1398 or. Wirchaczewo (WR 1 nr 389), 1426 Virzchocewo (WR 1 nr 1229), 1426 Wirzcha[cze]wo (WR 1 nr 1230), 1428 Virzchaczewo (PZ 10, 15), 1428 Virzchacewo (WR 1 nr 1280), 1432 Wyrzchaczewo (WR 1 nr 1532), 1432 Wirzchaczewo (WR 1 nr 1535), 1443 Wyerzchaczewo (PZ 14, 179v), 1451 Wyrzchoczow (Metryka 1 nr 51e/071), 1493 Vyrzchaczewo (PZ 22, 14v), 1499 Vyrzchaczevo (PG 62, 11v), 1529 Vyerchaczewo (PG 74, 542), 1547 Wierzchaczewo (PG 18, 321v), 1563 Wirschaczewo (ASK I 5, 222v), 11 km na SW od Szamotuł.

1. 1475 n. pow. pozn. (PZ 20, 26v); 1510 n. par. Kaźmierz (LBP 86).

2. 1444 w procesie Gotarda Przyborowskiego z Sędziwojem Otorowskim i jego braćmi wymieniono: staw przed (ante) W., łąkę zw. Czyrznia, rolę między W. a Sokolnikami Wielkimi (PZ 14, 270); 1444 wyspa karczmarska (insula alias ostrow tabernatoris alias karczmarsky), granica między W. a Szarokoźlem i Dęborzycami (PZ 14, 271v; też →p. 3); 1444 woźny oznacza kopcami granicę między wsią Otorowo nal. do Kiełcza, Sędziwoja, Mikołaja i Jana a wsią W. nal. do Gotarda [z Przyborowa] oraz Małgorzaty i jej cc. Katarzyny i Heleny (PZ 15, 17v).

3. Własn. szlach. 1398 Abraham z W. toczy proces z [Mik.] Spławskim [ze Spławia pod Poznaniem] (WR 1 nr 389; Lek. 1 nr 2740).

1426-43 Jan z V.: 1426-43 tenże śwd. (WR 1 nr 1229, 1586); 1428 tenże toczy proces z Małgorzatą c. Mroczka z V. i dowodzi, że szukał złodziei, którzy ukradli jej wołu i 10 skopów (PZ 10, 15; WR 1 nr 1280); 1437 tenże Wierzchaczewski toczy proces z Wierzbiętą wójtem z Obornik (PZ 13, 216); 1443 tenże →niżej: Gotard.

1426 Mikołaj z W. śwd. (WR 1 nr 1230).

1428 Mroczek z V., jego c. Małgorzata →wyżej: Jan; 1429 taż Małgorzata i Przezdrew z Krzestkowic toczą proces z Janem Rudzkim [o nim →Szczepy i →Rudki] (PZ 11, 21).

1432 Piotr Dzięcioł z W. śwd. (WR 1 nr 1532, 1535).

1443-44 Gotard Dołęga z →Przyborowa: 1443-44 tenże toczy proces z Sędziwojem z →Otorowa oraz jego braćmi Mik. Buszewskim i Kiełczem o to, że Sędziwój nie uwolnił od roszczeń in. osób 1/2 dóbr W., Szarokoźle i Dęborzyce, zgodnie z dok. poręki za Jana z Wierzchaczewa; Gotard dowodzi, że przez to poniósł 10 grz. szkody (PZ 14 k. 179v, 228, 254, 270, 271v); 1444 tenże →niżej: Pietrasz.

1444 Pietrasz Wierzchaczewski z ż. Małgorzatą, panią wienną, oraz cc. Heleną i Katarzyną, dziedzice w W., mają dokonać podziału na połowę dziedzin Szarokoźle i Dęborzyce oraz ostrowa należącego do karczmarza w W. z wyjątkiem zarośli; Małgorzata z cc. mają pod zakładem 100 grz. przestrzegać granic swych posiadłości z wsiami Sokolniki, Sarniewo, Pietrsko, Sękowo, Krzestkowice, Otorowo oraz granic między W. a Szarokoźlem i Dęborzycami; granice te miał wytyczyć Gotard z Przyborowa (PZ 14, 271v); 1444 wspomn. Małgorzata i jej cc. Katarzyna i Helena →p. 2; 1451 tegoż syn Jan →p. 6.

