1306 kop. 1604 Tuctz (PrU 1/2 nr 849), 1331 Tuetze, Thuetz (Schultz 97), 1337 Tentzik terra, Tenczik terra (Raumer 104-105; Golmert 27-28), 1349 kop. XV w. Tuczno, Tuch (Wp. 2 nr 1284), 1364 or. in Thuczna (Wp. 3 nr 1510), 1364 Thutz (Wp. 3 nr 1518), 1368 Tutz (Wp. 3 nr 1607), 1374 Tutze (CDB A 18 s. 150 nr 85), 1378 rpisy XV w. Thuczensis (MPH 2, 689), 1395 Tucz (Wp. 3 nr 1961; Wp. 6 nr 344), 1415 Tucze (CDB A 18 s. 171 nr 108), 1422 or. Tuczen (PZ 9, 138v), 1425 Tutcze (CDB A 18 s. 182-183 nr 119), 1430 or. Tuczno (CoPr. II 113), 1467 Thuzno (CDB C 1 s. 417 nr 291), a. 1480 Thuczin (DA lib. IX 339), 1482 (obl. 1519/20) Thucz (MK 33, 603-605), 1499 Tutzk (CDB A 18 s. 198 nr 140), 1502 Thuczno (PG 62, 220v); 1552 Tuchno (MK 91, 391v), 1944 Tütz, miasto, 23 km na SW od Wałcza.

1. 1306 mieszczanin (civis) z T. (PrU 1/2 nr 849); 1331 m. (Stadt) T. →p. 4.

1337 ziemia [dobra?] T. →Tuczno – dobra, p. 2B; 1349 par. T. w archidiakonacie [zanoteckim], między Notecią a Drawą, podległym bpowi pozn. (Wp. 2 nr 1284); 1448, 1472 pow. pozn. (PG 3, 35; AR 2 nr 1175; PG 6, 136v); 1532 n. pow. wał.¹Powiat grodzki wałecki formalnie powstał dopiero w 1554, wcześniej przynależność administracyjną osad znajdujących się w okolicy Wałcza określano jako pow. pozn. albo territorium lub districtus wał. w znaczeniu: rejon, okolice Wałcza. Mogło to oznaczać, że osada leży w pobliżu Wałcza lub że należy do dóbr król. czyli do starostwa wał (MS 4 nr 16277).

Przynależność polityczna. [Miasto T. lokowane zostało na obszarach niegdyś nal. do Wlkp., zajętych w końcu XIII w. przez Brandenburgię, a odzyskanych przez Polskę w 1368]; 1364 Ludwik i Otto margrabiowie brand. dzielą między siebie swe posiadłości; Otto otrzymuje kraj za Odrą, w tym m.in. Wałcz, Falkenburg, T., Osieczno (Wp. 3 nr 1518); 1364 Otto i Ludwik margrabiowie brand. zapisują cesarzowi Karolowi IV Nową Marchię i wymieniają w niej m. in. Czaplinek, T., Machliny, Osieczno, Człopę (CDB B 2 s. 465 nr 1072); 1401, [1402-08] wg źródeł krzyżackich T. leży w Nowej Marchii (Reg. 1 nr 790a; Wrede 119); 1431-32 wójt Nowej Marchii wymienia T. wśród miast należących dawniej do Nowej Marchii, do których Polska rości sobie prawa (Neumark nr 683, 693; Reg. 1 nr 5780, 5920); o zatargach pogranicznych dot. T. →p. 6, a także →Tuczno – dobra, p. 3.

2. Zabudowania: 1296 (rzekomo) Hasso Wedel objął w posiadanie kraj i strażnicę (Blockhaus) w T., a w 1338 rozpoczęto budowę zamku w T. (Schultz s. 66, 67, na podstawie miejscowej tradycji kościelnej [„nach einheimischen Kirchen-Nachrichten”]); 1389 czynsz z domów w T. →p. 5B; 1409 m. i zamek T. obwarowane blankami i otoczone wodą →p. 6; 1409, 1410, 1520, 1540, 1542, 1552 zamek →Tuczno – dobra, p. 3; 1444 [kościół] Ś. Ducha przed bramą (ante valvas) m. T. (ACC 27, 129); 1449 wielki mistrz krzyżacki w liście do wójta Nowej Marchii wspomina o wapiennikach (Kalkbruch), położonych w Nowej Marchii, z których Polacy chcą korzystać do prac budowlanych w T. (Neumark nr 1277); 1472-73 młyny, 1521-23, 1532, 1536, 1540, 1544 spory o młyny między Mac. Tuczeńskim a Jerzym Wedelskim, 1529-30 były młynarz Piotr Marquat →Tuczno – dobra, p. 3; 1562 zamek →Tuczno – dobra, p. 2B.

