1563 or. Zauissino (ASK I 38, 361), 1564 Zawissin, Zawiszino (Lustracje dz. XVIII 7, 337); 1565 Zawiszin (LM 1565 II 158), 1567 Zawissino (ASK I 38, 589v), 1576 Zawisino (ASK I 38, 673v), ok. 15 km na SE od Kamieńca.

1. 1563, 1567 pow. liw. (ŹD 414; ASK I 38 k. 361, 589v); 1576 pow. kam. (ASK I 38, 673v); 1609 par. Jadowo, diec. płoc. (Vis. 1609, 51v); 1663 par. Korytnica (ASK I 66, 879).

2. 1563 koło Z. 3 młyny → p. 3; 1565 Z. założony w puszczy Łochowiec nad rz. Liwiec; jest tam młyn na jednej grobli o 3 młynicach [tj. budynkach, w których się miele zboże], który znajduje się na gruntach wójtostwa zw. Z. (Lustracje dz. XVIII 7, 337); 1565 wieś Z. założona na terenie puszczy zw. Łochowiec, ma gran. z wsiami król. Jadowo i Królowa Wola; młyn na rz. Liwiec zbudowany przez [Mikołaja Zawiszę] starostę w porozumieniu z Pawłem Łochowskim [z Łochowa, pow. kam.] dotyczącym użytkowania jego brzegu rzeki; młyn ma 4 młynice [oparte] na jednej grobli przez Liwiec: jedna młynica o 2 kołach walnych od strony brzegu Łochowskiego, pozostałe 3 należą do Zawiszy, w każdej 3 koła walne – 1 foluszowe i 2 mączne (LM 1565 II s. 158, 164, 165); 1565, 1567, 1572 karczma, 1567, 1572, 1576 młyn, 1570 sadzawki → p. 3; 1569 wsie Myszadła i Z. niedawno założone na terenie lasu król. Myszadła (MK 128, 134v); 1569! [recte: 1570] wieś Z. założona na obszarze Puszczy [Koryckiej] (LM 1569, 317); 1570 bór zw. Łochowiec opust. z powodu założenia [w nim] 3 wsi: Królowa Wola, Z. i Myszadła (ASK LVI L.3, 94).

3. Włas. król. [Po 1550] Mikołaj Zawisza star. liw. i kam. otrzymuje od króla [Zygmunta Augusta] 10 wł. lasu nad rz. Liwiec, na których zakłada wieś i folw. Z.¹W lustracji zapisano, że wspomn. nadanie król. nastąpiło w tym samym czasie, co nadanie Mikołajowi Zawiszy wójtostwa w → Królowej Woli. Z. został założony mniej więcej w tym samym momencie, co pobliskie Myszadła, tj. najpóźniej ok. 1555. Terminus ante quem wyznacza wyjazd z Polski królowej Bony 1 II 1556, → Myszadła, przyp. 1; na temat Mikołaja Zawiszy → Królowa Wola, przyp. 1. Rewizja nowo nadanych królewszczyzn podaje, że owe 10 wł. lasu Łochowiec dała Zawiszy królowa Bona, jako dodatek do wójtostwa w Królowej Woli (Lustracje dz. XVIII 7, 337) (LM 1565 II 165; Lustracje dz. XVIII 7, 337); 1565-66 Z. w dożywotniej dzierż. Mikołaja Zawiszy star. liw. i kam. → niżej; 1569 Mikołaj Zawisza star. liw. i kam. odmawia wpuszczenia do wsi król. Myszadeł i Z. rewindykatora dóbr król. (recuperator) i zwrócenia mu wspomn. wsi; król Zygmunt August poleca Zawiszy przyjąć swoich wysłanników pod karą 60000 zł, a oceniwszy szkody skarbu król. wynikające z przetrzymywania przez Zawiszę wspomn. dóbr wraz dochodami na 20000 zł, nakazuje mu jak najszybszą spłatę zaległości, pod karą 14 grz. pol., oraz zwrot dóbr, z wyłączeniem 3 wł. wójt. [w Królowej Woli] (MK 106, 120; MK 128, 134v-135); 1609 król Zygmunt [III] wyznacza swej ż. Konstancji oprawę, m.in. na Kamieńcu, Z. i Stanisławowie²Por. „Act commisarski w starostwach i dzierżawach coronnych oprawie constanciei krolowey” (Lustracje dz. XVIII 12) z 1609; na k. 6v-9v o stwie kamienieckim i zawiszyńskim (VL 2, 465).

