(1348 Czornsteyen, przed 1370 Czorsten z MPH 3, 1400 Czorsteyn, 1401 Csorsteijn, 1410 Corsten, Czorsten, 1414 Czornsten, 1425 Czorstin, 1477 Czorsthyn, 1508 Czornstin) zamek i starostwo, dziś wieś i wzgórze z ruinami zamku.

1. 1487 n. pow. sądec. (MS 1, 1843).

2. 1348 Kazimierz W. lokując Krościenko zwalnia jego mieszkańców od wszystkich ceł w Cz. (Prochaska 12); 1400 wieś Dębno leży między zamkiem Cz. a Nowym Targiem (SP 8, 9720); 1502 nowo odkryte kopalnie miedzi i srebra k. Cz. i Nowego Targu (AA s. 198); 1564 pod Cz., „mimo Nyedzwyedza, nad którym stoi”, idzie droga z Krakowa na Węgry (AS rps 19 s. 216).

3. Własn. król. 1369 Bodzanta bp krak. przyznaje ulgi w dziesięcinach mieszkańcom zniszczonych przez Tatarów ziem: lubelskiej, sieciechowskiej i łukowskiej, którzy osiedlą się na nie uprawnych ziemiach „in districtibus” Długopole i Cz. (Mp. 3, 370; DHn. 9 s. 297); przed 1370 Kazimierz W. otoczył murem zamek Cz. (MPH 2 s. 625); tenże wzniósł zamek Cz. (DHn. 9 s. 349); 1381 Ludwik Węg. poleca tenutariuszowi i burgrabiom zamku Cz., by nie przeszkadzali kartuzom z Lechnicy [Spisz] w połowie ryb na Dunajcu (Pol. 1, 137); 1399 Władysław Jag. zezwala Mikołajowi z Nowego Sącza na poszukiwanie i wydobywanie agatu pod zamkiem król. Cz. (Wp. 3, 2010); 1401 Zaklika burgr. z Cz. (KSN 984, 1000); 1407 starosta [zamku Cz. ]; 1410 Mikołaj burgr. Z Cz. (AKH 3 seria 2 s. 164, 172); 1413 tenże zapisuje Abrahamowi z Goszyc 700 fl. na zamku Cz., m. Krościenku i wsiach: Sromowce Wyżne i Niżne, Maniowy, Grywałd, Hałuszów, Tylmanowa, Ochotnica, Szczawnica Niżna i Wyżna, Kluszkowce (ZDM 6, 1776 ze wzm.); 1414 tenże Abraham zapisuje ż. Apolonii 350 grz. na zamku Cz. (SP 2, 1352); 1416 Abraham z Goszyc star. czorsztyński (ZDM 6, 1807); 1423 tenże wyznacza w posagu swej c. Magdalenie i zięciowi Hinczy z Rogowa [pow. wiśl.] cz. dziedzictwa w Goszycach oraz 700 fl. węg. i 50 grz. zapisanych ż. Apolonii na zamku Cz. (SP 2, 1880); 1425 Władysław Jag. poleca staroście zamku Cz., aby zachowywał braci zakonu Kartuzów [z Lechnicy] w ich prawach do rybołówstwa na Dunajcu; por. wyżej 1381 (MS 4 S 599); 1434 Abraham Czarny z Goszyc tenut. zamku Cz. (MS 4, 1313); 1445 sąd grodzki krak. na instancję szl. Mikołaja ze Skawiny skazuje zaocznie Mik. Ratułda ze Skrzydlnej, który wwiązał się gwałtem w zamek Cz., na ustąpienie z zamku i zapłacenie 2000 grz. pobranych w czasie swej tenuty w czynszach i innych dochodach; wymienieni imiennie możnowładcy poręczają królowej Zofii za szl. Mikołaja ze Skawiny, że ten w ciągu 4 tygodni ustąpi jej z zamku Cz. (SP 2, 3232-3); 1462-7 Jakub Obulec z Bronocic starosta czorsztyński (Fed. 116; F. Sikora, Obulec Jakub, PSB 23 s. 481-2); 1468 Andrzej Pieniążek z Krużlowej star. w Cz. (Fed. 116); 1470 Jakub syn zm. Prokopa Pieniążka z Krużlowej ustępuje swemu starszemu br. Andrzejowi cześnikowi krak. wieś [król.] Przesieki oraz sumy zapisane na zamku Cz. (ZCz. 4 s. 459); 1471 Kazimierz Jag. w wypadku niezapłacenia sum dłużnych Jakubowi Tela, Cielę z Paniewa (woj. brzesko-kujawskie) i Janowi Smolikowi z Strzeszkowic zobowiązuje się dać wwiązanie m. in. w zamek Cz (MS 1, 751); ww. król daje tymże wwiązanie m. in. w zamek Cz. (MS 1, 773); 1474 tenże zapisuje dożywotnio Feliksowi z Paniewa m. in. zamek w Cz. z przynależnościami (BCzart. Katalog 639); 1476 tenże zapisuje temuż Feliksowi zw. też Szczęsnym tenut. żydaczowskiemu 300 grz. na zamku Cz. (RI s. 213); 1477 tenże zapisuje ww. Feliksowi 100 grz. na zamku Cz.; tenże zapisuje Jakubowi Tela, Cielę z Paniewa 50 fl. węg. na zamku Cz. za zasługi przy reparacji tegoż zamku; 1478 tenże zapisuje temuż Jakubowi 50 fl. węg. na Cz. za naprawy i prace na zamku (Mp. 5 O 81-2, 94); 1481 Jakub Tela, [Cielę] z Paniewa star. czorsztyński (Fed. 116); 1485 Kazimierz Jag. zapisuje Feliksowi z Paniewa stolnikowi sand. 100 grz. na zamku w Cz. i przynależnych wsiach w pow. sądec. (MS 1, 1843); 1490, 1494 wieś Szczawnica należy do zamku Cz. (MS 1, 2145; 2, 359); 1499 Jelowski (Gilowski) star. [?] czorsztyński (Fed. 116); 1502 Aleksander Jag. zwalnia, z powodu straży nad zamkiem Cz., Feliksa Jelowskiego (Gilowskiego) burgr. tegoż zamku z wyprawy wojennej (MS 3, 497); 1508 Zygmunt Stary zezwala Adauktowi z Paniewa star. żydaczowskiemu i stryjskiemu, tenut. zamku Cz. na wykupienie z rąk Barbary wd. po Janie Wojnowskim [→ Jelowice] wsi Dębno i Ostrowsko przynależnych od dawna do zamku (MS 4, 415); 1515 Jan Jelowski (Illowski) burgr. zamku Cz. (SP 6, 81); 1516 Zygmunt Stary zezwala Jerzemu z Paniewa star. żydaczowskiemu i stryjskiemu wykupić wójtostwo w m. Krościenku i sołectwa we wsiach przynależnych do zamku Cz.; tenże zezwala ww. Jerzemu wykupić zamek Cz. z rąk jego br.: Adaukta, Jana i Jakuba (MS 4, 10 985-6); 1523 tenże zezwala temuż wykupić wójtostwo w m. Krościenku i sołectwa we wsiach przynależnych do zamku Cz. (MS 4, 4304); 1536 pobór w Cz. i wsiach doń przynależnych z 12 ł. i z 7 ł. zniszczonych przez powódź, 7 łanów sołt. i 5 młynów (RP).

