1432 kop. 1435 Wyrzbno (Wp. 9 nr 1296), 1432 or. Wirzbno (ACC 16, 141), 1434 Virzbno (PZ 12, 129v), 1475 Vyrzbno (PZ 20, 6v), 1521 Vyerzbno (AC 2 nr 1744), 1522 Vyrsbno (Metryka 2 nr 1522h/025), 1944 Wierzebaum, 7 km na SW od Międzychodu.

1. [1446?] pow. pozn. (PG 2, 156a); do 1432 par. Przetoczno, 1432 n. par. własna (ACC 19, 253-254); 1510 dek. Wronki (LBP 173).

2. 1432 jez. Rudka, łąka Jastrzębnik, droga do Strychu →p. 5; 1435 granica z Michocinem, 1502 dwór, barcie, 1510 mł. →p. 3; 1536 w akcie podziału dóbr między braćmi Maciejem i Serafinem Wirzbieńskimi wymienione zostały m.in. Jez. →Wierzbieńskie, łąka Wyręba oraz położone obok lasy Nart i Goździewiec, las Jastrzębnik, łąka w stronę wsi Strych, ścieżka naprzeciw Kociełka (PG 76, 247v-248v); 1547 granica W. i Gorzycka Nowego, Bielawy w Gorzycku leżą w stronę Wierzbieńskiego Młyna →p. 3; 1567 mł. w W. →p. 3; 1571 w podziale wsi Goraj wspomniano m.in. granicę z W. oraz drogę z Lubiekowa do W. (PG 123, 40v-42); 1572 mł. i jeziora, 1574 dwór, 1580 mł. →p. 3; 1579 stare kopce na granicy między W. a opust. Brzeźnem, jaz na jez. w W., chrusty w stronę Łojewa aż do drogi do Zielomyśla, zapust pod Zielomyślem w stronę Łojewa (PG 135, 306-309).

[Wspominany w XVI w. młyn w W. jest najpewniej ident. z →Wierzbieńskim Młynem, który określano w źródłach jako leżący między W. a Gorzyckiem (1552: PG 19, 33; PG 96, 11) lub wręcz w Gorzycku (1551: PG 18, 594), a który dzielił z Gorzyckiem losy majątkowe →p. 3: pod 1500, 1547, 1577.]

3. Własn. szlach. 1432 Bodzęta Niewierski [h. Nałęcz] z ż. Agnieszką oraz ss. Sędziwojem, Mikołajem i Dobrogostem →p. 5.

1432-46 Sędziwój Niewierski z W., Gorzycka, Niewierza (gdzie występuje do 1467), syn Bodzęty: 1432 tenże →wyżej; 1434 tenże z matką Agnieszką Niewierską toczą proces z Piotrem Obrzyckim, a tenże Sędziwój z Niewierza, V. i Gorzycka Nowego toczy proces ze Stan. Szczenieckim niegdyś mieszcz. z Kościana (PZ 12, 129v); 1434 tenże syn zm. Bodzęty Niewierskiego z V. toczy proces z Janem Szczepskim (PZ 12, 207); 1435 tenże Niewierski z W. toczy proces z Piotrem Skórą z Gaju o granice wsi Michocin, na których zm. Bodzęta z W. wraz z 10 sobie równymi i 50 niższymi [stanem] usypał bezprawnie przed mniej niż 3 laty 30 kopców, o wyłowienie ryb w jez. [Michocin] i o zniszczenie młyna [w Michocinie?] (PZ 13, 94; WR 1 nr 1577); 1435 tenże pozywa Wawrz. Brodzkiego o potwierdzenie kopców ojca na granicy Michocina, ale Wawrzyniec przysięga, że nic o nich nie wie (WR 1 nr 1549); 1435 tenże z V. śwd. (WR 1 nr 1447); 1436 tenże Niewierski i jego ludzie z W. i Gorzycka toczą proces z Sędziwojem z Ostroroga wdą pozn. [dz. Międzychodu] (PZ 13, 129v); [1446?] działy braci: Sędziwój z Gorzycka otrzymuje Gorzycko i Gorzycko Nowe, Dobrogost Wirzbieński – wsie W. i Brzeźno, a Mikołaj z Niewierza – 1/2 Zakrzewa i opust. Jasionkę (PG 2, 156a – luźna karta włożona miedzy kartami z zapisami z 1446); 1475 tenże wspomn. jako zm. →niżej; [jako wd. po nim została Katarzyna →niżej: Maciej, pod 1556].

