(1388 Bidlin, Bydlino, Bydlin, Bidlino, Bydlyn, Bydlina, 1532 Bydluz) wieś, miasto i zamek, dziś wieś.

1. 1388 n. wieś; 1404 n. miasto; 1398 n. zamek; 1489, 1530 pow. krak. [- ksiąs.] (RP s. 133; k. 9); 1581 pow. ksiąs. (ŹD s. 94); 1389 n. par. własna (ZK 1 b s. 100); 1529 dek. Wolbrom (LR s. 189).

2. 1429 stawy w B. → p. 3. Stosunki własnościowe; 1448, 1472 pole Stara Wieś w B. [dziś cz. Domaniowic ― UN 11 s. 15] → p. 3. Stosunki własnościowe; 1470-80 Chrząstowice sąsiadują z B. i Gołaczowami (DLb. 3 s. 65); 1532 granice stwa rabsztyńskiego biegną m. in. od narożnika Rabsztyńskiego k. kościoła w Chechle i stąd na E [do] „Godawica [dziś las i przysiółek Głodowica między Ryczówkiem a Kluczami ― MObrębowa; UN 11 s. 52], która przez rzeczki przypada do stoków granice od Ryczowa, znowu od Godawice na E pod B. Gołczowice” (Opisanie włości Pomorzańskiej przez Seweryna Bonera ― Wiśn.O s. 190-3); 1570 droga z Krakowa do Wielkopolski przez Skałę, B., Ogrodzieniec (LDK s. 74).

3. Własn. szlach. Zamek, położenie → p. 8. 1398- 1400 castrum B. → niżej; 1403 castrum B. → niżej; 1432 curia sub Grodziszco → niżej; 1525 fortalicium Zalyessye [= Załęże] → niżej; 1530 fortalicium Załęże → niżej; 1540 Jakub Boner oznajmia, że uzyskał satysfakcję z sumy 8000 fl. od br. Seweryna Bonera kaszt. biec. za zamek Ogrodzieniec, fortalicium Zaląze i wsie przynależne (MS 4, 20 089).