1563-76 pobór: 1563 z Z. wsi w stwie Liw od 5 wł. os., 1 kołodzieja, 1 szewca i 1 karczmy przewoźnej oraz od 2 młynów dor. k. Z. w sumie o 7 kołach i od 1 młyna szl. Pawła Łochowskiego, dor. o 1 kole, położonego po [drugiej] stronie rz. [Liwiec] (ŹD 414; ASK I 38, 361-362); 1567 z Z. wsi w stwie Liw od 5 wł. os., 6 kół młyń. dor., 1 karczmy przewoźnej (ASK I 38, 589v); 1576 od 5 wł. os., 1 młyna dor. o 6 kołach. (ASK I 38, 673v); 1663 pogłówne od 141 osób (ASK I 66, 879).

1564 w Z. jest 33 kmieci os., którzy nie płacą czynszu ani danin, ponieważ mają jeszcze wolniznę³Informacja o wolniźnie stoi w sprzeczności z faktem zapłacenia przez Z. podatku w 1563, ale pracują i wykonują zaciąg [tj. obowiązek przewożenia ciężarów własnym zaprzęgiem]; Mikołaj Zawisza zwozi do Z. zboże z 14 wł. w Królowej Woli, które są w jego użytkowaniu (Lustracje dz. XVIII 7, 337v).

1565-72 wieś i folw. w stwie Kamieniec: 1565-66 w dożywotniej dzierż. Mikołaja Zawiszy star. liw. i kam.; 33 kmieci na ćwierciach [włók], reszta areału użytkowana jako folw.; kmiecie nie płacą czynszu ani danin, ponieważ mają jeszcze wolniznę, ale pracują, kiedy im każą na folw. w Z. (LM 1565 II 165; ASK XLVI 142, 108); 1569! [recte: 1570] w Z. jest 33 kmieci, każdy na 14 ozimkach [zagonach] liczących wzdłuż i wszerz po 5 stajań, mają osobno ogrody i wągrody przed wsią, nie płacą czynszu, tylko pracują; zgodnie z postanowieniem starosty dają [rocznie] w sumie 66 kapłonów za 4 zł 12 gr, 33 gęsi za 3 zł 9 gr, 8 kóp i 15 jajek za 1 zł 3 gr (LM 1569, 307); 1572 dobra Z., obejmujące wsie → Królowa Wola, → Myszadła i Z., [w dzierżawie u] Stanisława Radzimińskiego star. liw. i kam.; w Z. 33 kmieci na 8 1/4 wł. os., każdy na 1 kwarcie, nie płacą czynszu, tylko pracują; jako daniny dają [rocznie] 8 1/4 gęsi, 16 1/2 kapłona, 4 kopy i 7 1/2 jajka; 2 karczmy przewoźne, od których [karczmarze] płacą [rocznie] po 12 gr czynszu; młyn na rz. Liwiec zw. Balla⁴Od 1676 znana jest król. osada Bale (BCzart. 1100, 757), położona ok. 1,5 km na SE od Myszadeł nad strugą → Moszczona, dopływem Liwca [liczby kół nie wpisano], odmierzono z niego [w sumie] 63 korce zboża: od 1 I do 1 VI [wymielono] 14 korców sprzedanych po 1 zł 8 gr, co daje 17 zł 22 gr dochodu; potem trwała przez 4 tyg. od 1 do 30 VI susza i [młyn] stał bezczynny (vacans), ale od 30 VI do 31 XII odmierzono 49 korców po 10 gr [każdy], co daje 16 zł 10 gr; słodu jęczmiennego 15 korców na zaopatrzenie (provisio); pszenicy 1/2 korca za 12 gr (ASK LVI L.3, 64v).

