1426 or. Czirwonka (PP 5 nr 339; MK 333, 49), 1429 Volya (PP 6 nr 128), 1435 (MK 3, 169v), 1452 Cirwonka (Warsz. 2, 1331), 1452, 1462 Czyrwonka (Warsz. 2, 1326; AE II 177), 1471 Cziruonka (Iura 1 nr 126; GrabDyn. 570), 1491 Cyrwonka (MK 18, 46), 1512 Czyrvonka (PułtTest. 1, 38), 1515 Czerwonka (MK 41, 48v), 1540 Cervonka (ASK I 46, 80), 1541 Cerwonka (ASK I 46, 113v), 1563 Czeruonka (ASK I 38, 361), 6,5 km na WSW od Liwa.

1. 1426 k. Liwa (PP 5 nr 339); 1429 V. przed Liwem (PP 6 nr 128); 1439 dystr. warsz., koło Liwa (MK 3, 232); 1471 n. pow. liw. (Iura 1 nr 126; GrabDyn. s. 570 nr 18); 1462 Cz. w diec. pozn. (AC 2 nr 1579; AE II 177); 1512 n. filia par. w Liwie, diec. pozn. → p. 5; 1561 dek. liw. (RejArchid. 121).

2. 1427 młyn → p. 3: Mieszkańcy; 1437 gościniec (strata) z Cz. do Liwa (MK 3, 210v); 1435 Wola [czyli Cz.?]¹Tak identyfikuje PacMat. s. 41, 180. Nazwa Wola pojawia się też w zapisie z 1429, w którym jej identyfikacja z Cz. nie budzi zastrzeżeń (→ p. 4). Użycie nazwy Wola w odniesieniu do Cz. w cytowanej zapisce jest o tyle zastanawiające, że na tej samej karcie metryki wpisano transakcję, w której jednym z uczestników jest Jan „de Czirzwonka” graniczy z dobrami Wąsosze (MK 3, 169v); 1462 droga z Litwy do Warszawy biegnie przez Liw, a dalej przez Cz. i Ossówno (AC 2 nr 1579; AE II 177); 1475 dobra książ. Cz. graniczą z Koszewnicą, Nojszewem i Połaziem-Ogrodzoną Łąką (MK 5 k. 179v, 180v); 1475 gran. wsi Cz. dzielą (dividentes) Wielki Dół²Zgodnie z zapisem w LM 1789 (s. 46, 49, 55) gran. Cz. z Liwem i Połaziem biegła smugiem (tj. obniżeniem terenu) zw. Wielkie Ciarki czyli Wielki Dół. Pojawia się też i inne jego określenie: „Cierniowy Smug czyli Wielki Dół”; teren w pobliżu gran. Cz. ciągnie się od gran. miasta Liw aż do Połazia Żaboklickiego (MK 5, 179); 1563, 1567 w Cz. 2 karczmy → p. 3; 1565, 1570 wieś król. Cz. graniczy z Liwem oraz wsiami szlach. Orzechowskich [tj. z Orzechowem], Rogulskich [z Roguszynem], Koszewnicą, Borzem, Skarzynem, Szczurowskich [ze Szczurowem], Zablockich [z Żaboklikami], Czapskich [z Czaplami] i Połaskich [z Połaziem]; jedno z pól folw. liwskiego sięga gran. Cz. (LM 1565 II 182; ASK LVI L.3, 76).

3. Włas. monarsza. 1426, 1429, 1439 wójtostwo → p. 4; 1471 w podziale księstwa maz. między synów ks. Bolesława [IV], ks. Konrad [III] otrzymuje ziemie czer. i liw. z dobrami książ., w tym m.in. wsie Krypy, Popowo i Korytnica z lasami i barciami miodowymi oraz Cz., Grodzisko i folw. Zawady z lasami (Iura 1 nr 126; GrabDyn. s. 570 nr 18); 1497 ks. Konrad [III] zabezpiecza posag swej ż. Annie, c. Mikołaja Radziwiłłowicza wdy wileńskiego i kanclerza WKLit., na Liwie oraz całej ziemi liw. z dobrami przynależnymi do tego zamku, tj. wsiami Cz., Korytnica, Krypy, Popowo, Grodzisko, Turek [pow. warsz.], Zawady i in. oraz z całym prawem książ. (Lub. nr 265; Iura 2 nr 159); 1499 ks. Konrad [III] odnawia i poszerza zapis z 1497 (Iura 2 nr 160); 1593 król Zygmunt [III] potw. Sebastianowi Porembskiemu dożywocie na wsi Cz. w stwie liw., nadane mu przez królową Annę [Jagiellonkę], zezwalając mu na utworzenie folw. na gruntach opust. i polecając opłacać kwartę (MS s.n. 7 nr 117; MS s.n. 8 nr 105; MK 138, 83-84v).