Granice: 1306 T. graniczy z wsią Stralenberg (PrU 1/2 nr 849; Chmielewski 237-238, WG 12, 213v-215); 1331 z przyw. lokacyjnego m. T. [→p.4]: gran. T. biegnie od 4 drzew między T. a wsią Marta do drzewa, przy którym schodzą się granice T., Marty i wsi Schulzendorf, a potem do drzewa nad jez. →Bileken przy drodze do Wałcza, gdzie schodzą się granice T. oraz wsi Stubowo i Stralenberg; następnie granica idzie do dębu między T. a wsią Miłogoszcz przy [wzgórzu?] Senewelmberge²Zapewne chodzi tu o wzgórze oznaczone kotą 104,3, położone na N od jednego z jezior Miłogojskich (MTop. 1936 w skali 1:25000, nr 2862) nad jez. Miłogoszcz; do m. T. należą jeziora →Lubiatowo, →Rattenkop, →Pniewo z mokradłami →[Krowie Błoto], Swanepol, dwa jez. Bileken, →Egelpul (Schulz 97-98).

1472-73, 1536 cło, opłaty targowe →Tuczno – dobra, p. 3.

3. Własn. rycerska →Tuczno – dobra.

Miasto. 1306 Krzysztof Bolt mieszcz. w T. →Tuczno – dobra, p. 3; 1395 Arnold „de Golcz”³Nie wiadomo, czy chodzi tu o miejscowość →Golcz k. Czarnkowa [obecnie Gulcz], czy też Arnolda łączyły jakieś więzy pokrewieństwa z rodziną Golczów mieszcz. w T. z ż. Adelajdą funduje altarię [→p. 5B], rajcy Krzysztof Badelowe, Busse Clebowe, Krzysztof Bolter [Bolt?], Jan Winkler (Wp. 3 nr 1961; ACC 19, 247v); 1449 Jakub Messerschmidt [zawód czy nazwisko?] mieszcz. z T. w sporze z byłym krzyżackim wójtem Nowej Marchii (Neumark nr 1274; →Tuczno – dobra, p. 3); 1513 Agata c. zm. Mik. Balmana [mieszcz.] w T. →p. 6 (ACC 89, 27).

1559 król Zygmunt August ustanawia w T. jarmark w święto Rozesłania Apostołów [15 VII] i targi tygodniowe w soboty (MS 5 nr 2450; MK 93, 191).

1563 m. T. płaci 11 fl. szosu, a ponadto po 5 gr od 86 kwart roli, od rzemieślników i kupców 5 fl. 10 gr, a Żydzi płacą 3 fl. (ASK I 5, 200); 1577 m. T. płaci 11 fl. szosu oraz po 5 gr z 84 kwart roli, razem 14 fl. (ASK I 5, 763v); 1579 m. T. Stan. Tuczyńskiego starszego płaci od 80 kwart roli, od domów 11 fl., od rzemieślników 39 fl. 27 gr, czopowego 67 fl. 15 gr, od piły 15 gr i od owiec 10 gr (ASK I 3 k. 688v, 689, 691).

4. 1331 Ludwik rycerz i Lamprecht giermek (Junckherr), bracia Wedlowie nadają miastu T. pr. brand. i dają temuż miastu 175 włók gruntu (w tym 115 włók na role, 15 na działki budowlane [Wordeland] i ogrody, a 45 na pastwiska) oraz 10 włók pastwisk (Heide) do wspólnego użytku z sąsiednimi wsiami nad jez. →Pniewo, miejsce na budowę młyna oraz pr. do polowania na nadanych miastu gruntach; ustala się granice gruntów m. T. [szerzej →p. 2]; z nadania wyłącza się drzewa rosnące na wspomn. wyżej 10 włókach pastwisk oraz ostrowy między jez. →Pniewo a jez. Miłogoszcz [→p. 2] aż do drogi do Człopy, z której wystawcy będą nadal korzystać; wystawcy zezwalają na przewóz ziarna z miasta [tą drogą?]; wystawcy nadają mieszczanom miejsce na mł. na rz. płynącej z jez. Lubiatowo do jez. →Tuczno; w mieście mogą powstać 4 cechy (Gylden) lub więcej i wszystkie mają posługiwać się prawem brand., tak jak inne cechy w miastach leżących w Marchii [Brand.] (Schulz 97-98, na podstawie kopii przechowywanej ok. 1899 w magistracie w T.; or. zaginął).