Folwark: 1565 folw. niemały, na dobrym i urodzajnym gruncie; starosta nie chce przedstawić dochodów, twierdząc, że folw. przynależy do jego wójtostwa [dziedz. w → Królowej Woli], które posiada z obowiązkiem służby wojennej (LM 1565 II 166); 1566 w folw. Z. gumno wielkie, bo tam grunt bardzo dobry (ASK XLVI 142, 108); 1569! [recte: 1570] folw. w jednym polu ma kilka kątów ról, które obsiewane są tylko 2 lata [z rzędu], w trzecim roku jest ugór, zatem z ról zbiera się 146 kóp żyta (z każdej wymłóci się po 2 1/4 korca), 20 kóp żyta jarego (po 1 1/2 korca), 29 kóp pszenicy (po 2 korce), 46 kóp owsa (po 2 1/2 korca), 12 kóp tatarki (po 1 1/2 korca), 20 kóp jęczmienia (po 2 korce); z tego wysiewa się 30 korców żyta, 6 korców żyta jarego, 8 korców pszenicy, 20 korców owsa, 6 korców tatarki, 10 korców jęczmienia; [po wysianiu] zostaje 298 1/2 korca żyta za 98 zł 15 gr, 24 korce żyta jarego za 8 zł, 50 korców pszenicy za 33 zł 10 gr, 95 korców owsa za 15 zł 25 gr, 12 korców tatarki za 3 zł 6 gr, 30 korców jęczmienia za 8 zł; len, konopie i produkty ogrodowe też obradzają, ale są [w całości] przeznaczane na potrzeby folw.; w oborze jest 9 krów dojnych, 6 jałówek, 7 młodych wołów (nieuków), 1 byk, 2 woły, 6 cieląt, 25 kokoszy, 39 gęsi, 13 kaczek; w folw. jest więcej bydła, ale starosta deklaruje, że kupił je za własne pieniądze; dochód z nabiału i innych produktów gospodarskich wynosi ok. 10 zł [rocznie] (LM 1569, 307v-308); 1570 dwór [folw.] dobrze zbudowany, otoczony dębiną; 2 wjazdy: jeden od południa od strony Z., drugi od wschodu od Królowej Woli i Łochowa; po prawej stronie wjazdu od południa jest dom nowo zbudowany na kopcu, otoczony wodą, która idzie koło Z. ze zdrojów [źródeł] znajdujących się we wsi → Myszadła; dom postawiony na osi północ-południe, ma dwie kondygnacje (gmachy), dolną i górną; dolna jest murowana i ma 3 sklepy [sklepione pomieszczenia], z których pierwszy ma wzdłuż 14 łokci [ok. 8,5 m, bo 1 łokieć = ok. 60 cm], pozostałe po 7 1/2 łokcia, a wszystkie po 10 łokci [szerokości]; w oknach błony szklane w ołowianych ramach, kraty i żelazne okiennice; pod tymi 3 sklepami od południa znajduje się w czwarty, w którym przechowuje się wino i inne napoje; górne gmachy drewniane z 2 gankami, od południa wielka izba o 9 oknach, która ma wzdłuż 16 a wszerz 11 1/2 łokci, w niej piec polewany pstry, szeroki, o dwóch wierzchach, roboty węgrowskiej, w kącie komin murowany, przy ścianach ławy i stoły malowane; od izby idzie sień ciemna z 1 oknem, szeroka na 11 1/2 a długa na 8 łokci, z niej wejście do 3 komór z oknami; izba, sień i komora świeżo pokryte tarcicami, od spodu prostymi, a z wierzchu laskowanymi, cały dom przykryty dachem z gontów; na kopiec, gdzie znajduje się dom, prowadzi szeroki most, kopiec ze wszystkich stron otoczony jest przekopem o szerokości 4 prętów [ok. 17 m] i głębokości 2 1/2 łokcia, w którym są ryby; od strony browaru dworskiego i wsi Z. na wodzie idącej do przekopu znajduje się sadzawka [staw rybny] o długości 28 i szerokości 4 prętów, druga sadzawka za kuchnią od strony gumna o długości 36 i szerokości 4 prętów tak głęboka, że mało się koń wielki w niektórych miejscach nie okryje; idąc ze wsi do dworu, naprzeciwko domu na kopcu jest drugi dwukodygnacyjny wielki dom drewniany, który wzdłuż ma 50 łokci a wszerz różnie, bo budowany jest nierówno; na dole jest sień z murowanym kominem i izba wielka, oba [pomieszczenia] mają [rozmiar] 15 1/2 na 15 1/2 łokcia; w izbie jest piec polewany pstry roboty węgrowskiej z murowanym kominem, 9 okien, wszystkie ze szklanymi błonami w ołowianych ramach i z żelaznymi kratami; pawiment [posadzka] sieni i izby wyłożony tarcicami, a pułap z tarcic heblowanych i laskowanych na belkach; są 3 komory i komórka oraz niewielka sionka połączona z kolejną komorą i kolejną sienią z pawimentem ceglanym, przeznaczoną na piwnicę, przy niej izba z piecem biało-zielonym polewanym i murowanym kominem, o 6 szklanych oknach z herbem zm. [pana] Zawiszy; [wszystkie] drzwi w domu stolarskie, zielono farbowane, na zawiasach; na