Stosunki własnościowe. 1388-9 wd. po Niemierzy [starszym] z B. (SP 8, 4712, 4718, 5104 a, uw. 103/8)¹W r. 1379 występuje Niemierza z Galowa s. zm. Pełki (Pol. 3, s. 161); 1388-1418 Niemierza z B. i Galowa [pow. wiśl.] h. Smyara [Strzała], br. Pełki (SP 8, 4712, 5192, 5314, 5750, 7789-90, 8511, 8613, 10 302, uw. 158/15 i 18, 178/14, 180/4 i 13, 215/8, 229/8, 242/26, 265/97, 289/39, 311/26, 325/55, 326/1, 342/16 i 22, 347/38; SP 1, 104; Wp. 5, 38; AKP 8/1, 431, 533, 625, 630, 634-5, 644; SP 9, 108, 148, 163, 165-7; Mp. 4, 1165; ZDM 2, 312; ZDK 1, 312; ZP 20 s. 147; 34 s. 153, 155, 192, 195; 22 s. 491; ZB la s. 61, 65)²Niemierza pisał się na przemian z B. i Galowa, dlatego podano tu też te dane, kiedy pisał się tylko z Galowa; 1388-1420 Pełka Bydliński z B. i Galowa, br. Niemierzy, h. Strzała z zawiasą i krzyżem zaw. Smyara, sędzia żydowski 1418 (SP 8, 4712, 5192, 5314, 5750, 8204, uw. 158/15 i 18, 180/4 i 13, 297/67, 298/40, 299/17, 300/5, 329/11, 330/11, 340/17, 345/10, 349/13; SP 1, 104; 2, 981, 1571; BJ rps 143 k. 63; DSZ 129; AKP 8/1, 532, 625; Mp. 4, 1178; KK 2, 511; Fed. s. 64; ZDM 5, 1213; ZK 3 s. 251, 318, 330, 352, 373, 413, 437, 491, 513, 519, 526-7, 532, 563; 3 b s. 20, 33, 44, 54, 61, 68, 74, 81, 85, 97, 128, 543, 622, 663; 5 s. 6, 34, 38-9, 63, 68, 83, 88, 104, 107, 113-4, 123, 139, 165, 167, 175, 177, 202, 219, 225, 275, 277, 305, 309, 310, 347, 381-2, 395, 432-3, 437; 6 s. 31-2, 34, 84, 120, 163, 270, 275, 309, 317, 340, 395, 405, 409, 417, 444, 480, 540; 194 s. 285, 294; 311 s. 621; SP 9, 221; ZCz. 2 s. 286; ZB la s. 234; ZP 20 s. 58, 60, 65)³Pełka podobnie pisał się na przemian z B. i Galowa, dlatego podano też te wiadomości, gdy pisał się tylko z Galowa; 1388 Niemierza i Pełka z Galowa zobowiązują się wypłacić w terminie 100 grz. i 40 grz. czynszu wd. po Niemierzy [swej stryjence] pod gwarancją wwiązania jej w dobra: Galów, B., Domaniowice i Załęże (SP 8, 4712; 1, 104); Zbigniew z Brzezia ma przedstawić w Piotrkowie dok. przeciw wd. po Niemierzy z B. (SP 8, 4718); 1396 Pełka z B. zastawia za 107 grz. Pakoszowi z Nieznanowic 6 kmieci w Domaniowicach i 6 w Załężu (SP 8, 5761); 1397-9 Klemens [z Łukowej, pow. chęc.] kaszt. czechowski w sporze z Niemierzą i Pełką z B. i Galowa (SP 8, uw. 231/19, 242/9, 265/82-5, 290/54, 63-4); 1397 ciż z Galowa mają przedstawić dok. król. w sporze przeciw br. kan. krak. Mikołajowi, bpowi [laodecyjskiemu, sufraganowi krak.] Zbigniewowi i Klemensowi dz. Łapanowa (SP 8 uw. 229/96); 1398-1400 Kachna, Katarzyna Pełkowa, Pełczyna z B. (SP 8, 10 129, 10 135, uw. 266/12, 312/21; 1398-1400 bp Zbigniew, Klemens Lowczic z Łapanowa i Woli Lubeckiej [pow. pilzn.] i kan. krak. Mik. Lowczic z Lubczy [pow. pilzn.] przeciw Pełce i Niemierzy z B. i Galowa o zamek B. i o przynależności do zamku (SP 8 uw. 242/121-2, 265/28-30, 311/28-9, 325/30 i 52, 342/22-3 i 36); 1399 Klemens z Łapanowa zwalnia Niemierzę z Galowa ze sprawy o B. i przynależności (SP 8, 8199); Pełka z B. sprowadza przed sąd Niemierzę z B. i Galowa przeciw kan. krak. Mikołajowi i bpowi Zbigniewowi o B. i jego przynależności (SP 8, 8202); 1399 tenże Pełka w sporze ze Zbyszkiem z Łapanowa o B. (SP 8, 8675); Klemens z Łapanowa przeciw Niemierzy z B. o 2 kmieci i o karczmę w Stradlicach (SP 8, 289/71); Helena ż. tegoż Klemensa przeciw temuż z Galowa o 2 kmieci w Stradlicach (SP 8, 8680); Małgorzata ż. Klemensa [z Łukowej kaszt.] Czechowskiego składa przysięgę przeciw Pełce z B., że B. non est verum patrimonium ipsius Pelce (SP 8, 8759).