1432-85 Dobrogost z W., Niewierza (gdzie występuje do 1494), syn Bodzęty: 1432, [1446?] tenże →wyżej; 1462 Dobrogost z W. zapisuje swej ż. Jadwidze po 300 fl. posagu i wiana na W. (PG 6, 162); 1485 tenże →niżej.

1475-1534 Mikołaj i 1475-1518 Stanisław Wirzbieńscy (Wierzbieńscy), z W., ss. Sędziwoja: 1475-76 ciż bracia niedz., ss. zm. Sędziwoja Niewierskiego (Wirzbieńskiego), toczą procesy ze Stanisławem ze Skrzydlewa i Mikołajem z Jabłonowa (PZ 20 k. 6v, 22, 39, 71v); 1481 ciż z matką Katarzyną, wd. po Sędziwoju Niewierskim, sprzedają Stan. Bogdankowi kapłanowi w Kamionnie 8 fl. czynszu ze swych części w W. i Gorzycku Nowym na rzecz fundacji nowej altarii [w Szamotułach] z zastrz. pr. wykupu za 100 fl. (PG 9, 130v; ACC 59, 28v-29); 1485 działy tychże braci ze stryjem Dobrogostem Niewierskim: Dobrogost otrzymuje Zakrzewo i Niewierz, a Stanisław z Mikołajem – W. i Brzeźno; Mikołaj z W. zapisuje swej ż. Małgorzacie po 150 grz. posagu i wiana na połowie należnej sobie w działach z bratem połowy wsi W., Brzeźno, Gorzycko Nowe i Gorzycko (PG 10, 17v); 1487 tenże Stanisław →p. 6; 1493 ciż dziedzice Gorzycka zapisują Piotrowi Ordzińskiemu po 12 grz. (PZ 22, 50v-51); 1494 ciż bracia niedz. z W. sprzedają Sędziwojowi Mylińskiemu 12 grz. czynszu z Gorzycka Nowego z zastrz. pr. wykupu za 100 1/2 grz. (PG 7, 38v); 1499 za tegoż Stanisława ręczy Wojc. Niemieczkowski wobec Stan. Otuskiego, że oprawi swej ż. Dorocie Otuskiej [c. Otuskiego] po 150 grz. posagu i wiana na Gorzycku Nowym (PG 62, 8v); 1500 tenże Stan. Wirzbieński z Gorzycka Nowego zapisuje swej ż. Dorocie Otuskiej po 150 grz. posagu i wiana na 1/2 Gorzycka Nowego, na połowie swej 1/4 Gorzycka i na całej swej cz. Wierzbieńskiego Młyna (PG 12, 100); 1502 tenże Mikołaj zapisuje swej ż. Małg. Kurskiej po 150 grz. posagu i wiana na połowach W. i Brzeźna z folwarkami, na dworze w W., na 1/2 barci i na 1/4 Gorzycka (PG 12, 232v-233); 1506 ciż bracia →p. 5; 1514 Dorota Otuska ż. tegoż Stanisława (PG 69, 68); 1518 tenże Stanisław występuje jako stryj Anny ż. szl. Piotra Paruszewskiego sołtysa w Januszewicach (AE I 105); 1519 Katarzyna c. tegoż Mikołaja, ż. Piotra Ocieskiego, który zapisuje jej po 150 grz. posagu i wiana (PG 15, 274); 1520 [który?] Wirzbieński z Wielkopolski zwolniony przez króla od obowiązku udziału w posp. ruszeniu (MS 4 nr 12773); 1526 Dorota c. tegoż Mikołaja, ż. Jana Gorzyckiego, który zapisuje jej po 100 kóp gr posagu i wiana na Gorzycku i Gorzyniu¹W 1553 Dorota występuje jako wd. po Janie Gorzyckim (TD) (PG 16, 125v); 1527 Helena c. tegoż Mikołaja, ż. Sebastiana Przestanowskiego, który zapisuje jej po 100 grz. posagu i wiana (PG 16, 184); 1530 tenże Mikołaj zapisuje Dorocie c. Bieniasza Zadorskiego, a ż. swego syna Macieja, po 230 grz. posagu i wiana na połowie 1/2 wsi W. i Brzeźno (PG 16, 330v); 1530 tenże Mikołaj daje swemu synowi Serafinowi cz. Gorzycka i 1/2 swych części Brzeźna i W., wolną od oprawy synowej Doroty Zadorskiej (PG 16, 369v); 1534 tenże Mikołaj z synem Serafinem przekazują sobie wzajemnie części W., Brzeźna i Gorzycka; Mikołaj daje części w tych wsiach swemu synowi Maciejowi i ponownie zapisuje po 230 grz. posagu i wiana jego ż. Dorocie Zadorskiej (PG 16, 674-675); 1541 wd. po tymże Stanisławie, Dorota Otuska, kwituje swych ss. Marcina i Bonifacego [Bodzętę] Gorzyckich ze 150 grz. swej oprawy, zapisanej przez zm. męża (KoścZ 26, 308v).