prawo od wejścia do tego domu są 2 niewielkie piwniczki: pierwsza o długości 7 1/2 i szerokości 4 1/2 łokcia, druga 5 1/2 na 4 1/2 łokcia, a nad nimi komora, na lewo jest siedzenie letnie [altana?] z długą ławą przy ścianie i stołem stolarskim, z pawimentem wyłożonym tarcicami i pobiciem [dachem] pokrytym gontami, z wejściem po schodach na zwierzchnie [górne] gmachy; dalej 2 komórki, 2 komory [przeznaczone] na schowanie rzeczy, do których można wejść z dworu [podwórza] i z domu gospodarskiego, oraz kolejna komora na schowanie drew; na górze tegoż domu ganeczek mały, sala z 5 oknami, od niej sień ciemna pod dachem, izba z 2 oknami i komora, z drugiej strony sali izdebka z sienią, komorą i komórką, wszystko pod łamanym dachem krytym gontem; przed tym domem nad przekopem jest osobno zbudowany na słupkach sołek niewielki na mięso; dalej ku północy, na prawo między przekopem a sadzawką, stoi dom o 3 dachach, w którym jest kuchnia, komora, spiżarnia i izba czeladna biała z piecem zielonym i murowanym kominkiem, stołami i ławami, o 5 oknach z błonami szklanymi i drewnianymi ramami, przy niej sień z 3 komorami; dalej idąc podwórzem ku północy na lewo, stoją 3 komory, które razem mają wzdłuż 25 a wszerz 8 łokci: jedna na owies, drugą ma stolarz, trzecią woźnica na rzędy końskie; za nimi znajdują się 3 stajnie o jednym dachu zbitym od spodu z desek, a z wierzchu pokrytym garliną [słoma lub trzcina], w każdej stajni stawia się po 20 koni, [każda] ma wzdłuż 87 a wszerz 16 1/2 łokcia; za stajnią jest wołownia [wolarnia], która ma wzdłuż 33 a wszerz 12 łokci; naprzeciwko stajni, od zachodu, stoi dom gospodarski o długości 45 i szerokości 11 1/2 łokcia, z izbą białą, komorą i komórką, sienią z komórką do chowania kurów i piekarnią, do tego domu są wrota wielkie, w sień może i wóz wjechać, w sieni i piekarni są gliniane kominy, od wschodniej strony domu jest komora, w której mieszka wołowiec [wolarz]; cały dom kryty gontem i dranicami [deski darte lub łupane]; przed domem studnia z żurawiem i kubłem okowanym [obitym metalem] oraz sernik na słupach kryty gontem, za studnią jest piwnica, a na niej [stoi] spichlerz z drzewa dębowego z ganeczkiem, otoczony 9 komorami służebniczymi, zrobionymi z dylów i tarcic; za spichlerzem, obok wielkiego domu jest sadek młody otoczony dębiną, naprzeciwko niego są 2 pszczelniki odylowane, w których jest niemało uli, ale pszczół jeszcze nie ma; za domem gospodarskim, między gumnem a stajnią i wołownią jest przestronna obora kryta słomą, z chlewem i kurnikiem, a obok wołowni za stajnią jest gęsiniec; za dworem, jadąc w kierunku wsi [i dalej] wzdłuż opłotek do Królowej Woli, nad sadzawką stoją zabudowania browaru nienaprawione, o długości 23 i szerokości 14 łokci; w browarze izba wielka z 2 komnatami, każda z komórką, ale nie ma kominów, pieców, drzwi i okien, całość [przykryta] dachem pokrytym garliną, a szczyty obite dranicami; bydło, zboże i sprzęt [gospodarski folw.] ma w swojej opiece ksiądz Borkowski [skąd?], który sam oddaje [plony] staroście⁵O Borkowskim → Myszadła, przyp. 3 (ASK LVI L.3, 25v-31); 1572 role folw. Z. [znajdują się] pod Borzymi⁶Młyn Borzym znajdował się na Liwcu prawdop. przy ujściu do niego Ossownicy, na gruntach należących do Jadowa. Młynarz miał tam w dzierżawie „1 kąt rolej, który zową Borzimowski” (LM 1565 II s. 149, 157; PerthéesMaz.; AHPMaz. 2, 150 i mapa i przy dworze, razem z nimi obsiewa się 9 wł. w Królowej Woli; na folw. wysiano 55 1/2 korca żyta ozimego, 39 korców żyta jarego, 3 1/2 korca pszenicy, 81 korców jęczmienia, 162 korce owsa, 1 1/2 korca grochu, 9 korców tatarki (cicer), 3 korce prosa, 1 korzec lnu, 1 korzec konopi; z tego zebrano 241 kóp żyta ozimego (z czego wymłócono 569 korców), 61 kóp żyta jarego (82 korce), 10 kóp pszenicy (10 1/2 korca), 169 kóp jęczmienia (191 1/2 korca), 295 kóp owsa (734 1/2 korca), 5 kóp grochu (4 korce), 41 kóp tatarki (42 1/2 korca), 9 kóp prosa (17 1/2 korca), 21 kóp lnu (6 1/2 korca), 7 kóp konopi (3 korce); [z łąk] zebrano 9 brogów siana (ASK LVI L.3, 66).