1400 Pełka z B. ma zapłacić w terminie z tytułu poręki 50 grz. pras. Dobkowi z Pawłowa pod gwarancją zastawu całej dziedziny w B. (SP 8, 10 084); 1403 Klemens z Łapanowa przeciw Pełce z B. o zamek B. i o przynależności (ZK 3 s. 537); 1409 Pełka z B. poręcza za dług Zaklice z Białej [par. Irządze] m. B. (ZK 5 s. 183); 1414-21 Niemierza z B. s. Pełki z B. (ZK 5 s. 404, 452; 6 s. 249, 276, 282, 286, 340; GK 1 s. 465)⁴Różny od Niemierzy z B. i Galowa występującego w 1.1388-1418, brata Pełki, ojca tegoż Niemierzy; 1414 Niemierza z B. uwalnia Jurę z Brunocic ze Sprawy o cz. dziedziny po matce [Kachnie] w Jelowicach, którą sprzedała Jurze jego ciotka Anna z Suchodołu (ZK 5 s. 410)⁵W r. 1400 Kachna ż. Pełki ojca Niemierzy miała sprawę z Jurą z Brunocic (SP 8 uw. 266/12); 1415-68 Mik. Bydliński dz. B. i Domaniowic h. Mądrostka, s. Pełki, brat Pełki, Niemierzy, Dziersława i Stanisława (KK 2, 561; ZK 6 s. 162-3, 340; 7 s. 171, 222, 227, 257; 194 s. 294; 195 s. 87; GK 2 s. 80, 95, 112, 121, 129, 387-8, 406, 690, 695, 709; ZK 312 s. 336; 9 s. 50, 86, 101, 106, 112, 114; 8 s. 20, 39, 46, 57, 72, 75, 83, 216, 230, 287, 293, 296, 301, 304, 307, 317, 329; 12 s. 41, 199, 397; 196 s. 90, 95, 107, 110, 129, 230, 239; 197 s. 487; 10 s. 107, 126, 147 b; 11 s. 54; GK 1 s. 472, 484, 532, 576, 600, 726; 3 s. 170, 286, 295, 306, 412, 427; 4 s. 2, 16; ZK 11 s. 8, 54, 175, 168; 13 s. 39, 46, 75; SP 2, 2324, 2604; ZK 150 s. 170, 193; 151 s. 224; GK 8 s. 217; SP 7/2, 895, 1083-4, 1090; SP 2, 3605; ZK 16 s. 419); 1417 Pełka z B. wyznacza ss. Niemierzy i Mikołajowi wieś Domaniowice z wszystkimi prawami do czasu dojścia do lat sprawnych innych jego synów, po czym dokonują podziału dóbr (ZK 6 s. 340); tenże Pełka zapisuje swej drugiej ż. Krzychnie c. Tomka z Karsów [pow. wiśl.] 230 grz. racione veri dotalicis wano dicti na połowie dóbr, które uzyska z dokonanego podziału z synami z pierwszej żony (ZK 6 s. 350); 1418 Piotr [kmieć] z B. (ZK 6 s. 405); 1420 Pełka z B. wyznacza ż. Krzystce c. Tomka z Karsów 100 grz. gr pras. i 129 grz. półgr na całej wsi Łososinie [pow. sądec] (ZK 7 s. 15); 1418-72 Stan. Bydliński z B. i Domaniowic h. Mądrostka, br. Mikołaja, s. Pełki (GK 1 s. 14, 276; ZK 11 s. 464; 12 s. 192; 13 s. 191; 16 s. 328; SP 7/2, 898, 903-4, 906, 1083; SP 2, 3199-201; ZK 150 s. 280; 152 s. 300); 1421-6 Krzychna, Krystka wd. po Pełce z B., macocha Mikołaja z B. (ZK 7 s. 171, 257; 8 s. 101; GK 1 s. 666); 1421 taż kupuje Łososinę i Jarostów w ziemi sądec. (ZK 7 s. 256); Helena ż. Niemierzy s. zm. Pełki z B. (GK 1 s. 465); 1425-6 Pełka z B. br. Mikołaja (ZK 8 s. 46, 75, 99, 101)⁶Chyba nie identyczny z Pełką z Galowa występującym w 1. 1423-8 (ZP 23 s. 309; 34 s. 364; 22 s. 356; 21 s. 671, 672, 680); por. też wiadomość z r. 1440 o Pełce z B;. 