kop. 1456-1459 Zavadi (MK 3, 99), [1424] Zawadi (MK 3, 27), 1475 or. Zavady (MK 5, 179), 1535 Zauadi (ASK I 39, 35), 1563 Zauady Morzino (ASK I 38, 362v), 1585 Zawada Morzyna (Knap.mps 322), ok. 3,5 km na NW od Liwa.

1. [1424], 1428 koło Liwa (MK 3, 27; PP 5 nr 645); 1476 n. pow. liw. (Lub. nr 236); 1563 par. Liw Stary, [diec. pozn.] (ŹD 415; ASK I 38, 362v).

2. [1424] barcie → p. 3A; 1471 lasy → p. 3B; 1475 las zw. Połazie leży między dobrami dziedz. Połazie, Żabokliki, Żelazowo i Z., w pobliżu rz. Pigłówka (MS 4/1 nr 5810; MK 5, 179); 1475 1 wł. w dziedzictwie Turna nad rz. Turna blisko gran. Z. (MK 5, 180v; MK 60, 206); 1483 las zw. Połomia sięga gran. Kruszewa przy krańcach pól wsi Korytnica z jednej strony oraz gran. Z. i Żelazowa z drugiej; dąbrowa zw. Rekowa Łąka rozciąga się w kierunku lasu Kruszewiec, z jednej strony przy granicach wsi Z., z drugiej zaś od dóbr Popowo aż do [dóbr] Kruszewiec i Łukie (MK 5, 210v); 1484 las i dąbrowa Połomia i Rekowa Łąka graniczą z jednej strony z Kruszewem, a z drugiej z Z., Popowem i Korytnicą (MK 18, 14; MK 338, 6); 1565, 1570 wieś szlach. Zawadzkich graniczy z miastem Nowy Liw (LM 1565 II 177; ASK LVI L.3, 51v).

3. Włas. szlach. potem częściowo monarsza.

3A. Cz. szlach. [1419] Paweł i Maciej dz. z Z. oraz bracia Piotr i Jan ss. Jakusza sprzedają Jałbrzykowi z Wąsosza 5 wł. w Koszewnicy za 16 kóp gr (MK 3, 99); [1424] ks. [Janusz I] nadaje Włościborowi z Maliszewa [pow. biel.] 10 wł. położonych k. Z., z wyjątkiem barci, udzielając mu pr. niem. na Z. i wspomniane włóki (MK 3, 27); 1428 Dorota c. Jakusza z Z. przekazuje swemu mężowi Włościborowi z Maliszewa cały swój dział ojczysty w Z. (PP 5 nr 645); 1435 Bartłomiej z Z. kupuje od Wszebora z Laskowa [pow. kam.] 1 rączkę miodu w Niwiskach i Bojmiu za 20 kóp gr (MK 3, 142); 1453 szl. Bartłomiej z Z. sprzedaje braciom szl. Piotrowi z Niwisk, Krystynowi i Zawiszy z Bojmia 1 rączkę miodu w Niwiskach i Bojmiu, za zgodą Wszebora z Laskowa, od którego ją nabył, za 8 kóp gr w półgr (MK 4, 13v-14); 1458 szl. Włościbor z Z. daje książętom swoje dziedzictwo Z. → p. 3B; 1459 Bartłomiej z Z. zeznaje, że sprzedał szl. Piotrowi z Niwisk, Krystynowi i Zawiszy z Bojmia 1 rączkę miodu w Niwiskach i Bojmiu, za zgodą Wszebora z Laskowa; Krystyn, Zawisza oraz poręczyciele Piotra – Maciej z Chojeczna i Mikołaj z Niwisk, zeznają, że Bartłomiej przekazał już nabywcom dokument (przywilej) dot. nadania tej rączki, który przechowuje [obecnie] Zawisza (TymSąd. 77); 1475 szl. Połubion z Z. i jego bratankowie Jan i Stanisław z Z., ss. Bartłomieja, kupują od ks. Konrada [III] 2 wł. i 7 mr. naddatków położonych przy gran. [dóbr] Korytnica, Kruszewo i Żelazowo czyli Szostkowo Rzepisko, idąc w kierunku strugi Turna, która wyznacza te gran. koło znaku Pisarzowska Łąka, za 9 kóp gr w półgr; książę zwalnia wspomn. 2 wł. i 7 mr. od wszelkich ciężarów i obejmuje tym samym pr., które mają Z. (MK 5, 180v; MK 60, 196); 1476 szl. Jan i Stanisław bracia, Połubion i jego syn Mikołaj oraz Jakub i Paweł dziedziedzice Z. wymienieni wśród osób posiadających dobra w pow. liw., które ks. Konrad [III] zwalnia od powinności budowy i naprawy zamków i warowni (Lub. nr 236); 1509 Bartłomiej z Z. i Wojciech Połaski [z Połazia?] śwd. w procesie Jadwigi Ratyńskiej z Kożuchowa [pow. droh.] przeciwko Stanisławowi i Janowi Ratyńskim (NGABM 1759-2-2 k. 467v, 479); 1539 szl. Maciej, Mikołaj i Stanisław z bratankiem Stanisławem [z Z.?] proszą króla o potwierdzenie i wpis o metryki aktu z 1475 (MK 60, 196); 1558 szl. Paweł Zawadzki z Z. wraz z ż. Krystyną c. zm. Wojciecha z Pigłówki-Połazia Rąbieży, zapisuje mansjonarzom liw. 1 grz. czynszu rocznego (Knap.mps 321); 1585 szl. Marcin i Łukasz Zawadzcy z Z.M., ss. zm. Andrzeja zapisują mansjonarzom liw. 4 grz. czynszu rocznego (Knap.mps 322).