1540-78 pobór: 1540-41 od 22 1/2 wł. os. i 1 wł. wójt. (ASK I 46 k. 80, 82v, 113v, 115v); 1563 od 54 wł. os., 3 wł. wójt., 2 karczem przewoźnych, 2 rzeźników i 2 sprzedawców zboża (revenditores frumenti; ŹD 414; ASK I 38, 361); 1567 od 53 1/2 wł. os., 3 wł. wójt., 12 zagr., 1 przekupnia, 2 rzeźników i 2 karczem przewoźnych (ASK I 38, 588v-589); 1578 od 50 wł. os. i 12 zagr.; od 5 1/2 wł. jeszcze nic nie pobrano (ASK I 51, 4v).

1565-72 wieś w stwie Liw: 1565, 1568, 1570 w Cz. 67 kmieci na 52 1/2 wł. os. płaci za czynsz, prace, stróżę i przewody oraz za kapłony, gęsi, jajka 3 zł z każdej wł., co daje 157 zł 15 gr dochodu [rocznie]; jest 10 zagr., którzy płacą różne stawki czynszu: 4 zagr. płacą po 10 gr, inni po 11 1/2 gr, 12 1/2 gr, 12 gr, 8 gr, 6 gr i 5 gr, co [rocznie] daje w sumie 3 zł 5 gr dochodu; kmiecie i zagr. płacą w naturze gajowe za pr. zbierania drew w puszczy [→ Puszcza Korycka], każdy po 1 korcu owsa, co daje [rocznie] dochód 12 zł 25 gr³Dochód z gajowego w 1570 wynosił 15 zł 12 gr, wrosła bowiem wartość 1 korca owsa: z 5 gr w 1565 do 6 gr w 1570; kmiecie mają przy swoich rolach łąki, przy nich znajduje się gródź [zagroda] należąca do zamku [w Liwie], w której [corocznie] gromadzą ok. 2 stogów siana odwożonego potem do zamku; w dębowych zaroślach kmiecie mają pr. do wolnego wypasu; 3 wójtów na 3 wł. wójt. z pr. dziedziczenia od książąt; dochód z kar sądowych wynosi 10 zł rocznie (LM 1565 II 181-182; ASK I 28, 833v; ASK LVI L.3, 54v-55); 1569! [recte: 1570] w Cz. 53 wł. os., 3 wł. wójt., 10 zagr. (LM 1569, 314v-315); 1572 w Cz. 52 1/2 wł. os., 25 zagr., 2 karczmy; z Cz. daje się rocznie 1 stóg siana dla zamku liw., ale [teraz] nie mógł być zebrany z powodu zarazy (ASK LVI L.3 k. 75v, 81).

Mieszkańcy: 1427 Stanisław z Liwa niegdyś młynarz w Cz. kupuje od Grzegorza z Liwa młyn tamże na rz. Liwiec za 17 kóp gr (PP 5 nr 497, MK 333, 70v); 1435 Jan z Cz. sprzedaje swemu bratu Piotrowi, wójtowi we wsi książ. Krypy, 1/2 wójtostwa tamże za 7 kóp gr (MK 3 169v-170); 1452 uczc. Jan, Paweł i Piotr kmiecie książ. z Cz. pozywają szl. Mikołaja Gdaka Mącierzyskiego z Chajęt [pow. kam. i z Macierzysza Wielkiego, z. warsz.] o wyrządzenie szkód (Warsz. 2 s. 1326, 1331); 1452 Jan Chrościel [kmieć] z Cz. toczy proces z Mikołajem z Chajęt o zabranie owcy (Warsz. 2, 1326); 1463 Jakub kmieć z Cz. na mocy wyroku sądu ławniczego musi dać Janowi pleb. z Pniewnika 2 woły (TymSąd. 157); 1466 Wojciech Jaguszowic i Mikołaj Lisek kmiecie z Cz., pozwani przez [szl.] Szczepana ze Strupiechowa płacą karę niestane (TymSąd. 40); 1469 szl. Jan z Połazia czyli z Cz. [wójt w Cz.?] mąż Katarzyny c. Wojciecha z Turny (MK 5, 169v); 1477 uczc. Paweł wójt w Cz. toczy proces ze Stanisławem pleb. w Pniewniku (AOfPult. 111, 138v); 1491 szl. Maciej wójt w Cz. kupuje od ks. Konrada [III] 1 wł. i 4 mr. dąbrowy w dobrach Korytnica za 7 kóp gr (MS 4/1 nr 6455; MK 18, 46; MK 60, 241v); 1515 uczc. Andrzej Niczko z Cz. syn zm. Mikołaja młynarza z → Wyczółek, br. Stanisława z Latowicza [z. czer.] (MK 41, 48v; MK 339, 129); 1523 szl. Maciej z Cz. [wójt? rządca?], mąż Małgorzaty c. zm. Jakuba z Połazia-Wielątek, → Wielątki, p. 3; 1551 Janusz Główek poddany król. z Cz. (RogWyp.: LZG 12, 13v).