1389 rajcy →p. 5B; 1395 rajcy →p. 3; 1494 burmistrz i rajcy →p. 5B.

5A. Kościół par. 1331 Jan pleb. w T. (Schultz 98); 1349 par. w T. (Wp. 2 nr 1284); 1370 początek budowy kościoła par. w T. (Schultz 67, wg miejscowej tradycji).

1389, 1395-97 Henryk Kenstel (Kestel) wikariusz albo altarysta w T. (Wp. 3 nr 1961; WG 12, 214; Chmielewski 237-238; →p. 5B).

1395 Jan Scholz (Scolte) pleb. w T. (Wp 3 nr 1961); 1397 (wzm. 1604) tenże pleb. występuje z Krzysztofem Boltem ze wsi Stralenberg [dziś Strzaliny] oraz Henrykiem Kenstel wikariuszem w T. [wzm. dotyczy prawdop. nadania Boltów ze Stralenbergu dla kościoła w T.] (WG 12, 214).

1395 Jan Tensinder rektor szkoły (rector parvulorum) w T., śwd. (Wp. 3 nr 1961).

1410 (obl. 1604) Konrad z Born prepozyt w Kaliszu Pomorskim [oficjał archidiakonatu zanoteckiego?] zatwierdza bliżej nieokreśloną darowiznę Boltów ze Stralenbergu [obecnie Strzaliny], obejmującą łany i in. dochody dla Krzysztofa Bolta wikariusza [altarysty?] w T. (WG 12, 214; Chmielewski 237-238).

1425-26 Jakub Choch pleb. w T. (Now. 2, 393, cytowanego tam aktu nie udało się odszukać); 1426 tenże wraz z in. osobami mają otrzymać zaległe od 3 lat czynsze od Mikołaja młynarza i wikariusza [?] z Falkenburga [obecnie Złocieniec] (ACC 9, 234).

1430 Jan Bolt z T. [duchowny?] toczy proces przed konsystorzem pozn. (CoPr. II 113).

1444 Wojc. Drusdow⁴W jednej z zapisek obok niego występuje Henryk Drusdow (prawdop. jego krewny), pleb. z innej (aliena) diecezji (ACC 27, 102) [z Drozdowa?, w okolicy było kilka wsi o podobnych nazwach] pleb. w T. →p. 5B; 1455 Jan Zungl pleb. w T. i Jan Pram kapłan w Wałczu wyznaczają swojego pełnomocnika sąd. (ACC 36, 41v); 1477 Jan Polczyn [z Połczyna?] pleb. w T.⁵Now. 2, 393, wymienia w l. 1492-93 pleb. w T. Jana ze Śremu (na podstawie ACC 69, 16; ACC 70 k. 45v, 48v, 49, 53), ale chodzi tu niewątpliwie o znanego skądinąd Jana Kępę ze Śremu, który był pleb. w Tuszynie w woj. sier. (→Śrem, p. 6Bb) →niżej.

1477-1509 Bartłomiej Theslaw [Czesław?] kapłan w T.: 1477 tenże pisarz Jakuba z Ninina oficjała w Wałczu toczy proces z Janem Polczynem pleb. w T. (ACC 56, 125); 1509 tenże płaci 4 fl. reńskie kary synodalnej, ponieważ trzymał u siebie kobietę, z którą spłodził 3 synów, oraz 1 zł węg. za to, że nie był obecny w czasie wizytacji kościoła w T. i wizytator [rezydujący w Falkenburgu] musiał z tego powodu ponownie jechać do T. (AC 2 nr 1632; DepTest. IV 132-133).