1444-72 Katarzyna c. Piotra Wierzchaczewskiego, siostra Małgorzaty i Jana: 1444 taż →wyżej; 1469 taż ż. Piotra Jeziorkowskiego¹Piotr Jeziorkowski występuje w l. 1443-63 w →Jeziorkach. Wiadomo, że jego żoną była w l. 1446-50 Dorota, a więc Kat. Wierzchaczewska była jego kolejną małżonką. Synami Piotra i Katarzyny byli Wojciech, Piotr [Młodszy], Maciej i Mikołaj (→niżej: Wojciech, pod 1472). Po śmierci Kat. Wierzchaczewskiej Piotr [Starszy] Jeziorkowski poślubił kolejną żonę, także Katarzynę. Można tak przypuszczać na podstawie zapisu z 1502 (→niżej: Wojciech) pozywa Jana i Mikołaja braci z Borzysławia (PZ 18, 198); 1472 taż i jej ss. →niżej: Wojciech.

1451 Jan syn Piotra →p. 6.

1463 Jan, Jakub i Małgorzata dzieci Teodoryka²O nim →Chojnica k. Poznania, przyp. 4 niegdyś z Chojnicy sprzedają Piotrowi Leszczkowskiemu (Leschczkowski) [skąd?] swą cz. wsi W., którą mają po matce, za 127 grz. (PG 6, 109v).

1472-85 Tomasz z W., Wierzchaczewski: 1472 tenże śwd. (AC 2 nr 1352); 1476 tenże występuje jako wuj Agnieszki [z Bnina] ż. Jakuba z Dębna wdy sandomierskiego (PG 9, 52); 1478 bp pozn. Andrzej [Bniński] dla usług, które oddał tenże szl. Tomasz, nadaje mu sołectwo w →Dusznikach (CP 3 nr 56); 1485 tenże ma żyć w pokoju z Wojciechem i Janem braćmi z Otorowa pod groźbą kary 100 grz. (PG 58, 181).

1472-1515 Wojc. Jeziorkowski, Wierzchaczewski [wnuk Jana Mleczki ze Zborowa] (PG 8, 118; →Jeziorki, przyp. 2), brat Piotra, Macieja i Mikołaja: 1472 tenże Jeziorkowski daje w działach swym braciom rodz. Maciejowi, Piotrowi i Mikołajowi cz. wsi Jeziorki, a otrzymuje od nich i od matki Katarzyny 1/2 wsi W. i folw. w Szarokoźlu (PG 8, 131); 1474 tenże Wierzchaczewski zapisuje ż. Katarzynie po 70 grz. posagu i wiana na 1/2 wsi W. (PG 9, 19); 1475 tenże z ż. Katarzyną sprzedają z zastrz. pr. wykupu opatrznemu Piotrowi mieszcz. z Obornik 3 grz. czynszu na 1/2 W. za 36 grz. (PG 9, 38); 1485 tenże Wierzchaczewski sprzedaje bratu Piotrowi za 18 grz. cz. wsi Jeziorki, którą odziedziczył po zm. bracie Mik. Jeziorkowskim (PG 10, 19v); 1487 tenże występuje jako wuj Małgorzaty c. Mac. Nosalewskiego (PG 10, 82v); 1497 tenże z ż. Katarzyną sprzedają z zastrz. pr. wykupu za 24 grz. Jadwidze ż. Jakuba Słopanowskiego 2 ł. os. [imiona kmieci →niżej: Mieszkańcy] w W., z których kmiecie dają rocznie po 1 grz. czynszu, 2 kapłony i 1/2 kopy jaj; tenże Wojciech zobowiązuje się do uwolnienia tych dóbr od roszczeń in. osób, zobowiązuje się też do oddania Słopanowskiemu 10 fl. węg. długu (PG 59, 272v); 1502 tenże sprzedaje z zastrz. pr. wykupu Janowi synowi Marcina Rożnowskiego 1 ł. opust. w W. za 20 grz. (PG 12, 213v); 1502 tenże Wierzchaczewski sprzedaje swemu bratu Piotrowi Jeziorkowskiemu³W zapisce wspomn., że Wojciech i Piotr byli braćmi zrodzonymi z jednego ojca, skądinąd wiadomo jednak, że w 1472 Wojciech, Piotr (Młodszy), Maciej i Mikołaj nazwani zostali braćmi rodzonymi →wyżej za 150 grz. części po rodzicach we wsi Jeziorki oraz te części Jeziorek, które otrzymał w spadku po zm. braciach Macieju i Mikołaju oraz swej macosze Katarzynie⁴Była to najpewniej trzecia ż. Piotra (Starszego) Jeziorkowskiego (PG 12, 213v); 1515 tegoż c. Jadwiga →niżej.