1535-67 pobór: 1535 od 8 wł. szl. bezkm. (ASK I 39, 35); 1540-41 od 8 1/2 wł., 1 kw. i 5 mr. szl. bezkm. (ASK I 46 k. 84, 117); 1563 od 12 wł. szl. bezkm. (ŹD 415; ASK I 38, 362v); 1567 od 12 wł. szl. bezkm., 5 zagr. (ASK I 38, 596).

3B. Cz. monarsza. 1458 (kop. 1614) szl. Włościbor z Z. daje książętom Konradowi [III], Kazimierzowi [III], Bolesławowi [V] i Januszowi [II] swoje dziedzictwo Z., a otrzymuje w zamian 2 wł. miary chełm. w Liwie, które niegdyś posiadał szl. Sasin, położone między rolami mieszczan, wolne od ciężarów książ. oraz dopłatę 35 kóp gr w półgr (MK 157, 22-23); 1471 w podziale księstwa maz. między synów ks. Bolesława [IV], ks. Konrad [III] otrzymuje ziemie czer. i liw. z dobrami książ., w tym m.in. wsie Krypy, Popowo i Korytnica z lasami i barciami miodowymi oraz Czerwonkę, Grodzisko i folw. Z. z przynależnymi doń lasami (Iura 1 nr 126; GrabDyn. s. 570, nr 18); 1497 ks. Konrad [III] zabezpiecza posag swej ż. Annie, c. Mikołaja Radziwiłłowicza wdy wileńskiego i kanclerza WKLit., na Liwie oraz całej ziemi liw. z dobrami przynależnymi do tego zamku, tj. wsiami Czerwonka, Korytnica, Krypy, Popowo, Grodzisko, Turek [pow. warsz.], Z. i in., oraz z całym prawem książ. (Lub. nr 265; Iura 2 nr 159); 1499 ks. Konrad [III] odnawia i poszerza zapis z 1497 (Iura 2 nr 160).