1510 Piotr pleb. w T. →Tuczno – dobra, p. 3 (ACC 87, 72v; DepTest. IV 155).

1522-25 Jan Westfal (Vesthvor!, Westhwal, Westwal)⁶W 1555 we wsi Heinrichsdorf (obecnie Siemczyno) występuje poddany Piotr Westhwal (WG 1, 17) pleb. w T.: 1522 tenże w sporze z Marcinem Zębem kustoszem kościoła w Falkenburgu (ACC 97, 18v); 1522 na wniosek kolatora Mac. Tuczyńskiego oficjał pozn. przyłącza par. T., która ma tak szczupłe dochody, że nie może utrzymać kapłana, do kościoła par. w Chwarstnicy [która wcześniej połączona była] z par. Marta; kościoły te ma obsługiwać jeden kapłan, na którego oficjał wyznacza prezentowanego przez kolatora Jana Westfala (ACC 97, 92); 1523 tenże toczy proces z Herdinariuszem pleb. z Frydlandu [obecnie Mirosławiec] o czynsz roczny w wysokości 6 grz. oraz 1 „vinco” [Finkenauge, „oczko zięby”, drobna moneta używana w Brandenburgii] należny z mł. w T. po śmierci młynarza Mik. Molnera; Herdinariusz, który jest spadkobiercą Molnera, utrzymuje, że nie było takiego czynszu i odmawia jego płacenia; obie strony dowodzą swego stanowiska przy pomocy dokumentów, dokumenty Jana są opatrzone pieczęciami oficjała (ACC 98, 145); 1525 tenże oraz Mik. Westhwal wikariusz wieczysty w Falkenburgu toczą spór z Mik. Dykowem pleb. w Falkenburgu (ACC 100 k. 14, 30, 206).

1598 Krzysztof Wedel Tuczyński prezentuje Krzysztofa Zadowa na par. w T., osieroconą od wielu lat, a obecnie odzyskaną od innowierców; 26 VI 1598 Zadow otrzymuje instytucję na pleb. w T. (ACC 132, 111v); 1602 Krzysztof Zadow pleb. w T. ma pr. korzystać z uposażenia wszystkich kościołów dołączonych do par. T., lecz jeżeli w przyszłości będą dla tych parafii wyznaczeni osobni kapłani, to ma na ich rzecz z tego uposażenia zrezygnować (AE XVI 79, druga foliacja); 1604 Krzysztof Zado[w] pleb. w T. oblatuje dokumenty dot. par. w T. z lat 1306 [→Tuczno – dobra, p. 3], 1397 i 1410 [→wyżej] (WG 4, 213v-215).

1607 Krzysztof Zadow pleb. w T. z Krzysztofem Wedlem Tuczyńskim jako kolatorem wnoszą o ustalenie pr. i uposażenia kościoła w T., odzyskanego po wielu latach z rąk innowierców; par. w T. podlegają Stubowo, Marta, Ruschendorf, Lubsdorf, Schulzendorf, Knakendorf, Mielęcin, Stralenberg i Miłogoszcz (ACC 135, 212v); 1607 przedstawieni świadkowie z T. i wymienionych wsi potwierdzają, że za czasów pana Mac. Tuczyńskiego [zm. 1550], gdy kościół znajdował się jeszcze w ręku katolików, plebani z T. pobierali we wspomn. wsiach meszne po 1 korcu żyta z łanu, a wikariusze z T. jeździli do nich, by odprawiać tam nabożeństwa; świadkowie pamiętają, że w T. było 8 wikariuszy i wszyscy mieszkali przy kościele par.; pamiętają imiona niektórych z nich: Joachim Kruger, Joachim Plocin, Bartłomiej Kruger, Jakub Bersdorf, Asmusz Heyne, Phluge, Joachim Lade, a jednego zw. białym mnichem; dzwonnik Łukasz Frydrych znalazł podobno kiedyś „w kościele w dziurze, która była na kształt szafy” starą księgę wikariuszy, w której były zapisy czynszów dla nich na okolicznych dobrach, ale księga zaginęła, gdy nastali innowiercy; rada miejska sprzedała też wówczas do Stargardu monstrancję i kielichy; ostatnim katolickim pleb. w T. był Jan Mideystein (DepTest. XIV 142-152); 1607 oficjał wydaje wyrok uznający, że par. w T. obejmuje wymienione wsie, a także Złotowo, Marcinkowo, Brunkowo, Hermansdorf i Nakielno, a znajdujące się w nich kaplice są filiami kościoła w T. (AAP, Sententiae III 239v-242).

1628 wizytacja kościoła pod wezw. Wniebowzięcia NMP⁷Now. 2, 393, podaje, że wezw. takie jest poświadczone już w 1436, ale przytoczona sygnatura źródłowa jest błędna w T.: do par. T. należą kościoły filialne we wsiach Brunkowo, Marcinkowice, Lubsdorf, Knakendorf, Mielęcin, Ruschendorf, Stralenberg (AV 7, 11-12).