1475 wieś W. nie zapłaciła podatku (PZ 20, 26v).

[A. 1478] Stan. Ostroróg →niżej.

1493 Mik. Snowidowski sprzedaje Janowi Borzysławskiemu wieś Snowidowo za 200 grz. i kupuje od niego z zastrz. pr. odkupu za 150 grz. jego pr. do 1/2 W., zastawionej mu wraz z Sokolnikami Małymi przez zm. Stan. Ostroroga wdę pozn. [zm. a. 15 VI 1478; UDR I/1, 157] za 500 grz.; tenże Mikołaj zapisuje następnie ż. Małgorzacie po 75 grz. posagu i wiana na W. (PG 7, 3v; PG 11, 4).

1493 Andrzej Gołuchowski z V. w sporze z Cherubinem z Gołuchowa (PZ 22, 14v).

1499 wieś V. nie zapłaciła podatku (PG 62 k. 11v, 41).

1500 Jan z Ostroroga [syn Stanisława] daje swej ż. Dorocie z Wrześni w dożywocie dobra, m.in. 1/2 W. (MS 2 nr 1420); 1502 taż [wd. po Janie Ostrorogu] pozwana przez swych pasierbów Wacława i Stan. Ostrorogów oraz syna Achillesa Ostroroga m.in. o to, że niesłusznie posiada jako rzekomą oprawę ich dobra dziedz., tj. m. Międzychód z połowami wsi Michocin, Dzięcielin i Wielawieś, połowy W. i Sokolnik oraz całe wsie Strychy, Świniary, Topola, Gunice i Sołeczno (PZ 23, 47v; →Ostroróg – dobra).

1502-10 Wacław i Stan. Ostrorogowie ss. Jana Ostroroga i jego pierwszej ż. Heleny księżniczki raciborskiej oraz 1502 Achilles syn Jana Ostroroga i jego drugiej ż. Doroty z Wrześni: 1502 ciż →wyżej; 1510 ciż Stanisław i Wacław dzielą się dobrami: Wacław otrzymuje m.in. połowy W. i Sokolnik (PG 14, 91-92, dawniej k. 180-182; CP 5 nr 8; →Ostroróg – dobra); 1511 tenże Wacław zapisuje ż. Urszuli z Kutna po 700 zł węg. posagu i wiana m.in. na 1/2 wsi W. (PG 14, 139v, dawniej k. 277v; →Ostroróg – dobra).

1515 Jadwiga c. Wojc. Wierzchaczewskiego, ż. Wojc. Pietrskiego, Rosnowskiego [syna Marcina Rosnowskiego], który zapisuje jej po 40 grz. posagu i wiana na 1/2 cz. Pierska (PG 15, 45v).

1518 Mikołaj, 1518-37 Maciej, 1518-33 Andrzej ss. Wawrz. Wolikowskiego: 1518 ciż Wolikowscy z W. sprzedają [z zastrz. pr. wykupu] Janowi Wielżyńskiemu dz. w Krzestkowicach 2 ł. os. w W. (PG 15, 200); 1529 tenże Maciej i jego bratankowie Andrzej i Tomasz, ss. tegoż zm. Mikołaja, skwitowani przez Marcina Witkowskiego z 24 grz., zapisanych Witkowskiemu przez tegoż zm. Mikołaja na 2 ł. w V. (PG 74, 542); 1533 wd. po tymże Mikołaju →niżej: Tomasz; 1533 tenże Maciej ze wspomn. bratankami Tomaszem i Andrzejem skwitowany przez wspomn. Jana Wielżyńskiego z 24 grz. [zapisanych] za 2 ł. os. w W. [imiona kmieci →niżej: Mieszkańcy] (PG 77, 115v); 1533 ciż Maciej i Andrzej Wierzchaczewscy, ss. Wawrzyńca, wraz ze wspomn. Tomaszem i Andrzejem Wierzchaczewskimi, ss. [tegoż zm.] Mik. Wolikowskiego, sprzedają ich swemu bratu stryj. Janowi Sepieńskiemu [z →Sepna] dobra w Puszczykowie [k. Wielichowa] za 200 grz. (PG 16, 560; →Sepno); 1537 tenże Maciej →niżej: Tomasz.