1549-70 folw. w stwie Liw: [ok. 1546], 1549 zabudowania: dom mały i stary z izbą czarną, świetlicą i komorą (stuba nigra, palatium et camera), kryty drewnianym dachem, [obok] mały spichlerz, obora z owczarnią i stodoła, wszystko otoczone płotem; z folw. zebrano 135 kóp żyta za 3 zł 40 gr, 15 kóp pszenicy (co po wymłóceniu daje 17 korców), 23 kopy jęczmienia (28 korców), 9 kóp grochu (15 korców), 100 kóp owsa za 3 zł, 4 [stogi] siana; do zamku liw. oddano: 1 kopę jęczmienia, 1 pszenicy, 2 owsa i całe siano; w oborze jest 10 krów mlecznych, 3 jałówki, 14 młodych wołów (nieuków), 18 cieląt, z tego 35 sztuk bydła należy do starosty [liw.], ponadto 110 owiec należących do starosty oraz 6 starych świń, 14 prosiąt, 30 gęsi, 25 kur (ASK LIV 28, t. 1, 244; ASK XLVI 139 k. 62v, 111v-112); 1565-66, 1569! [recte: 1570] grunt na folw. wydzielony ze wsi [szlach.] Z., przejęty jako kara za zabicie żony [czyjej?], dzieli się na 3 pola, których rozmiaru lustratorzy nie mogli ustalić; cz. gruntu wzięto ponadto z ról kmiecych wsi [król.] Popowo i także podzielono na 3 pola; z folw. zebrano 205 kóp żyta¹W LM 1569 zanotowano zbiór w wysokości 199 kóp żyta (z każdej kopy wymłóci się po 2 1/2 korca), 8 kóp żyta jarego (po 2 korce), 25 kóp pszenicy (po 2 korce), 32 kopy jęczmienia (po 2 1/2 korca), 100 kóp owsa (po 3 1/2 korca²W LM 1569 zapisano, że z każda kopa daje 3 korce owsa), 10 kóp grochu (po 2 korce³W LM 1569 zapisano 1 1/2 korca), 8 kóp prosa (po 2 korce), 15 kóp konopi (wymłóconego siemienia 8 korców), 8 kóp lnu⁴W LM 1569 zapisano, że plonów lnu i konopii nie sprzedaje się, lecz w całości przeznacza na potrzeby folw (4 korce), 1 1/4 korca maku, ok. 5 stogów siana z łąk; wysiano z tego 95 korców żyta, 4 żyta jarego, 6 pszenicy, 8 jęczmienia, 50 owsa, 2 grochu, 1 1/2 prosa⁵W LM 1569 zanotowano, że na wysianie przeznacza się 18 korców jęczmienia, 3 korce grochu i 2 korce prosa; pozostałe wartości jak w LM 1565, 4 konopi, 2 lnu, 1/4 maku; [po wysianiu] zostaje: 417 korców żyta za 139 zł⁶W LM 1569 zanotowano 402 korców za 134 zł 15 gr (starosta spławia je zwykle do Gdańska, gdzie 4 korce liw. liczy się jako 5 korców gdańskich, co zwiększa ich liczbę o 103 a dochód o 34 zł), 12 korców żyta jarego za 4 zł, 44 korce pszenicy za 26 zł 12 gr, 72 korce jęczmienia za 28 zł 24 gr, 300 korców owsa za 50 zł, 17 korców grochu za 8 zł 15 gr⁷W LM 1569 zapisano 62 korce jęczmienia za 24 zł 24 gr, 250 korców owsa za 41 zł 20 gr i 12 korców grochu za 6 zł, pozostałe wartości jak w LM 1565, 14 korców prosa za 7 zł, 4 korce konopi za 1 zł 18 gr (młóci się z tego 45 kit konopi za 3 zł), 2 korce lnu za 2 zł (20 kit lnu za 1 zł), 1 korzec maku za 1 zł, siana za 15 zł; na folw. jest ogród i sad wiśniowy, które rocznie dają razem płodów za 2 zł 15 gr; obora z 60 sztukami bydła i 31 trzody chlewnej; jest 58 gęsi, 20 kapłonów i 30 kur; w sumie dochód z gospodarstwa wynosi 44 zł, a całkowity dochód z folw. 290 zł 4 gr⁸W LM 1569 zapisano, że dochód z gospodarstwa wynosi ok. 24 zł, zaś z folw. 268 zł 11 gr (LM 1565 II 183-185; LM 1569, 315v-316v; ASK XLVI 142, 194); 1570 dom z sienią, 4 komórkami i piekarnią z glinianym piecem i osobną komorą, obok piekarni stajnia na kilka koni, z sieni przejście do obory, przy której jest sernik zamykany na klucz, w oborze jest 15 krów, 14 cieląt, 5 jałówek, 12 nieuków, 2 byki, 26 owiec, 8 jagniąt, 6 baranów, 4 stare świnie, 4 wieprze, 72 gęsi oraz 20 serów i 7 małdrzyków; gumno ogrodzone dylami, stodoła stara, spichlerz dwupoziomowy – dolny i górny; areał folw. obejmuje 4 wł. wzięte ze wsi szlach. Z. oraz grunt wzięty z Popowa; z folw. zebrano 200 kóp żyta (z każdej kopy wymłóci się po 2 1/2 korca), 5 kóp żyta jarego (po 2 korce), 25 kóp pszenicy (po 1 1/2 korca), 140 kóp owsa (po 3 korce), 7 kóp grochu (po 2 korce), 5 kóp prosa (po 1 1/2 korca), 12 kóp konopi (wymłóconego siemienia 10 korców), 5 kóp lnu (3 korce), 1 1/4 korca maku, ok. 3 brogów siana z łąk; wysiano z tego 70 korców żyta, 3 żyta jarego, 6 pszenicy, 50 owsa, 3 grochu, 1/2 prosa, 2 konopi, 1 lnu, 1/4 maku; [po wysianiu] zostaje: 330 korców żyta za 132 zł (zm. [niedawno] starosta spławiał je zwykle do Gdańska, gdzie 4 korce liw. liczy się jako 5 korców gdańskich, co zwiększa ich liczbę o 82 1/2), 7 korców żyta jarego za 2 zł 24 gr, 31 1/2 korca pszenicy za 23 zł 3 gr, 370 korców owsa za 74 zł, 11 korców grochu za 7 zł 10 gr, 7 korców prosa, z którego będzie 3 1/2 korca jagieł za 4 zł 6 gr, 8 korców konopi za 4 zł, 2 korce lnu za 2 zł, 1 korzec maku za 1 zł, siana za 18 zł; na folw. jest ogród, który rocznie daje płodów za 1 zł; obora z 42 sztukami bydła i 6 trzody chlewnej; są 72 gęsi i 20 kur; w sumie dochód z gospodarstwa wynosi 39 zł 10 gr, a całkowity dochód z folw. 273 zł 3 gr (ASK LVI L.3 k. 17, 56-57).