Czeladź folw.: 1569! [recte: 1570] urzędnik, pani stara, 3 dziewki, parobek i pasterz [ich uposażenia nie podano] (LM 1569, 309); 1572 zarządca⁷Na temat używanej w inwentarzu 1572 terminologii łacińskiej dotyczącej osób pracujących na folw. → Korytnica, przyp. 10 i 11 samowtór z 2 końmi pobiera 24 zł rocznie, zarządczyni starsza 5 zł, dwaj dworzanie (aulici) po 3 zł, klucznik 6 zł, palacz 4 zł, sługa, który dba o spichlerz, 4 zł 25 gr; rządca ma zwyczaj jadać z pracującymi kmieciami (subditi) we dworze; na utrzymaniu [pańskim] jest w sumie 12 osób⁸W inwentarzu zapisano, że zwyczaj wspólnego jedzenia z pracującymi kmieciami dotyczy rządców 4 folw. w stwie kamienieckim: Z., Gwizdał (pow. kam.), Brzozy (pow. kam.) i Królowej Woli, nie jest zatem jasne, czy podana liczba 12 osób, będących na pańskim chlebie, odnosi się tylko do folw. Z., czy też i pozostałych (ASK LVI L.3, 68v).

4. 1564 młyn na gruntach wójtostwa Z. → p. 2.

5. 1609 dzies. z Z. należy do bpa płoc. (Vis. 1609, 51v); 1725 dzies. kmieca i folw. w Z. należy do kap. pułt. (Vis. 1725, 60v).

Uwaga: 1. Określenie przynależności powiatowej Z. w 2. poł. XVI w. nastręcza poważne trudności. Szerzej → Królowa Wola, Uwaga.

2. Z całą pewnością można wykluczyć, że to z naszego Z. pochodził Jakub Szywkowicz z Zawiszyna, który w 1530 został przyjęty do pr. miej. Starej Warszawy (PrzyjęciaSW nr 485, oraz indeks s. 200). Mimo, że nie znamy dokładnej daty lokacji Z., to z LM 1565 wynika, że nastąpiło to po 1550. Mikołaj Zawisza, który założył Z. jako star. liw., objął ten urząd w 1543 (MS 4/1 nr 7274, 7410).