerzeń (NowDzieje 2, 538).

2. 1358 wieś S. ma dookoła wytyczone urzędowo granice (NKDMaz. 3 nr 20; SuprUzup. 118; PacUzup. 170); 1416 dobra Długa kanoników warsz. sąsiadują z dobrami Dębe, Wiązowno, Miłoszyna i Z. (MK 3, 9; AECVars. s. 10, nr 21); 1441 podział Z. i Zerzeńskiej Woli na 3 działy → p. 3; 1527 granica dóbr Z. z Długą kapituły warsz., zaczynając od węgła dóbr Miłoszyna, została zniszczona; wycięto i spalono duże drzewa ze znakami gran.; nieliczne najstarsze kopce graniczne ledwo można rozpoznać (AECVars. s. 56-59, nr 47); 1667 wł. zw. Poświętne → p. 5.

3. Włas. duch. – opactwa bened. w Płocku, potem książ., następnie szlach. 1339 opat Jan opat bened. płoc. odstępuje ks. Trojdenowi I wsie Z. zw. dawniej C. oraz Ostrów zw. wcześniej Osmolino [?] nad rz. Wisłą k. Warszawy w zamian za dobra książ. Jeziora [potem Jeziorka, Grabie i Wola Grabska w z. czer.] (NKDMaz. 2 nr 229); 1358 ks. Siemowit III daje Mikołajowi podsędkowi warsz. [o nim → p. 6] imm. dla jego dóbr S., daje mu pr. nieodpowiednie i zwalnia od kar sąd., daje pr. łowów z wyjątkiem łowów na tura i z sokołem; zwalnia kmieci od prac przy grodach oraz innych, z wyjątkiem prac z osobistym uczestnictwem księcia (NKDMaz. 3 nr 20, tu nazwa dóbr niezident.; SuprUzup. 118); 1361 ks. Siemowit III potw. podział dóbr między synów [zm.] Bernarda [h. Kościesza] na 5 działów; Mikołaj podsędek warsz. dostaje Z., Mirowice, cz. Gaczyc [potem Rusiny w z. soch. k. Tułowic], tak jak urzędnik książ. oznaczy granicę (NKDMaz. 3 nr 54, z błędami); 1408 Mikołaj i Paweł z Sz. (Czer. nr 83); 1415 pani Anna z S. [z braćmi] występuje o dział dóbr Trzebin, Łękawica i Zwola po swej ciotce Machnie dziedziczącej po swoim stryju Sasinie (Czer. nr 409 n., 590); 1415 Mikołaj z S., Anna z Trębek ż. Andrzeja, Jan i Przedwój z S. występują o dział dóbr po zm. Piotrze Cięciwie (Czer. nr 725, 766, 795); 1416-18 ciż dziedzice z S. w tej sprawie (Czer. nr 850, 886, 905, 1002); 1418 sąd ziem. czer. przysądza im 1/2 szóstej cz. owych dóbr (Czer. nr 1007); 1418 Jan z Z., Zuchna c. Miczka i Piotr z Trębek kwitują Mikołaja Powałę z Taczowa z zadośćuczynienia za owe dobra (MK 3, 13); 1422 Jan z S. (Warsz. 1, 22); 1422 pani Miczkowa z S. (Czer. nr 1455); [ok. 1422] Paweł z S. (WarszDis. 1, 106); 1425 Przedwoj z Mirowic sprzedaje swą cz. ojczystą w Z. Pawłowi, Mikołajowi i dzieciom ich zm. br. Bernarda za 40 kóp gr posp. (PP 5 nr 148); 1425 Paszek z Z. pozywa panią Jafrochnę Wolską [z Zerzeńskiej Woli] (Warsz. 1, 176); 1426 Miczek inaczej Bryzek ze Służewa odstępuje Pawłowi i Mikołajowi z Z. swe dziedzictwo w Mirowicach za 100 kóp gr pras., które był im winien za posag swych córek (PP 5 nr 332); 1428 dzieci zm. Bernarda z Sz. (Warsz. 2, 9); 1429 bracia Paweł i Zygmunt z S. ustanawiają między sobą rozjemców (WarszDis. 1, 114); 1430 Przychna c. Jana z S., ż. Jakuba z Goślina kwituje swoich braci Zygmunta, Mścisława i Wawrzyńca z S. z zadośćuczynienia za swój dział (PP 6 nr 232); 1430 Wojciech z Leśnego Młyna winien jest Zygmuntowi i Janowi synom Bernarda niegdyś z Z. 20 kóp gr posp. pod karą przepadku całej cz. w Zakrzewie w z. czer. (PP 6 nr 572);