1518-33 Jan Wielżyński z Krzestkowic →wyżej: bracia Wolikowscy.

1529-70 Tomasz i 1529-37 Andrzej Wierzchaczewscy ss. Mik. Wierzchaczewskiego [czyli Wolikowskiego]: 1529 ciż →wyżej: bracia Wolikowscy; 1530 tenże Tomasz występuje jako wuj Anny Otorowskiej (PG 74, 658v-659); 1533 tenże Tomasz wraz z matką Barbarą, wd. po Mik. Wierzchaczewskim, kupują z zastrz. pr. odkupu od Marcina Pietrskiego [syna Wojc. Rosnowskiego] 1/2 cz. w Piersku za 40 grz. (PG 16, 571v); 1533 ciż →wyżej: bracia Wolikowscy; 1533 tenże Tomasz winien jest 10 grz. Wacławowi Łężeckiemu (PG 77, 348); 1535 tenże Tomasz skwitowany przez pannę Katarzynę, c. Jakuba Buszewskiego, z sumy 45 grz., za którą Tomasz sprzedał jej z zastrz. pr. wykupu cz. wsi W. (PG 78, 240v); 1537 tegoż Tomasza kwituje brat Andrzej z 1/3 bydła i trzody we wsi W., a Tomasz oświadcza, że jest mu winien 30 grz.; jako stryj Andrzeja występuje Mac. Wierzchaczewski (PG 79, 245v); 1556 tenże Tomasz →niżej: Łukasz; 1563 tenże Tomasz z →Kaczlina (PG 107, 938v- 940); 1570 tenże Tomasz w zapisuje Urszuli, c. Winc. Lipnickiego, ż. swego syna Jerzego, po 1300 zł posagu i wiana na połowach cz. wsi W. i Kaczlin, które jego syn otrzyma po śmierci tegoż Tomasza (PG 21, 88v).

1532 Jan, 1532-40 Jakub i 1532-40 Stan. Ostrorogowie ss. Wacława, bracia Anny: 1532 ciż Jan, małol. Jakub i Stanisław otrzymują od swej matki Urszuli z Kutna jej oprawę zapisana m.in. na 1/2 W. i równocześnie przenoszą po 700 zł węg. jej posagu i wiana na m. Koźminek z wsiami (PG 16, 502v-503v); 1540 ciż Stanisław i Jakub dzielą się dobrami, Jakub otrzymuje m.in. 1/2 W. (PG 17, 333; →Ostroróg – dobra).

1532 Anna c. zm. Mik. Wierzchaczewskiego, ż. Wyszaka (Wisława) Łężeckiego, który zapisuje jej 40 grz. na 1/2 Zajączkowa (PG 16, 521v).

1547-56 Łukasz Jaktorowski, Jankowski, z →Psarskiego [k. Pniew] i Jaktorowa [pow. kcyn.]: 1547 tenże Jaktorowski dz. w →Psarskiem zapisuje ż. Annie, c. zm. Wacława Ostroroga, po 2600 zł posagu i wiana na 1/4 wsi Psarskie, Lubosina, Koźle, Zajączkowo, Krzestkowice, Przystanki, Młodawsko, W. i Wierzeja (PG 18, 321v); 1556 tenże Jankowski sprzedaje z zastrz. pr. wykupu Tomaszowi Wierzchaczewskiemu 1/2 W. za 1000 zł (PG 19, 392; PG 100, 897).