1426-35 Jan Kożuszek ongiś z Mnikowa alias [dzierż.] z B. (ZK 8 s. 99; 312 s. 367, 372, 397, 436, 451, 474, 497, 504; GK 3 s. 427-8; 4 s. 15; ZK 10 s. 43, 147b, 270, 286, 287, 302, 327, 336, 346, 358; GK 3 s. 4278; 4 s. 2, 14, 13; SP 2, 2558, 2604); 1426 br. Mikołaj i Pełka z B. zastawiają za 100 grz. gr pras. Janowi Kożuszkowi z Mnikowa całe m. B. z folwarkiem (allodio), całą wieś Załęże i 1/2 Domaniowic (ZK 8 s. 99); Małgorzata, Świętochna i Anna siostry Pełki z B. (ZK 8 s. 101); 1429 Jan z Mnikowa przeciw Mikołajowi z B. o połów ryb w stawach B. (GK 3 s. 270); 1432 Mikołaj ongiś ! (condam) z B. wyznacza 30 grz. gr pras. Janowi Kożuszkowi z B. na dziedzinie B. (ZK 10 s. 43); Jan Kożuszek z Mnikowa zastawia za 31 grz. Jakubowi z Łuczyc wieś czyli dziedzinę Załęże i dwór (curiam) pod Grodziskiem ze stawem i młynem tamże oraz 1/2 ról i łąk należących do dworu (ad curiam) B. (ZK 10 s. 71-2); 1434 tenże Jan zastawia za 65 grz. Hankowi z Chełmu całe m. B. z dziedzinami doń przynależnymi (ZK 146 s. 278-9); tenże Jan z B. zastawia za 50 grz. Wojciechowi z Toliszkowa [woj. kaliskie] 5 ł. w Załężu (ZK 10 s. 288); tenże Jan zastawia w ramach poprzedniego zastawu temuż Wojciechowi 1 1/2 ł. w B. (ZK 10 s. 363); 1435 Mikołaj z Bydlina oddala prawnie wszelkie roszczenia Jana Kożuszka z B. o dziedzinę B. (ZK 146 s. 288); 1436 br. Mikołaj i Stanisław z B. zastawiają za 100 grz. Piotrowi Cikowskiemu wieś B. (ZK 11 s. 168); Mikołaj z Probołowic ma w zastawie cz. dziedziny B. (ZK 11 s. 10); Mikołaj z Chełmu alias z Probołowic odstępuje w całości Mikołajowi z B. zastaw, który miał od szl. Jana Kożuszka dz. ongiś z Mnikowa na B., Załężu i 1/2 Domaniowic (ZK 11 s. 30); 1438 br. Mikołaj i Stanisław z B. zastawiają za 240 grz. Wierzbięcie z Wilkowa m. B., całe Załęże i 1/2 Domaniowic (ZK 313 s. 83); 1440-4 Dziersław Pełkowic z B. s. Pełki (ZK 313 s. 129; AGZ 14, 1052, 1063, 1123); 1440 Dziersław z B. zastawia za 18 grz. Wierzbięcie z Wilkowa 3 kmieci w Załężu (ZK 313 s. 129); tenże Dziersław Pełkowic sprzedaje za 150 grz. Janowi z Niezwojowic swą cz. w B. (GK 7 s. 182); Pełka z B. (ZK 150 s. 193); 1441 Mikołaj z B. wyznacza ż. Jadwidze c. Pakosza z Zastępowa [pow. wiśl.] 250 grz. gr krak. posagu na 1/2 całego m. B. i wójtostwa tamże, a ponadto 200 grz. posagu na innej cz. m. B. i wójtostwa, którą ma wykupić z zastawu (ZK 11 s. 545-6); 1443 br. Mikołaj, Stanisław i Dziersław dz. B. dzielą się dobrami. Mikołaj bierze m. B., Stanisław Domaniowice i 3 kmieci w Załężu na 1 1/2 ł. i pole zw. Stara Wieś i bory aż ad decursum aque alias Brodek, a Dziersław Załęże bez 3 kmieci z 1 1/2 ł. (GK 8 s. 217); 1444 Klich kmieć Stanisława z B. (SP 2, 3199-201); 1448 Stan. Bydliński z Domaniowic sprzedaje za 400 grz. Janowi z Niezwojowic wsie Domianiowice, „Scoroczin” [najpewniej → Skoroszowy, dziś cz. Domaniowic ― UN 11 s. 15], pole Stara Wieś w B. i cz. w Załężu (GK 10 s. 334-6).