5B. Altarie w kościele par. T.⁸Now. 2, 393, wymienia w T. 3 altarie: 1) altarię NMP uposażoną przez Arnolda Golcza, 2) altarię Ś. Trójcy, NMP i Wszystkich ŚŚ. patronatu Wedlów oraz 3) altarię NMP i Trzech Króli patronatu Kionów z Ruschendorfu oraz władz miej. w T: 1389 Henryk Pape pleb. w Kaliszu [Pomorskim] zeznaje, że Henryk Kenstel wikariusz z T. przedstawił mu dok. fundacyjny wystawiony przez braci Czulisza i Borisso! [Hasso?] Wedlów z T., którzy wraz z Henrykiem Schonenbergiem mieszkańcem Falkenburga ufundowali altarię Ś. Ducha w kościele par. w T., gdzie ma być odprawiana msza za zbawienie dusz rodziców fundatorów; dla wikariusza tej altarii fundatorzy przeznaczają czynsz roczny 20 grz., na który składają się: 5 grz. z czynszu łanowego od braci Wedlów, 7 grz. z dóbr ich służącego [mana?] Alberta Runghen z Lubsdorf [obecnie Lubiesz], 4 grz. od rajców m. T. i 4 grz. z domów w T.; fundatorzy będą swobodnie obracać kapitałem 200 grz. [suma główna?], a pr. patronatu altarii po śmierci Henryka Schonenberga przejdzie całkowicie na braci Wedlów (Wp. 11 nr 1766, dok. znany tylko ze streszczenia pol.).

1395 Henryk Pape pleb. w Kaliszu [Pomorskim] eryguje altarię NMP w kościele par. w T., ufundowaną przez Arnolda „de Golcz” mieszcz. w T. z ż. Adelajdą; uposażył on ją sumą 200 grz., za którą został już nabyty czynsz 15 grz. od rajców m. Frydland, a zostanie jeszcze kupionych 5 grz. czynszu; wikariuszem tej altarii zostaje Jakub „de Sancze” prezentowany przez Arnolda (Wp. 3 nr 1961; Wp. 6 nr 344; Wp. 11 nr 1778).

1410 nadanie dla Krzysztofa Bolta wikariusza [altarysty?] w T. →p. 5A; 1414 śwd. Jan Bruschwicz kleryk diecezji kamieńskiej, altarysta altarii Ś. Erazma w T. (Wp. 5 nr 232).

1435-36 Ewald prezentowany na altarię w T. przedstawia do oblaty dokumenty z 1395 w sprawie fundacji altarii NMP (Wp. 11 nr 1778; ACC 19, 247v; ACC 20 k. 94v, 104).

1444 Piotr Pomdorf (Pomdow) altarysta [w kościele] Ś. Ducha przed bramami (ante valvas) T. oraz in. altaryści w T.: Mik. Runge (Rynge), Mik. Lindeman, Jan Adam toczą proces z Wojc. Drusdow pleb. w T.; altaryści apelują do Stol. Apost. (ACC 27 k. 129, 136v); 1468 tenże Piotr Pomedo altarysta w [kościele par.?] T. (ACC 47, 167v).

1449 Jan altarysta w T. (ACC 31, 87v); 1466 Henryk Pammin altarysta altarii NMP w T. (ACC 45, 31v).

1475 proces o pr. patronatu altarii NMP i Wszystkich ŚŚ. w kościele par. w T. wakującej po zm. altaryście Gunterze Bylrebeken; jako strony występują Paweł Relen (Reley) wikariusz ze Stargardu prezentowany przez Zewrzyda Flato z Rehfeld [k. Myśliborza?, k. Choszczna?], Mik. Bylrebeke z Lichtenau, Katarzynę wd. po Hennigu Schadebacken i Katarzynę wd. po Janie Scheninges z Pyrzyc, oraz Krystyn prezentowany przez Henninga Wedla z T. z ss. Dawidem i Markiem; oficjał wydaje wyrok na rzecz Pawła, a kasuje wystawiony już dok. inwestytury dla Krystyna (ACC 55 k. 29-29v, 32v, 38, 40v, 57v, 61).