1569-83 Jerzy Wierzchaczewski, brat Jakuba: 1569 tenże otrzymuje od swej ż. Urszuli części wsi Rudki, Lipnica i Szczepy (PG 21, 7v); 1570 tenże z ż. Urszulą, c. Winc. Lipnickiego →wyżej: Tomasz; 1575 tenże sprzedaje z zastrz. pr. wykupu szpitalowi Ś. Ducha w Lwówku czynsz 2 grz. 16 gr za 42 zł (M Lwówek I 3, 76); 1576-83 tenże →niżej; 1577 tenże zapisuje ż. Urszuli Lipnickiej po 1300 zł posagu i wiana, a następnie sprzedaje swemu bratu Jakubowi części Kaczlina za 3000 zł, a kupuje od niego części W. za 3000 zł (PG 21, 709v-710v).

1570 Jan Buszewski zapisuje swej ż. Zofii, c. Sebastiana Przestanowskiego, po 500 zł posagu i wiana na połowach dóbr Buszewo, W., Otorowo, Świączyno, które ma w działach z braćmi Stefanem i [in.] Janem (PG 21, 78); 1576-77 tenże →niżej; 1583 wspomn. Zofia [wd.] →niżej.

1577 Jakub Wierzchaczewski [syn Tomasza], brat Jerzego →wyżej: Jerzy.

1584 Krzysztof Rosnowski i jego ż. Kat. Wierzchaczewska kupują od Andrzeja Krzyszkowskiego jego części w Rosnówku za 4800 zł (PG 22, 334v-335; PG 144, 320).

1508 pobór od 8 ł. i karczmy (ASK I 3, 8v); 1509 pobór od 9 ł. (ASK I 3, 45v); 1553 pobór od 7 ł. i karczmy (ASK I 5, 159v); 1563 pobór od 9 ł., 1 karczmy dor. i 1 krawca (ASK I 5, 222v); 1576, 1577 Jerzy Wierzchaczewski i Jan Buszewski płacą pobór od 6 ł. i 7 zagr. (ASK I 5 k. 478v, 682v); 1580 Jerzy Wierzchaczewski płaci pobór od 7 ł., 7 zagr., 2 komor., 1/2 ł. karczm., pasterza od 30 owiec, in. pasterza od 20 owiec (ŹD 16; ASK I 6, 104v); 1581 Jerzy Wierzchaczewski płaci pobór od 7 ł., 7 zagr., 2 komor., roli karczm., pasterza od 15 owiec (ASK I 6, 366); 1583 pobór z cz. Jerzego Wierzchaczewskiego i Zofii Buszewskiej od 7 ł., 7 zagr., 2 komor., 1/2 ł. [karczm.] (ASK I 4, 653).

Mieszkańcy: 1497 kmiecie Piotr Starosta, Wawrz. Młodusz (PG 59, 272v); 1533 kmiecie Młodusz i Starosta (PG 77, 115v).

5. 1440-41 Jakub Pabir pleb. w Kaźmierzu [k. Szamotuł] pozwany przez Andrzeja Polanowskiego pleb. w Bytyniu o to, że bezprawnie zagarnął dzies. ze wsi Witkowice, W. i Szarokoźle; pleb. z Bytynia prosi o przywrócenie mu pr. do tych dzies. (ACC 23, 200; ACC 24 k. 4, 97; Now. 2, 460).

1510 dzies. z 8 ł. os. i 1 ł. opust. w W. płacą dla kat. pozn. [tj. wikariuszom kat. pozn.], dzies. z folwarków płacą plebanowi w Kaźmierzu; jest karczma (LBP 86).

6. 1451 Jan syn Piotra z W. student w Krakowie (Metryka 1 nr 51e/071).

Uwaga: K 2 s. 97, 544, błędnie odnosi do W. występujące w przytaczanej przez nas zapisce z 1444 (PZ 14, 270; →p. 2) obiekty: sad Olszowiec (leżący w Szarokoźlu) oraz łakę U Ciernia. Podobnie łąka U zdroju oraz łąka U bagna, które K 2, 4, oraz K 3, 470, odniósł do W., w rzeczywistości należały do wsi Siedliska, której nazwę tenże autor omyłkowo potraktował jako nazwę łaki (K 3, 186).