4. 1426 Dorota wd. po Miczku wójcie z Cz. ze swymi dziećmi Piotrem, Tomaszem, Markiem i Anną sprzedaje Święszkowi z Maliszewa [pow. biel.] wójtostwo w Cz. za 20 kóp gr posp.; wójt ma mieć 3 wł. wolne oraz 1/3 dochodów z kar sądowych i z karczem, zobowiązany jest do służb [w tej samej formie i wymiarze] co inni sołtysi (PP 5 nr 339; MK 333, 49); 1429 ks. [Janusz I] sprzedaje Pawłowi z Wyrzyków wójtostwo w Woli [czyli Cz.]⁴Tak identyfikuje PacMat. s. 41, 186. O słuszności tej identyfikacji świadczy zarówno wielkość uposażenia wójtostwa i suma transakcji identyczna jak w zapisce z 1426, jak i przede wszystkim osoba Pawła z → Wyrzyków, wójta w Cz wraz z 3 wł. i 1/3 dochodów z kar sądowych i z karczem za 20 kóp gr (PP 6 nr 128; MK 334, 23v); 1439 Paweł Wyrzyk wójt z Cz. sprzedaje Janowi zw. Swirdej z Cz. wójtostwo tamże obejmujące 3 wł. miary chełm. za 20 kóp gr w półgr (MK 3, 232); 1477, 1491 wójt → p. 3: mieszkańcy; 1527 Maciej wójt → p. 5; 1540-41, 1563, 1565 wł. wójt. → p. 3; 1578 Maciej i Wojciech z Rabian-Moszczony wójtowie w Cz.⁵Zapis ten nie jest jednoznaczny i informacja o wójcie z Cz. może odnosić się do zm. ojca Wojciecha – Andrzeja (ASK I 51, 9v).