1471 ur. Małgorzata ż. Dobiesława z Sulisławic zastawia na rok Szczepanowi alias Świętopełkowi z Zawady chorążemu przemyskiemu całe jej m. B., które ma od Mik. Bydlińskiego w pewnych sumach i długach (GK 19 s. 315); Maciej Skwara kmieć z B. (GK 19 s. 548); 1472 Stanisław z B. sprzedaje za 120 grz. Janowi Kwaśniowskiemu całą cz. dziedziny w Załężu z polem zw. Stara Wieś (ZK 152 s. 300); 1473 Jadwiga wd. po Mikołaju z B. (GK 19 s. 838; ZK 152 s. 353); Szczepan z Irządz chorąży przemyski dzierż. B. (ZK 152 s. 352); 1474 Jadwiga wd. po Mikołaju z B., poświadcza, że odebrała 300 grz. od Elżbiety ż. Skarbka z Zastępowa, które miała zapisane w posagu i wianie przez zm. męża na dwu cz. m. B. i wójtostwa tamże. Dobra te Jadwiga odstępuje Elżbiecie (ZK 18 s. 171); taż Elżbieta zastawia za 100 fl. węg. Jakubowi Koli z Wojciechowic villam seu hereditatem B. (GK 19 s. 874 ― oppidum przekreślone); 1490 Elżbieta z B. ż. Skarbka z Zastępowa (GK 23 s. 297); 1497 Wojciech Szczepanowski z B. star. pilecki (Fed. s. 118); 1501 Katarzyna ż. Wierzbięty z Modlnicy Małej, c. zm. Wojciecha Szczepanowskiego z B., ustępuje z dóbr br. niedzielnym Piotrowi, Kasprowi, Florianowi i Andrzejowi z B. (ZK 23 s. 42); 1520-4 Florian Szczepanowski dz. B., br. Andrzeja, Kaspra i Piotra (ZK 26 s. 271, 556; 27 s. 99; GK 36 s. 982); 1520 Kasper Szczepanowski dz. B., Ryczowa i Załęża sprzedaje za 900 fl. br. Florianowi wsie B., Ryczów i Załęże w pow. lel. (ZK 26 s. 271); Florian Szczepanowski dz. B., Ryczowa i Załęża odstępując od swego powiatu zobowiązuje się zapłacić 40 fl. węg. br. Kasprowi pod gwarancją wwiązania go do 1/2 ww.. dóbr (ZK 26 s. 271-2); 1521 wieś B. nie osadzona kmieciami (BJ rps 5259 k. 12 r, 34 v); 1522-3 Piotr Szczepanowski dz. B., br. Floriana (GK 36 s. 335, 982; ZK 26 s. 556); 1522 Andrzej Szczepanowski dz. B., br. Floriana i Piotra (GK 36 s. 982); 1525 Stan. Brzezicki dz. dóbr fortalitii [= zamek B.] i wsi Załęże, Domaniowice i Skoroszy (SP 6, 318, w r. 1521 występuje tylko jako Stan. Brzezicki ― tamże 211); 1529 folwark (LR s. 189); 1530 Seweryn Boner z Balic burgr. krak. sprzedaje za 8000 fl. pol. br. Jakubowi Bonerowi miasta Ogrodzieniec, Włodowice, Kromołów i B., fortalicium w Załężu i imiennie wymienione wsie, m. in. Załęże, Domaniowice, Starą Wieś (MS 4, 15 770); w B. pobór z 1 1/2 ł., 2 karczem dorocznych i 1 młyna dorocznego o 1 kole (RP k. 9).