1431 Zygmunt z Z. ma zapłacić swej siostrze Zuchnie 100 kóp gr posp. za Zerzeńską Wolę pod jej przepadkiem (Warsz. 2, 79); 1431 Zuchna c. Miczka z Zerzeńskiej Woli, ż. Marcisza Husa z Kobylina oraz bracia Zygmunt, Mścisław i Wawrzyniec ss. Jana z Z. i Zerzeńskiej Woli sprzedają całe dziedzictwo Zerzeńska Wola przy granicach Miedzeszyna Męcimirowi z Oboruli za 110 kóp gr posp. (PP 6 nr 295); 1432-34 Męcimir z S. (Warsz. 2 k. 106, 256); 1432 Jan Ząbek z S. zasiada w sądzie bartnym (Warsz. 2, 118); 1432 kmieć z S. (Warsz. 2, 125); 1433 pani Janowa Szyreńska (Warsz. 2, 227); 1433 Mściszek i Wawrzyniec z S. zeznają, że ich br. Zygmunt z S. wykupił cz. Przypki w Z. za własne 7 kóp i 20 gr (Warsz. 2, 240); 1435 Halena c. Jana niegdyś z Z., ż. Wierzchonia ze Skwar kwituje swoich braci Zygfryda! [Zygmunta], Mścisława i Wawrzyńca z Z. z zadośćuczynienia za dobra (MK 3, 142); 1441 Paweł Zyrzeński z Jakubem i bratankami z jednej, Męcimir z drugiej, Zygmunt z Wawrzyńcem z trzeciej strony poprzez rozjemców dzielą dziedzictwa Z. i Zerzeńska Wola; każdy ma zachować swoje miejsce zamieszkania i wsie, w których powinien siedzieć, tylko pola mają być rozdzielone na 3 części, każdemu przy jego wsi (MK 3, 256v); 1443 [?] Paweł Zyrzeński ze swymi bratankami Jakubem, Gotardem, Marcinem, Stanisławem i Pawłem z Z. oraz Zygmunt i Jan z Mirowic odstępują [Janowi z Kuchar] chorążemu [ciech.?] swe działy w Poczerninie [z. ciech.] (MK 3, 160v); 1444 Wawrzyniec syn Jana z Z. → p. 6; 1445 bracia Zygmunt i Jan z Mirowic sprzedają całą swą 1/3 Łęki Pawłowi z Z. (MK 3, 318); 1445 tenże Paweł sprzedaje tymże swą cz. w Mirowicach z łąką w z. czer. za 200 kóp gr szer. (MK 3, 317v-318); 1445 Marcin syn Mikołaja, 1448 Jan syn Zygmunta z Z. → p. 6; 1449-58 Gotard z Z., Zyrzeński (Warsz. 2, 1070; MK 4, 166v); 1469 Łukasz i Wawrzyniec bracia z Z. → p. 6; 1471 ksiądz Wawrzyniec pleb. w Goszczynie, dziedzic w Z. pozwala oprawić wiano Małgorzaty ż. Dobka w Z. na swej połowie działu w Z. (Warsz. 4, 530); 1472 Jan Wątróbka syn Gotarda z Rz. mieszcz. warsz. kupuje 4 wł. w Siemieniu w z. łomż. (MK 6, 8v); 1486 szl. Gotard z Z. albo z Borkowa (ZR nr 1605); 1490 szl. Dobiesław z Z., lat 50, śwd. w konsystorzu warsz. (AC 2 nr 1879); 1496 Jan z Z. ma proces z Janem z Podosia star. warsz. (Warsz. 7, 673); 1501 Jakub Borkowski i Jan Zyrzeński osadzają dziedzictwo Młodowska Łęka [Łęka], dając kmieciom wolniznę 26 lat (Warsz. 15, 722-4); 1505-38 Mikołaj Zerzeński syn Jana → p. 6; 1512 wwiązanie Mikołaja z Komorowa cześnika warsz. w [Jackowo] wiano Jadwigi c. zm. Jana z S., ż. Pawła syna Mikołaja z Laskowa (Warsz. 10, 956); 1516-20 Gabriel Zyrzeński, 1520 Mikołaj i Rafał z Z. → p. 5;

1520 Rafał syn Jakuba z Z. z ż. Anną sprzedaje z pr. odkupu czynsz roczny z 1/2 Łęki kapitule warsz. na wzniesienie ołtarza (MK 32, 65); 1520 tenże Rafał z Z. z ż. Anną dostaje od książąt maz. pr. nieodpowiednie (MK 32, 85v); 1523 Serafin syn Jana z Z. →p. 6; 1525 Anna c. zm. Mikołaja z Sobikowa, ż. Rafała Zerzeńskiego z Łęki sprzedaje swe części dóbr ojczystych w Jasienicy, Miąsem, Cisiu, Dąbrowicy i Lipce szl. Janowi Karwowskiemu za 500 kóp gr w półgr (MK 41, 52v; MS 4 nr 6618); 1526 Stanisław Okuń z Kalenia i Rafał Zerzeński z Łęki sprzedają z pr. odkupu czynsz roczny 5 grz. z Kalenia, Długiej, Z. i Łęki za 50 kóp gr w półgr kapitule warsz. (MK 41, 184v); 1526 w Z. 3 1/4 wł. os., włas. szlach., ma pr. nie płacić czynszu książ. (ASK I 27, 454); 1542 w Z. 1 3/4 wł. os. (ASK I 28, 354v); [ok. 1580] Rzezeńscy [Zerzeńscy] u Warszawy [tj. w z. warsz.] h. Kościesza (Papr. 392); 1580 włas. Rzerzinskich [Zerzeńskich] i Jana Lasowskiego w 3 działach, w tym 1 wł. szl. bezkm. (ŹD 251); XIX w. Z. ma 5 1/2 wł. kmiecych i 2 wł. poduchowne (SG 14, 573); XIX w. folw. Borków [w dobrach Z.] ma 1771 mr., tj. 59 wł. (Małc. 186).