1522-53 Serafin Wierzbieński (Wirzbieński), syn Mikołaja, ojciec Marcina i Andrzeja: 1522 tenże →p. 6; 1530, 1534 tenże syn Mikołaja →wyżej; 1536 działy tegoż z bratem Maciejem →p. 2; 1546 tenże zapisuje ż. Elżbiecie po 5000 zł posagu i wiana na połowie swych części W., Gorzycka i opust. Brzeźna (PG 18, 303); 1547 tenże zawiera ugodę z Bodzętą Gorzyckim [swym bratem stryj., synem Stan. Wierzbieńskiego]; Serafin daje mu w Gorzycku Bielawy leżące w stronę Wierzbieńskiego Młyna, ostrówek k. folw. i ostrówek k. granicy W. i Gorzycka Nowego, zaś Bodzęta daje Serafinowi 1/4 ł. w Gorzycku, który Jan Koźla Gorzycki miał w zastawie od Mik. Wirzbieńskiego (PG 89, 406v-407v); 1553 tenże (TD); 1556 tenże wspomn. jako zm. ojciec Marcina i Andrzeja →niżej: Maciej.

1531 ciążący na W., Gorzycku i Brzeźnie czynsz 1 grz. 30 gr od sumy głównej 20 grz. dla altarii pod wezwaniem Trzech Króli we Lwówku zostaje wykupiony i zapisany na in. dobrach; dok. w sprawie poprzedniego zapisu wystawił ten sam starosta [Łukasz Górka urzędujący 1508-35] (PG 16, 429-430).

1530-72 Mac. Wierzbieński (Wirzbieński), syn Mikołaja, [ojciec Krzysztofa i Mikołaja]: 1530, 1534 tenże syn Mikołaja, mąż Doroty Zadorskiej →wyżej; 1536 działy tegoż z bratem Serafinem →p. 2; 1537 tenże kupuje od Mik. Przetockiego cz. Krobielewa z zastrz. pr. odkupu za 100 grz. (PG 17, 160v); 1557 tenże z małol. bratankami Marcinem i Andrzejem, ss. zm. Serafina, pozwani przez Mac. Koźlika Gorzyckiego o podział Jez. Wielkiego w Gorzycku (PG 101, 24); 1557 Zofia c. tegoż Macieja, ż. Mac. Śremskiego, który zapisuje jej po 400 zł posagu i wiana²Była jego ż. jeszcze w 1572 (TD) (PG 19, 445; PG 101, 383v); 1556 tenże wraz z Marcinem i Andrzejem Wierzbieńskimi synami Serafina oraz Marcinem i Bodzetą Gorzyckimi wykupuje ciążący na W. i Gorzycku Nowym czynsz od sumy 108 fl., zapisany niegdyś przez Katarzynę wd. po Sędziwoju Niewierskim na rzecz altarii w Pniewach (PG 100, 32v); 1557-62 Maciej wraz z Marcinem i Bodzętą Gorzyńskimi opiekunowie dzieci zm. Dobrogosta Niewierskiego, 1562 tenże wraz z Marcinem opiekunowie dzieci zm. Bodzęty, 1564 tenże winien jest ss. Bodzęty 270 zł (TD); 1563 tenże →niżej; 1567 Maciej sprzedaje z zastrz. pr. wykupu Mac. Gorzyckiemu 1/4 młyna w W. i cz. jeziora w Gorzycach za 350 zł (PG 20, 621); 1572 tenże z ż. Dorotą Zadorską sprzedaje z zastrz. pr. wykupu Franciszkowi i Joachimowi Gorajskim cz. młyna w W. i części 3 jezior za 350 zł (PG 21, 346).