Sprawy miejskie. 1404 Stanisław mieszcz. z B. (KSN 1361); 1409, 1426, 1434, 1438, 1443, 1471, 1474, 1530 B. nazywany miastem → wyżej: Stosunki własnościowe; 1425 Marcin, Szymon, Paweł, Staniec szewc, inny Staniec, Stanisław pasterz, Jaszek i Piotr mieszcz. z B. (GK 2 s. 388); 1489 miasta Mrzygłód i B. wymienione bez danych (RP s. 133).

4. 1425 Piotr wójt z B. (GK 2s. 388); 1441, 1474 wójtostwo → p. 3 Stosunki własnościowe.

5. 1389 Grzegorz pleb. z B. (ZK 1 b s. 100); 1403 wzmiankowany kościół par. w B. (BJ rps 143 k. 113); 1425 pleban z B. (GK 2s. 613-4, 617); 1432 bp krak. Zbigniew na prośbę Jana Pileckiego i jego siostry Elżbiety ż. ks. opolskiego eryguje prepozyturę w kościele par. w Pilicy i zatwierdza jej uposażenie, do którego należy m. in. dzies. snop. z ról mieszczan w B. (ZDK 2, 309); 1529 dzies. snop. z całego B. wart. 3 grz. plebanowi w Pilicy, pleb. w B. Jan Jankowie pobiera w B. meszne 6 ćw. żyta i tyleż owsa miary olkuskiej wart. 11/2 grz. i 13 1/1 gr, dzies. snop. z folwarku w B. wart. 3 1/2 grz., 3 gr z pewnych niw tamże oraz klerykaturę (LR s. 189, 202); 1581 w par.: B., Załęże, Domaniowice (ŹD s. 94); 1598 kościół Ś. Małgorzaty, w par.: B., Domaniowice i Załęże (WR k. 331 v).

6. 1404 Pełka i Jakusz z B. jedną ze stron w sporze o pr. patronatu kościoła w Gołczy (BJ rps 143 k. 63); 1430 Mikołaj z B. zostaje zobowiązany przez sąd do zwrócenia w terminie 31 grz. Janowi z Chełmu pod groźbą uwięzienia go przez Jana i trzymania w więzieniu (SP 2, 2324); 1494 Jan s. Wojciecha z B., student Ak. Krak. (Ind. s. 115).

7. Bon. 2 s. 273-4; Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, t. 1, W. 1978 s. 67-8, 71, 81, 84, 113 ― tu błędna wiadomość, jakoby B. należał do Pileckich w drugiej połowie XV w., s. 125-6, 229, 347.

8. Ruiny zameczku rycerskiego położonego na wzgórzu między B. a Załężem, przebudowanego na przełomie XVI/XVII w. na kościół Ś. Krzyża (Guerquin s. 104; KatZab. 1 z. 12 s. 11; M. Kornecki, Zamki i dwory obronne ziemi krakowskiej, Kr. 1966, s. 85; Wiśn.O s. 23); Kościół mur. Ś. Krzyża opustoszały, położony za wsią na górze, przy drodze wiodącej do Pilicy, ufundowany przez wwdę krak. Firleja „z zamku starego” (Mat. do MWK s. 25); W lesie w kierunku Ogrodzieńca pierścieniowaty nasyp ziemny zwieńczony kręgiem z pionowych kamieni, nie określonej funkcji i chronologii (L. Pietraszewski, Krąg kamienny kolo Bydlina w pow. olkuskim, „Wiadomości Archeologiczne”, 6, 1921, s. 136 -7).