4. 1358 ks. Siemowit III zwalnia kmieci w S. od pr. pol., zobowiązuje ich do opłacania podatku tak, jak inne wsie ryc. na pr. niem. (NKDMaz. 3 nr 20; SuprUzup. 118).

5. 1403 Wojciech bp pozn. eryguje par. Z. (NowDzieje 2, 538); 1406 pleb. Grzegorz (NowDzieje 2, 538); 1445 Andrzej bp pozn. za zgodą Piotra pleb. w Z. i kolatorów kośc. par. eryguje par. Długa i wyłącza z par. Z. wsie Długa kapituły warsz., Żurawia kapituły warsz., Długa szlach. i Siedliska; w zamian daje plebanowi w Z. dzies. od kmieci we wsi Grabie w z. czer. [k. Falenicy] za zgodą kapituły pozn. (Knap.mps 939-940); 1472 Andrzej bp pozn. potw., że Mikołaj z Raszyńca pleb. w Milanowie i Mikołaj pleb. w Z. przeprowadzili zamianę przynależności osad do parafii; Zastowo przechodzi do par. w Z., a Zawady przechodzą do par. Milanowo (AE II 367v-368; NowDzieje 2, 522); 1496 pleb. Maciej Nieksyński kan. warsz., od 1496 pleb. Stanisław Chociszewski; pr. patronatu należy do Zerzeńskich z Z. i Wolskich z Zerzeńskiej Woli (NowDzieje 2, 538); 1516-20 Gabriel Zyrzeński pleb. w S. (Ep. 2, 204; BOss. 4874/I, 69); 1519-20 Gabriel syn Jana z Z., pleb. w Z. otrzymuje święcenia (BOss. 4874/I k. 56, 69); 1520 Jan syn Więcława z Załusek diec. płoc. wyświęcony na kapłana z prowizji księdza Gabriela pleb. w Z. oraz szlachetnych Mikołaja i Rafała z Z. (BOss. 4874/I, 68 n.); 1589 erekcja par. Wiązowno wyłączonej z par. Z. (NowDzieje 2, 538 n.); 1603 kośc. par. Z. ma dzies. z Z., Borkowa, Grabi, Miłoszyny, Janówka i folw. Wiązowno (NowDzieje 2, 538); 1617 kośc. par. w Z., drewn. pw. Wniebowzięcia NMP, ma role o wielkości zasiewu 10 korców ziarna (Knap.mps 931 n.); 1667 kośc. w Z. ma 2 wł. roli, jedną zw. Poświętne, drugą w stronę Wisły, mniej użyteczną, z łąką (Knap.mps 932); XIX w. 2 wł. poduchowne (SG 14, 573).

6. 1345-61 Mikołaj Kościesza z Z. i Mirowic podsędek warsz. (PacSpis; NKDMaz. 2 nr 266, 303; NKDMaz. 3 nr 20, 54; SuprUzup. 118; SuprMaz. 216).

1444 Wawrzyniec syn Jana z Z., 1445 Marcin syn Mikołaja z Rz., 1448 Jan syn Zygmunta z Z., 1469 Łukasz i Wawrzyniec bracia z Z., studenci Uniw. Krak. (MUK 1 nr 44e/018, 45e/042, 48h/172, 69h/202 i 203); 1471 tenże Wawrzyniec z Z., pleb. w Goszczynie w z. czer. (MK 3, 142; Warsz. 4, 530).

1505-38 Mikołaj Zerzeński z Z. syn Jana: 1505 student Uniw. Krak. (MUK 1 nr 1505e/005), 1532-38 podczaszy warsz. (PacSpis; Tarcz. 5, 418; MS 4 nr 19182).

1516-20 Gabriel Zyrzeński pleb. w S. → p. 5.

1523 Serafin syn Jana z Z., kleryk diec. pozn., notariusz publ. (Ep. 1, 181v).

7. RAW 409; Enc. Warszawy 1015.

Uwaga: Z dóbr Zerzeń zostały wyłączone osady → Zerzeńska Wola, → Borkowo, → Kaczkowo, → Zagoździe. W posiadaniu Zerzeńskich oraz ich krewnych w XV-XVI w. były ponadto → Łęka, → Kropki i → Małków. W XIX w. dobra Krubki wraz z Łęką i Małkowem liczyły ponad 100 wł. (SG 4, 721).