1556-57 Marcin i 1556-80 Andrzej Wierzbieński, ss. Serafina: 1556, 1557 ciż małol. →wyżej: Maciej; 1577 tenże Andrzej zapisuje swej ż. Małg. Bylęckiej czyli Skrzydlewskiej po 1300 zł posagu i wiana na połowie swych części W., Gorzycka i opust. Brzeźna (PG 21, 760v); 1577 tenże Andrzej kupuje od Jana Gorzyckiego cz. Gorzycka z jeziorami i cz. Wierzbieńskiego Młyna (PG 21, 765v); 1577, 1579, 1580 tenże Andrzej →niżej.

1574-80 Krzysztof i 1574-88 Mik. Wierzbieńscy [ss. Macieja]: 1574 tenże Mikołaj sprzedaje z zastrz. pr. wykupu bratu Krzysztofowi części W. i opust. Brzeźna za 350 zł, a wieczyście sprzedaje mu 1/2 dworu w W. przypadłą z działów braterskich (PG 21, 393v-394); 1575 tenże Krzysztof wydzierżawia Janowi Szczodrowskiemu wspomn. dobra w W. i Brzeźnie (KoścG 29, 271); 1577, 1580 tenże Krzysztof →niżej; 1579 ciż Krzysztof i Mik. Wierzbieńscy zawierają ze swym bratem stryj. Andrzejem Wierzbieńskim ugodę dot. działów W. i Brzeźna (PG 135, 306-309); 1584 tenże Mikołaj mąż Doroty Przetockiej (PG 22, 338).

1508 pobór od 12 ł., od karczmy 6 gr (ASK I 3, 23v); 1510 pobór od 12 półł., karczmy i młyna (ASK I 3, 268); 1510 w W. jest 14 półł., 3 półł. opust., 7 zagr., 2 karczmy, mł. (LBP 173); 1563 pobór z działu Mac. Wierzbieńskiego od 4 1/2 ł., 1 karczmy dor., młyna dor. o 1 kole; z działu Elżbiety Wierzbieńskiej [wd. po Serafinie] od 3 ł., 3 rzem. (ASK I 5, 238); 1577 pobór z działów Andrzeja Wierzbieńskiego i Krzysztofa Wierzbieńskiego (ASK I 5, 723); 1580 pobór z działu Krzysztofa Wierzbieńskiego od 9 półł., 4 zagr., 1 komor., 1 kowala, karczmy i mł. korzecznika o 1 kole; z działu Andrzeja Wierzbieńskiego od 4 półł., 6 zagr. po 4 gr, od 1 zagr. 6 gr, 1 komor., roli karczmarskiej 12 gr (ŹD 39; ASK I 6, 155v).

