1538! [1539] or. Brzoza, Broza (MK 58 k. 42v, 43), 1783 Brzoza (PerthéesMaz.), 1801-04 Brzóza (Heldensfeld 1801-04, ark. 143a), 1830 Brzuza (Mapa Kwat. kol. V, sek. IV), obecnie Brzóze, ok. 5 km na NW od Mińska Mazowieckiego.

1. 1539 z. czer., klucz osiecki (MK 58, 42v; MS 4/3 nr 19633); 1553 pow. czer. (MK 84, 139; MS 5/2 nr 6204); 1564, 1569, 1573, 1576-77, 1579 pow. czer., par. Mińsko (MK 84, 138; ASK I 46 k. 40, 208, 287v, 333, 371, 443v; ŹD 224); 1570 pow. warsz., starostwo Stanisławów, par. Wiśniewo (ASK I 27, 77v); 1571 pow. warsz., stwo i par. Stanisławów (ASK I 46, 462).

2. 1558 od kopca gran. w Arynowie wsi [należącej do] ur. Jana Harynka, poprowadzona jest granica między wsiami Choszczówka i B.; granica między wsiami Choszczówka i B. biegnie w kierunku wsi Cyganka aż do postawionego na wzgórzu kopca, który wyznacza kąt gran. inaczej węgieł (alias wegiel) wsi Choszczówka; granica lasu Lipiny [biegnie] od 2 kopców na krańcu pól wsi Cyganka i B. i z drugiej strony dóbr Goździówka i Zalesie [idąc] ku wschodowi aż do miejsca, gdzie kopiec wyznacza kąt dóbr Zalesie i gran. dóbr B. i Lubomin, a od tego miejsca w kierunku północnym przez strumień Jagodnica w pobliżu drogi, która idzie z Cyganki i B. do Stanisławowa [pow. warsz.] (MK 91, 78-79v); 1565 B. graniczy z Choszczówką, Cyganką, Lubominem, Dębem i Ładzinem (LM 1565 I 102; II 202); 1569-71, 1573, 1576-77, 1579 karczma → p. 3: pobór.

3. Włas. monarsza. 1538! [1539] król Zygmunt I udziela ur. Jerzemu Jeżowskiemu sędziemu warsz. przywileju lokowania wsi B. w z. czer., w kluczu [dóbr] król. w Osiecku na 30 włókach pola i daje mu i jego prawnym następcom wójtostwo tamże obejmujące 3 wł. razem z 1/3 dochodów z kar sądowych oraz obowiązkiem służb w takim wymiarze jak wójtowie innych dóbr król. (MK 58 k. 42v-44¹Wpisano błędną datę roczną 1538, wszystkie wpisy poprzedzające i następujące opatrzone są datą 1539 oraz adnotacją, że to 33 rok panowania króla Zygmunta. Datę koryguje regest w MS; MS 4/3 nr 19633); 1553 król Zygmunt August w uznaniu za zasługi nadaje Andrzejowi Noskowskiemu bpowi płoc. i jego prawnym sukcesorom nowo lokowane wsie król., tj. B. z 44 wł. miary chełm., Cygankę z 22 wł. i Lubomin z 22 wł. w wieczyste posiadanie; bp obejmie je, jak tylko zezwoli na to matka króla, królowa Bona, do której obecnie one należą na mocy pewnych praw (MK 84, 138-140v; MS 5/2 nr 6204; LM 1565 II 224); 1556 król dołącza do wcześniejszego nadania Andrzejowi Noskowskiemu wsi B., Cyganki i Lubomina 18 wł. i 13 prętów, które powstały przy wymierzaniu tych wsi jako nadwyżka w stosunku do liczby włók poprzednio zapisanych w nadaniu z 1553, tj. w B. do 44 zapisanych wł. dodatkowo [jeszcze] 5 mr. (MK 89, 53v-54v; MS 5/2 nr 7665; LM 1565 II 227); 1558 król zatwierdza dok. komisarski zawierający rozgraniczenie i pomiar dóbr: B., Cyganka i Lubomin oraz lasu zw. Lipiny [gran. → Cyganka, p. 2] nadanych bpowi Andrzejowi Noskowskiemu (MK 91, 78-80; MS 5/2 nr 8182; LM 1565 II 229).