Czeladź folw. Z.: 1570 urzędnik dostaje rocznej zapłaty 6 zł, pani stara 2 zł, dziewka 1 zł, pasterz 1 zł 40 gr (ASK LVI L.3, 61v); 1572 kucharka stara dostaje 4 zł, kucharka młoda 3 zł, 2 pasterze w sumie dostają 3 zł, sługa (famulus) folw. 4 zł 25 gr; rządca (villicus) [jego uposażenia nie podano] ma zwyczaj jeść z pracującymi kmieciami (ASK LVI L.3, 87v).

4. [1424] pr. niem. → p. 3A.

5. [1524]⁹Na temat wątpliwości związanych z datacją tej supliki → Liw Stary, przyp. 50 Mikołaj Żukowski pleb. w Liwie uzyskuje przysądzenie dzies. ze wsi Krypy, Popowa i Z., należących do par. liw., w sporze z Janem Karniewskim pleb. w Pniewniku (MuzLiw nr 862, 866); 1542 Sebastian [Branicki] bp pozn. poleca, by dzies. z Połazia i Z., która od dawna należy do pleb. liw., pobierana była przez mansjonarzy liw. (Knap.mps 350); 1549 z folwarku król. w Z. oddane zostały mansjonarzom liw. tytułem dziesięciny 4 kopy żyta (ASK XLVI 139, 111v); 1603 dzies. ze wsi szlach. Z. należy do mansjonarzy liw. (AV 1, 40v).

Uwaga: 1. W ziemi liw. była jeszcze druga wieś szlach. o tej samej nazwie, w par. Oleksin (→ niżej), dlatego też część zapisów z p. 3A może odnosić się do tejże wsi (tak: PacMat. 199-200). Wydaje się jednak, że wieś Z. w par. Oleksin powstała dopiero w czwartym bądź piątym dziesięcioleciu XVI w., a przedtem istniały tylko Z. w par. Liw. W rejestrach poborowych z lat 1535 i 1540-41 występują tylko jedne Z., stanowiące własność szlachty zagrodowej. Wpisanie ich obok innych wsi szlachty bezkm. z par. Korytnica i Czerwonka (której obszar należał w XV w. do par. liw.) przemawia za tym, by uważać je za nasze Z. Zawady w par. Oleksin (→ niżej) w rejestrach poborowych po raz pierwszy pojawiają się w 1563 jako własność szlachty posiadającej kmieci, jednak o dużo mniejszym areale niż Z. liwskie. Późną metrykę Z. oleksińskich potw. pierwsza pewna wzmianka o nich z 1547. Bp pozn. Benedykt Izdbieński włączył wówczas wieś Z., określoną w zapisie jako nowo lokowana, do erygowanej właśnie par. w → Oleksinie. Do nowej par. włączono wówczas również kilka sąsiednich wsi, w tym również nowo utworzonych, które, łącznie z Zawadami, stanowiły własność fundatora parafii Aleksego Bojemskiego (Knap.mps 444-446; NowDzieje 2, 546-547).