5. 1462 rozjemcy działający z polecenia bpa pozn. Andrzeja [Bnińskiego] i bpa płoc. Pawła [Giżyckiego], za zgodą obu kapituł kat., wydają wyrok w kwestii przebiegu gran. między obiema diec., na mocy którego wieś Cz. ma należeć do diec. pozn. (AC 2 nr 1579; AE II 177; NowDzieje 2, 38); 1499? (kop. 1561) Bernard komendarz [kośc.] w Cz.⁶Na temat wątpliwości związanych z datą tego zapisu → Grodzisko (par. Liw Stary), przyp. 1. Nie jest pewne, czy chodzi tu o Cz. w z. liwskiej. W grę może również wchodzić Czerwonka w z. droh. 7 km na WNW od Sokołowa, w której parafię erygowano między 1463 a 1470. Świadkami wspomn. transakcji są jeszcze 3 inne osoby, spośród których z z. liw. dowodnie pochodził Goszka z Polikowa, śwd. sprzedaży przez Szymona Księżopolskiego Stanisławowi Pirokowi 3 wł. wójtostwa we wsi Pierzchały [z. droh.] (DrohZ 3, 328v-329); 1512 szl. Maciej z Borzego, lat ok. 40, z parafii Cz., śwd. Jana Szczurowskiego w procesie z Katarzyną! [Małgorzatą] Żaboklicką (PułtTest. 1, 38); 1518 szl. Grzegorz Roguski z Roguszyna parafianin kośc. w Pniewniku przyjmuje sakramenty w kośc. w Cz. (PułtTest. 1, 332v); 1519 szl. Grzegorz z Roguszyna parafianin kośc. w Cz. (DepTestPult. 204, 8v-10); 1520 szl. Piotr Szczurowski, śwd. w procesie między pleb. w Liwie i pleb. w Pniewniku, zeznaje, że kościół w Cz. został założony przez plebana w Liwie jako filia tamtejszego kośc. par.; szl. Szczepan z Chrościc zeznaje, że kaplica (capella) w Cz. służy jako filialna kościoła w Liwie, a zarządza nią obecny pleb. liwski; szl. Prejtor h. Prusy, wieku ok. 90 lat, zeznaje, że gdy pleb. w Liwie był Maciej! [Mikołaj?] kanclerz księstwa maz. objął on też par. w Pniewniku i zaczął przyłączać dzies. oraz wsie z tamtejszego do kośc. filialnego w Cz.⁷Moment założenia kośc. filialnego w Cz. nie jest znany. Na podstawie cytowanych zeznań oraz zapisu z 1512 możemy przypuszczać, że fundatorem był najpewniej Jakub Karczewski, poświadczony jako pleban w → Liwie Starym w l. 1474-1500, ale zapewne sprawujący tamże posługę do początku 1515, tj. do czasu, kiedy był podkanclerzym księstwa mazowieckiego (od 1498). Zgodnie z zeznaniem Piotra Szczurowskiego po śmierci Piotra Modzelewskiego pleb. w → Pniewniku parafię tamże objął właśnie Karczewski, który zaczął włączać do par. liw. wsie należące do par. pniewnickiej: → Czaple, → Żabokliki, → Wyrzyki i → Skarzyno. Wszystkie te wsie znalazły się potem w granicach par. w Cz. Piotr Modzelewski po raz ostatni w źródłach pojawia się w 1487, zatem kośc. w Cz. powstał zapewne po tej dacie, a działania Karczewskiego po objęciu parafii w Pniewniku miały tę fundację przygotować. Moment erekcji kość. w Cz. można zawęzić do czasu, gdy Jakub Karczewski piastował już urząd podkanclerzego księstwa, który dawał mu skuteczne narzędzia do realizacji tego przedsięwzięcia. Sytuacja była o tyle skomplikowana, że siedziba par. w Pniewniku znajdowała się w diec. płoc., zaś o wyłączone z niej wsie trwały spory między bpami płoc. i pozn. (SalinaStruk. 152-153). Zeznanie Prejtora należy nieco skorygować: nie znamy pleb. liw. Macieja, który byłby kanclerzem maz. Świadkowi mogło chodzić albo o kanclerza Mikołaja Żukowskiego, pleb. w Liwie od 1515 (w tym czasie jednak pleb. w Pniewniku był już dowodnie Jan Karniewski), albo też, co bardziej prawdop., właśnie o Jakuba Karczewskiego (DepTestPult. 204, 44v-45); 1527 król Zygmunt [I] potw. fundację [kolegium] 7 mansjonarzy w Liwie uczynioną niegdyś przez ks. Annę [Konradową, zm. 14/15 III 1522], która w swym testamencie zapisała na ten cel dochody z cła ziemskiego w Nurze, oraz dokonaną przez ks. Janusza [III, zm. 9/10 III 1526] w porozumieniu z pleb. Mikołajem Żukowskim prep. warsz. i kanclerzem maz. zmianę ich uposażenia z cła nurskiego na dzies. snopowe i konopne z obu miast Liw i wsi Cz.; król poleca Janowi Narbortowi staroście liw. i jego następcom, by pilnowali płacenia tych dzies. (MS 4/2 nr 15048; MK 40, 514-516; MDwS nr 11; LiwPam. nlb.; Knap.mps 346-347; VisLiw. 