1563-79 pobór: 1563 Jakub Rucki (Ruczki) rządca bpa płoc. od 26 wł. os., wójt od 2 wł. os. (ASK I 46, 133); 1564 Jakub Rucki rządca bpa płoc. od 3 wł. os., od 2 zagr. albo rzem.²Zapis dot. zagr. nie jest jednoznaczny (ASK I 46, 228). Może też chodzić o → Brzozę w par. Jastrząbie (ASK I 46 k. 208, 228); 1569 od 30 wł. os., 2 1/2 wł. opust. i wzięte na folw., wójt dziedz. od 3 wł. os., od karczmy (ASK I 46, 287v); 1570, 1571 ur. Stanisław Chądzyński rządca [w Stanisławowie] płaci od 31 wł. os., 2 wł. wzięte na folw. teraz nie obsadzone, wójt dziedz. od 3 wł. os., karczmarz od karczmy przywoźnej dor. (ASK I 27, 77v; ASK I 46, 462); 1573 od 30 wł. os., karczmy przywoźnej dor., od 3 wł. wójt. (ASK I 46, 333); 1576 Tomasz Kozak rządca (villicus) płaci od 32 wł. os., wójt osobno od 3 wł., od 2 karczem (ASK I 46, 40; ŹD 224); 1577 od 35 wł. os. i karczmy przywoźnej (ASK I 46, 371); 1579 od 31 wł. os., wójt od 3 wł., karczmy przywoźnej pana Jana Zaręby, karczmy przywoźnej pana Wojciecha Wołosza (ASK I 46, 443v; o dacie → Brześce).

B. 1565-70 wieś w tenucie Ładzin: 1565 C. w dzierżawie bpa płoc. Andrzeja Noskowskiego; w B. jest 45 kmieci na 31 1/2 wł. os., z każdej włóki płacą po 26 gr, co przynosi 27 zł 9 gr dochodu z czynszu oraz 63 zł za owies, 3 zł 3 gr za gęsi, 4 zł 6 gr za kapłony, 2 zł 3 gr za jajka, w sumie za daniny 72 zł 12 gr; robocizna wynosi 3 dni na tydzień z każdej wł. os., 3 razy w roku [kmiecie] zobowiązani są do tłoki, [do świadczenia] przewody w dzień, a stróżę powinni świadczyć do Ładzina; są 2 zagr., którzy wcześniej byli osadzeni na rolach karczemnych, ale im je zabrano na folw., a w zamian dostali role ogrodne [ogrodowe], nic nie płacą, ale muszą pracować; są 3 wł. wójt.; [kmiecie] z Cyganki i B. gają się na paszę w puszczy [dębskiej], za co muszą płacić po 15 gr od domu i po 2 kapłony, w obu wsiach jest [razem] 69 domów, więc gajowe oddawane [do dzierżawy Dębe]³Królewszczyzna, wówczas w dzierżawie Zygmunta Wolskiego kaszt. czer. (LM 1565 I 97; też → Choszczówka) wynosi w sumie 43 zł 21 gr (LM 1565 I 98; II s. 200, 202); 1569! [recte: 1570] w dzierżawie [Andrzeja i Floriana] Noskowskich⁴Andrzej i Florian byli synami br. biskupa – Piotra. Objęli spadek po śmierci bpa Andrzeja w 1567 r. (PSB 23, 222), w B. jest 45 kmieci na 37 1/2 wł. os. [wymiar czynszu i dochód z niego i za daniny takie same jak w 1565⁵W LM 1569 odmiennie zanotowano liczbę dostarczanych gęsi, z każdej włóki po 1, tj. 37 1/2 gęsi! Stawka była taka sama jak w LM 1565, ale podwyższona liczba dała też wyższy dochód, tj. 3 zł 4 gr 9 den]; 3 wł. wójt.; 2 zagr. nie płacą nic, tylko pracują; z 8 3/4 wł. w B. poddani najmują [opłacają] roboty i płacą [za to] po 6 zł z włóki, z innych 7 1/2 wł. najmują stróżę i płacą po 24 gr z włóki, [te opłaty] przynoszą w sumie 55 zł 15 gr dochodu na rok; karczmarz płaci z karczmy 15 gr czynszu a osobno płaci stawnego [opłata od szynkowania piwa przywoźnego] 1 zł [na rok], w sumie dochody z B. wynoszą 156 zł 13 gr 9 den. (LM 1569, 339v-340).

Mieszkańcy: 1563-64 Jakub Rucki, 1576 Tomasz Kozak rządcy w B., 1579 karczmarze: Jan Zaręba, Wojciech Wołosz → wyżej: pobór.

4. 1538! [1539] król nadaje wójtostwo w B. obejmujące 3 wł. → p. 3; 1563-79 wójt → p. 3: pobór;

1565-70 włóki wójt. → p. 3: wieś w tenucie Ładzin.

5. 1565 dzies. z B. należy do bpa pozn. (LM 1565 II 202).

8. W tym rejonie ani stacjonarne badania archeologiczne ani nadzory nie były wykonywane. Jedynie podczas prac powierzchniowych w ramach AZP (obszar 57-71) wokół zabudowań natrafiono na ułamki wyrobów ceramicznych, potwierdzających funkcjonowanie osady we wczesnym średniowieczu (stan. 7) i w okresie nowożytnym (stan. 7, 8), a także wsi na przełomie późnego średniowiecza i nowożytności (stan. 26).