1494 proces o wikarię wieczystą [altarię?] Ś. Trójcy, NMP i Wszystkich ŚŚ. w kościele par. w T. wakującą po śmierci wikariusza Marcina Sarow; Piotr Sarow wikariusz w kościele NMP w Choszcznie jako kolator prezentuje Piotra Colwey, zaś burmistrz i rajcy w T. prezentują Bartłomieja Wald z T.; Bartłomiej przedstawia dok. inwestytury wydany przez Jakuba z Ninina pleb. w Wałczu i oficjała w Kaliszu [Pomorskim], działającego z polecenia bpa pozn. Uriela [Górki]; strony mają się pogodzić za pośrednictwem swych kolatorów (ACC 71, 112).

1511 Mik. Pamyn altarysta altarii NMP w kościele par. w T. przekazuje Mac. Wedlowi z T. pr. patronatu tejże altarii (ACC 88, 27).

1594 mieszczanie z T. toczą proces o pr. patronatu wikariatu wieczystego [altarii?] NMP, Wszystkich ŚŚ. i Trzech Króli w kościele par. w T. z Kioną [manem] z →Ruschendorfu; ostatnio rektorem tej wikarii był Jakub Niniński pleb. w Wałczu (ACC 71, 112; ACC 98, 31).

5C. Inne kościoły w T.: 1444 Piotr Pomdow altarysta [w kościele szpitalnym?] Ś. Ducha przed bramą (ante valvas) T. →p. 5B.

1607 kaplica Ś. Jerzego na pagórku za bramą miejską w kierunku Człopy całkowicie rozebrana przez innowierców (AAP, Sententiae III 239v-242v).

6. 1349 panowie [nowomarchijscy] na zjeździe w T. postanawiają zapłacić w tym roku bpowi pozn. [tytułem dzies.?] 25 kóp gr z dekanatu położonego między Notecią a Drawą, a w następnym roku sumę tę powiększyć (Wp. 2 nr 1284).

1364 król Kazimierz przedstawia zarzuty przeciwko Sędziwojowi [Czarnkowskiemu] kaszt. nak. zgłoszone przez Wincentego ze Słopanowa; m.in zarzucono mu, że powiadomił ludzi Wedlów (Vedilske) i załogę T. oraz mieszczan z Dobiegniewa o wyprawie pieszej, która wyruszyła z Wielenia [na Nową Marchię?]; Sędziwój zaprzecza zarzutom (Wp. 3 nr 1510).

1406 wielki mistrz krzyżacki odpowiada na skargę króla pol., że krzyżacki wójt Nowej Marchii usiłuje oderwać od króla jego wasali z T. [Wedlów] (Neumark nr 171).

1409 wójt Nowej Marchii donosi wielkiemu mistrzowi o wyprawie na terytorium pol., m. in. na Frydland, T., gdzie jest [zamek] z blankami, otoczony wodą, i Wałcz; Frydland i T. ze swym panem Hassonem [Wedlem] poddały się (Geschichtsquellen des burg- und schloßgesessenen Geschlechts von Borcke, wyd. G. Sello, t. 2, Berlin 1903, nr 28; Neumark nr 238); 1409 tenże donosi wielkiemu mistrzowi o zdradliwych knowaniach w T. „z ludźmi z Wałcza” (Neumark nr 227); 1409-14 korespondencja krzyżacka dot. m. in. m. T. i jego uzbrojenia [brak szczegółów] (Neumark nr 238, 240, 241, 249, 355; Reg. 1 nr 1300, 1311); [1411] posłowie krzyżaccy, wyznaczeni do rokowań z królem Władysławem Jag., otrzymują wskazówki w sprawie odstąpienia T. Polsce (Neumark nr 277); [1412] Krzyżacy zwalniają Hassona von Wedel i jego towarzyszy z T. od zobowiązań względem Zakonu (Neumark nr 304).

[1413 ludzie] z T. zadają szkody mieszkańcom miast Schivelbein [Świdwin] i Dramburg [Drawsko Pomorskie] (Neumark nr 313; Reg. 1 nr 1844); 1414 wójt Nowej Marchii donosi wielkiemu mistrzowi o różnych starciach [z Polakami?]; m. in. doniesienie to dot. m. T. (Neumark nr 355).

[1415] ugoda wójta Nowej Marchii z Wedlami z T., z Drahimia [?] i z Frydlandu; stany Nowej Marchii proszą [Krzyżaków?] o zatwierdzenie tej ugody (CDB A 18 s. 171-172 nr 108, 109); 1417 wójt Nowej Marchii wspomina o Drahimiu, Wałczu i T. (Neumark nr 394; Reg. 1 nr 2539).