6-7; wzm.: AV 1, 40v i SumPriv. 2)⁸W archiwum par. liw. znajdował się niegdyś or. tego dok., którego reprodukcję (niestety uciętą) zamieszcza LiwPam; 1527 Mikołaj Żukowski pleb. w Liwie zawiera ugodę z mieszkańcami i kmieciami wsi Cz., reprezentowanymi przez prac. Macieja wójta i Marcina Najdo, w sprawie dzies. snopowej przysądzonej niegdyś kościołowi i pleb. w Liwie przez ks. Janusza [III] na sejmie w Warszawie [w 1525?]; mieszkańcy i kmiecie z Cz. mają dawać plebanowi z Liwie corocznie na Wszystkich ŚŚ. [1 XI] po 4 korce żyta i po 2 korce owsa z każdej włóki, pod karą 100 kóp gr i karami kościelnymi (AE VII 87-88); 1528 wspomn. ugodę zatwierdza w Warszawie bp pozn. Jan Latalski (AE VII 88); 1537 kapituła kat. pozn. wydaje zgodę na założenie kościoła par. we wsi → Wierzbno, należącej dotychczas do par. w Cz., filii kośc. w Liwie (CP 37, 130v; NowDzieje 2, 547); 1546 rozporządzenie o odbywaniu sądów ziem. powiatu liw. w par. Cz. → Liw – powiat sądowy; 1547-48 bp płoc. Andrzej Noskowski i bp pozn. Benedykt Izdbieński za zgodą obu kapituł kat. ustalają nowy przebieg gran. między obiema diec., na mocy którego wieś Cz. należeć ma do diec. pozn. (CP 38, 172v; DK perg. 292; NowDzieje 2, 38); 1561 Cz. filia kościoła par. w Liwie w dek. liw. (RejArchid. 121); 1565, 1570 dzies. ze wsi Cz. należy do pleb. liw.; kmiecie dają po 2 korce owsa i po 4 korce żyta z każdej wł.; od 2 lat kmiecie nie chcą dawać dzies., ponieważ pleb. nie wytycza im dzies. zgodnie z umową, tj. po 10 gr od wł. (LM 1565 II 182; ASK LVI L.3, 55); 1566 kośc. w Cz. jest filią kośc. par. w Liwie, pod zarządem prep. liw. [Jana] Pikarskiego, [posługę duszpasterską sprawuje] 2 wikariuszy, których uposażenie stanowią dzies. z folwarków szlach. [nie podano których]; jest też nauczyciel z pomocnikiem; kośc. posiada 3 ołtarze, 3 dzwony, 2 srebrne kielichy, 1 mały krzyż, 8 orantów oraz graduał i antyfonarz (LiwPam. nlb.)⁹Jest to uwierzytelniony notarialnie wyciąg z księgi wizytacji Jana Makowieckiego archid. warsz. i kustosza wileńskiego, przechowywany niegdyś w archiwum kościoła; 1579 król Stefan Batory, na prośbę Jerzego Fabiusa, prep. w Liwie i Przemyślu, swego kapelana poleca Stanisławowi Radzimińskiemu star. liw., żeby wyegzekwował od kmieci (coloni) z Cz. oddanie dzies. wspomn. prepozytowi (LiwPam. nlb.); 1583 Tomasz pleb. z Liwa sprzeciwia się wyłączeniu wsi Wierzbno, Ossówno i Wyględowo z podległej mu par. Cz. oraz włączeniu ich do nowo tworzonej par. w Wierzbnie (AE XIV 65v-66v; NowDzieje 2, 547; SalinaStruk. 167-168); 1603 wizytacja par. Cz.: dzies. z Cz. zajęta (usurpata) przez pleb. liw.; do wikariuszy w Cz. należy dzies. ze wsi Orzechów, Sulki i Koszewnica, do uposażenia nauczyciela szkoły w Cz. należy dzies. ze wsi Borze (AV 1 k. 38v, 40); 1617 kośc. ś. Stanisława, drewniany, patronat król.¹⁰SalinaStruk. 166 błędnie podaje, że patronat kośc. w Cz. był duchowny. Kośc. ten jako filialny do kośc. w Liwie był zarządzany przez tamtejszego plebana, jednak jego kolatorem był monarcha, jako właściciel wsi; do par. Cz. należą wsie: Orzechów, Wąsosze, Strupiechowo, Krypy, Wyczółki, Koszewnica, Borze, Sulki, Skarzyno, Wyrzyki, [Roguszyno-]Wypychy i Żabokliki (Knap.mps 86).

6. 1572 zaraza w Cz. → p. 3.

Uwaga: Nie ma pewności, czy z naszą Cz. łączyć można Stanisława syna Jana z Cz., który w 1541 zapisał się w semestrze letnim na studia na Uniw. Krak. (MUK 2 nr 1541e/149). Zapis ten może odnosić się także do wsi Czerwonka w par. Sochaczew w woj. rawskim; tak identyfikują wydawcy MUK s. 329.