1432 ogród Habeszowski →p. 5; 1521 Dorota z V. stawia świadka w sprawie śmierci swego męża; prac. Piotr z Chwalęcic zeznaje, że w ubiegłym roku słyszał, jak Piotr Zatomski skarżył się Andrzejowi Słomowskiemu, że przeszkodził w ślubie z Dorotą, mówiąc, że ma ona męża; śwd. zapewnił wtedy Zatomskiego, że wie, iż Mikołaj mąż Doroty nie żyje; śwd. od 13 lat pędzi bydło z Łęczycy przez Kalisz do Wrocławia wraz ze wspólnikami, wśród których był ów Mikołaj; zapytany kiedyś, czy jest żonaty, odparł, że ma ż. Dorotę w Kaźmierzu w domu pana Helta, którą tam pojął, ale potem, gdy pan Helt wyprowadził się z Kaźmierza, to i Mikołaj ją opuścił; w drodze Mikołaj zaczął chorować, tak że wspólnicy zostawili go w Kaliszu w domu mieszczanina Sadło, a gdy wracali z Wrocławia dowiedzieli się od niego, że Mikołaj zm. i został pochowany, na dowód czego Sadło pokazał im jego szaty i oddał pozostałe po nim 3 wiard. (AC 2 nr 1744).

1536 łany Kołczyński i Żelkowski, ogród Synowski, działka Durniakowska (PG 76, 247v-248v).

5. 1432 Bodzęta Niewierski z W. z ż. Agnieszką oraz ss. Sędziwojem, Mikołajem i Dobrogostem proszą bpa pozn. o erygowanie kościoła par. w W.³ŁOp. 2, 438, powołując się na kop. tego dok. z 1583, kładzie błędnie erekcję kościoła na 1415 i przytacza przekręcone imię fundatora (Bernard) pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP i ś. Mikołaja, z powodu znacznej odległości od kościoła w Przetocznie, do którego uczęszczają mieszkańcy; kościół par. w W. istniał już przed laty, ale został opuszczony; na utrzymanie plebana dają 1 ł. wolny i 2 grz. czynszu z W., 1 zagr., jez. Rudka, łąkę Jastrzębnik, 2 ostrowy (na których można wysiewać po 3 miary ziarna), wspólne pastwisko, co tydzień korzec mąki z mł. w Słupcy, grunt na plebanię oraz ogród warzywny (ortus caulium) zw. Habeszowski leżący przy drodze do Strychu (Wp. 9 nr 1296); 1432 Wojciech komendarz [zarządca kościoła] w W. (ACC 16, 141); 1434 Jan z Drzewicy wikariusz [generalny] bpa pozn. na podstawie prośby Bodzęty Niewierskiego z 1432 eryguje par. w W.; przyznaje plebanowi meszne od mieszkańców tej wsi i dzies. z ról szlach.; pr. patronatu ma należeć do dziedziców; wikariusz instytuuje na plebana kapłana Wojciecha z Międzychodu, prezentowanego przez Bodzętę i jego rodzinę (Wp. 9 nr 1371); 1435 Wojciech pleb. w W. toczy proces z wikariuszem Piotrem (ACC 18, 100); 1435 tenże Wojciech toczy proces z Wojciechem plebanem z Przetoczna, który okazuje przywilej bpa Andrzeja Łaskarzyca; także pleban z W. przedstawia swój przywilej (ACC 19 k. 56v, 176v, 179v, 211); 1437 oficjał wydaje wyrok w tej sprawie, ale strony powierzają ją sędziom polubownym, a oni wydają kolejny wyrok: apelacja plebana z Przetoczna [od wyroku oficjała] zostaje unieważniona, wieś Brzeźno ma należeć do par. V., tak jak napisano w wyroku [oficjała]; pleban z V. zgadza się obniżyć koszty procesu, które zwrócić mu winien pleban z Przetoczna, z 2 1/2 grz. do 1 1/2 grz. (ACC 21 k. 186, 189v); 1442-43 tenże Wojciech pleb. w W. toczy proces z kolejnymi plebanami w Pczewie i dowodzi, że w W. od dawna istniał kościół par. i należała do niego wieś Gorzycko Nowe; oficjał przysądza sporną wieś par. w Pczewie, pleb. w W. apeluje do Stolicy Apostolskiej; sprawę rozstrzygają ostatecznie sędziowie polubowni: Gorzycko Nowe ma należeć do par. Pczew, mieszkańcy tam mają przyjmować sakramenty i dokonywać pochówków na cmentarzu, ale mogą uczęszczać do kościoła w W. i tam składać ofiary mszalne, z wyjątkiem 4 świąt: Bożego Narodzenia, Wielkanocy, Zesłania Ducha Ś. i Wniebowzięcia NMP; meszne, stołowe i denar suchedniowy mają należeć do plebana w Pczewie, jedynie meszne i dzies. z 4 ł. uprawianych przez dziedzica, jeśli zostaną na nich osadzeni kmiecie, mają być dawane plebanowi w W.; jemu przypaść ma też kolęda (columbacio) bożonarodzeniowa i jaja wielkopostne (ACC 25, 89; ACC 26 k. 89v, 102).