2. Nic nie przemawia za stwierdzeniem (PacMat. 200-201), że w par. Liw istniały w omawianym czasie obok siebie 2 wsie szlach. o nazwie Z., z których jedna przeszła w 1458 na własność książąt i w bliżej nieznanym czasie zaginęła, a druga w 2. połowie XVI w. występuje w źródłach jako Zawady Morzyno. Istniała tylko jedna wieś Z., której część drogą zamiany znalazła się w 1458 w rękach książ. W poświadczającym to dok. zaznaczono, że Włościbor daje książętom swoje dziedzictwo Z., ale nie jest to przecież jednoznaczne ze stwierdzeniem, że był on wówczas tam jedynym właścicielem. W tym samym czasie dziedziedzicem w Z. był też Bartłomiej. Potwierdzają to dowodnie późniejsze źródła. Istnienie we wsi szlach. Z. części król. należącej do starostwa liw. notuje LM 1789. Zapisano w niej również, że przejście na własność książ. odbyło się drogą zamiany z Włościborem Zawadzkim przeprowadzonej w 1458 (s. 26, 51, 60). Do przejęcia cz. ról w Z. skłoniło zapewne książąt bezpośrednie sąsiedztwo wsi należących do stwa liw. – Popowa i Kryp oraz miast Nowego i Starego Liwa, a celem było utworzenie folwarku książ. Istnienie folw. w Z. kilkanaście lat później poświadcza dok. podziału księstwa z 1471.

3. Zdaniem PacMat. 198-199, folw. Z. wymieniony we wspomn. dok. z 1471 należy raczej identyfikować z późniejszymi → Wójtami k. Jadowa (pow. kam.) niż ze znanym z szesnastowiecznych źródeł folw. król. przy Liwie. Ma o tym świadczyć zapis LM 1565 II 158, wedle którego miejsce na prawym brzegu rz. Ossownicy, na którym potem powstała osada Wójty, zwane było Zawadami. Z dok. 1471 jasno wynika, że ks. Konrad III otrzymał folw. Z. wraz z lasami doń przynależnymi. Tymczasem do dóbr książ. Z. przy Liwie, znanych ze źródeł szesnastowiecznych, żadne lasy nie należały. Wójty natomiast położone były między trzema dużymi kompleksami leśnymi – Puszczą Jadowską, Kamieniecką i Korycką. Istniejący tu folw. był niewielki, a jego zadaniem była przede wszystkim opieka nad barciami oraz zbieranie i gromadzenie miodu. Argumenty te budzą zasadnicze wątpliwości. Po pierwsze, nazwa Zawady użyta na oznaczenie tego miejsca pojawia się dopiero w LM 1565. Gdy w 1535 król Zygmunt [I] dawał ten teren wójtom jadowskim, w zamian za ich grunt w Jadowie, określono go jako Zastruże (MS 4/2 nr 17188; MK 50, 343-344). Po drugie, tereny na północy ziemi liw. położone między rz. Liwiec i Ossownica zostały zasiedlone dopiero w 2. połowie XVI w. Wsie Królowa Wola, Myszadła i Zawiszyn lokowane były wówczas na surowym korzeniu, wcześniej obszar ten najpewniej porastały lasy Puszczy Koryckiej. Nie inaczej było zapewne z obszarem późniejszych Wójtów. W dok. 1471 użyto słowa „predium”, nie wspomniano natomiast nic o barciach przynależnych do Z., tak jak zaznaczono to w przypadku pobliskiej → Korytnicy. Po trzecie, w czasie, gdy nastąpił podział władztwa między synów Bolesława IV, dobra Z. sąsiadowały z dużym książ. kompleksem leśnym, obejmującym lasy Połazie, Połomia i Rekowa Łąka (→ p. 2), którego uszczuplenie w wyniku nadań miało miejsce dopiero w 2. połowie lat 70. i w latach 80. XV w.