1430 wójt Nowej Marchii donosi wielkiemu mistrzowi o dokonanym [przed 20 VIII] napadzie na posłów króla Zygmunta Luksemburskiego, w którym brali udział Jan Czarnkowski [jako dowódca posp. ruszenia z Wlkp.] oraz Wedlowie z T. i Frydlandu (Neumark nr 648; Reg. 1 nr 5446, 5605; CEV 926, nr 1434); [1431] [Wedlowie] Hasso z T., Jakub z Frydlandu i Hans z Marcinkowic usprawiedliwiają się w liście do wielkiego mistrza krzyż. z powodu swego udziału w napaści na wysłanników króla rzymskiego⁹Por. K. Górska-Gołaska, Zasadzka rycerstwa wielkopolskiego na Drodze Margrabskiej pod Turzą Górą w 1430 r., „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza” 12, 1976, z. 1 (23), s. 53-62 (Neumark nr 671); 1431-32 wójt Nowej Marchii donosi wielkiemu mistrzowi krzyż. o swoich dobrych stosunkach z Wedlami z T. (Neumark nr 683, 693; Reg. 1 nr 5780, 5920); 1435 w czasie zawieszenia broni Polacy wyrządzili szereg szkód w Nowej Marchii, m. in. w T. (Neumark nr 813; Reg. 1 nr 7108); 1436 wielki mistrz uwalnia od odpowiedzialności Wedlów, którzy w czasie wojny złożyli hołd królowi pol. →Tuczno – dobra, p. 3.

1457 Tuczno projektowanym miejscem rokowań między Polską a Brandenburgią (CBD A 24 s. 168 nr 227).

1463 Fryderyk bp lubuski, kanclerz [margrabiego] donosi z Opatowa Fryderykowi margr. brand. o swoim spotkaniu z królem pol. na sejmie w Piotrkowie, gdzie m. in. była mowa o Wałczu i T. (CDB C 1 s. 359-361 nr 243).

1467 żołnierze najemni pod wodzą Schrancka von Nossing (Nossung) [uczestnicy wojny trzynastoletniej zbuntowani z powodu nieotrzymania żołdu] zajmują T. i Połczyn; Fryderyk margr. brand. i elektor Rzeszy pisze do wspomn. dowódcy Nossinga oraz do star. gen. wlkp. Piotra Szamotulskiego; projektowany jest zjazd w T. w tej sprawie, ale margr. nie chce tam wysyłać swych posłów; sprawa ma być przedmiotem rozmów między Pawłem Molnarem wysłannikiem elektora brand. a starostą (CDB B 1 s. 417-418 nr 292; CDB B 5 s. 107 nr 1854; CDB C 1 s. 408-409, 411-412, 414-418, 420-429; por. Maske 41-42).

1504 Marcin z T. prep. w Wałczu i wikariusz wieczysty w kat. pozn. dokonuje zamiany beneficjów z Mik. Ninińskim altarystą w Wałczu; oficjał pozn. zatwierdza tę zamianę (ACC 81, 165); 1507 [tenże?] Marcin Kawiorski z T. [prepozyt albo pleban w Wałczu, prawdop. rodem ze wsi Kawiory w pow. gnieźn., obecnie Kawiary] wspomn. jako zm. (ACC 84 k. 38v, 45).

1513 Herman z T. prezentowany na wikariusza wieczystego czyli altarystę w kaplicy ŚŚ. Jerzego i Mikołaja za murami m. Kalisz [Pomorski] przez Agatę c. zm. Mik. Balmana [mieszcz.] z T. (ACC 89, 27).

1531-32 skargi na Mac. Tuczyńskiego, że utrzymuje w T. rozbójników →Tuczno – dobra, p. 3 (Acta Tomiciana, t. 14, Poznań 1952, nr 29, s. 66; MK 47, 318; MS 4 nr 16276; PG 75, 220).

Uwaga: M. Gumplowicz, Zur Geschichte Polens in Mittelalter, Innsbruck 1898, s. 51, identyfikował z T. wymieniony w kronice Galla Anonima nienazwany gród zdobyty w 1105 przez wdę Skarbimira na Pomorzanach (MPHn. 2, 99). Identyfikacja taka jest zupełnie bezpodstawna.