1506 Stanisław i Mik. Wirzbieńscy z W. jako kolatorzy kościoła par. w W., wakującego po śmierci pleb. Stan. Kuczla z Lwówka, prezentują Pawła kapłana z Lwówka (ACC 83, 117).

1510 do par. należą wsie W. i Gorzycko; w W. meszne nal. do plebana, a dzies. do klucza pczewskiego bpów pozn. (LBP 173); 1564 dzies. z 12 ł. w V. nal. do dóbr bpów pozn. w kluczu pczewskim (IBP 306).

1725 kościół Ś. Mikołaja w W. stary, drewniany i zniszczony, jest filią kościoła par. w Goraju (ŁOp. 2, 438).

6. Studenci w Krakowie: 1487 Stanisław syn Sędziwoja z V. w diec. pozn. (Metryka 1 nr 87e/039); 1522 Serafin syn Mikołaj z V. (Metryka 2 nr 1522h/025).

8. Na polu pod lasem, między szosami do Międzyrzecza i do Przytocznej znaleziono kilkadziesiąt fragmentów ceramiki późnośredniowiecznej (Hensel 7, 208-209).

Uwaga: Nie ma pewności, czy z W. pochodziła występująca w 1543 Anna Wierzbieńska przeorysza w kl. cysterek w →Owieńskach (ACC 109, 42v), a także Stan. Wierzbiński 1555-58 przeor, a 1558-92 opat kl. cyst. w →Paradyżu. W Wielkopolsce są też wsie Wierzbno w pow. kal. (k. Odolanowa, bardzo słabo poświadczona) i w pow. kon. (k. Słupcy, posiadłość klasztoru w Lądzie). Istniała też w XV w. czynna głównie w południowej Wielkopolsce rodzina Wierzbieńskich (Wirzbieńskich). Pietrasz Wirzbieński był 1408-09 wiceburgr. i starszym zamku w Kościanie, a dzięki ż. Tomisławie nabył dobra w →Szelejewie. Jego synem był zapewne Krystyn z Szelejewa, Dalabuszek i Ostrowieczna, kaszt. krzywiński 1443-57, który również używał nazwiska Wirzbieński (PSB 47, 635-636). Do kolejnego pokolenia należał najpewniej Jan Wierzbieński (prawdop. bratanek Krystyna), występujący 1434-43 jako śwd. w dokumentach (BR 628 nr 98; Wp. 5 nr 700), w 1442 jako dz. w Dokowie Mokrym procesował się z plebanem z Drożyna o dziedzinę Poświątne (AE I 45v; Wp. 5 nr 695, reg.), potem zaś (1445-78) związany z opactwem w Lubiniu: 1445 toczył proces z opatem (KoścZ 12, 640), a w 1478 był domownikiem (familiaris) klasztoru lub. (DBL nr 319). Pietrasz był przybyszem ze Śląska, a jego nazwisko nawiązywało do wsi Wierzbna k. Świdnicy, będącej gniazdem tej możnej niegdyś rodziny (zwanej w historiografii Wierzbnami). Na pieczęci Krystyna z Szelejewa widnieje herb śląskich Wierzbnów z 6 liliami. Ich krewnymi byli także dziedzice →Rydzyny i →Pawłowic, którzy począwszy od XVI w. dodawali sobie do nazwiska określenie „z Wierzbna” (de Virbno, de Virbna). Zob. T. Jurek, Panowie z Wierzbnej. Studium genealogiczne, Kraków 2006, zwł. s. 71-81.