6. 1246 rycerz krak. Wydżga z Cz. h. Janina, zamierzając wstąpić do zakonu Krzyżaków, wysłał im w czasie ciężkiego głodu trzy wielkie statki z winem i żywnością, a drogą lądową 300 sztuk bydła. Został potem przyjęty do Zakonu. Przywiózł ze sobą duże ilości złota wydobytego w górach polskich. W Zakonie pozostał do śmierci¹Opowieść ta, szeroko potraktowana zwłaszcza w DLb., jest zmyśleniem Długosza. Źródła krzyżackie, z których Długosz korzystał, nie podają imienia i herbu rycerza, nie wspominają też o darowaniu złota wydobytego w górach polskich. Por. A. Semkowicz, Krytyczny rozbiór Dziejów Polskich Jana Długosza, Kr. 1887 s. 266. (DHn. 7 s. 59; DLb. 3 s. 353); 1417, 1423 Władysław Jag. przyjeżdżał przez Cz. (GItin. s. 67, 77); 1434 Władysław Jag. dowiedział się, że ks. ruski Fryderyk przebywający w Cz. podąża od Moraw, by opanować pewną górę k. Cz. [Wronin?] i zbudować tu warownię, skąd mógłby urządzać wyprawy łupieżcze; 1440 Władysław Warn., podążając na Węgry dla objęcia tronu, dwa dni przebywa na zamku Cz. (DH 4 s. 525, 627).

7. J. Rafacz, Z dziejów czorsztyńskiego starostwa, „Przewodnik naukowy i literacki”, 1918, s. 289-308; A. H. Langerówna, System obronny doliny Dunajca w XIV w., Kr. 1929 s. 30-2; K. Dobrowolski, Najstarsze osadnictwo Podhala. Lw. 1935 s. 12-3²Dobrowolski niesłusznie identyfikuje znany z dok. z r. 1320 (Mp. 2, 579) zamek Klarysek starosądeckich Wronin z Cz., uznając, że Wronin to starsza polska nazwa Cz. Wronin stał na sąsiednim wzgórzu; M. Michalewiczowa, Paniewski Feliks, PSB, 25 s. 127-9.

8. Zamek obronny z XIII-XIV w., dziś ruiny na skale nad Dunajcem (KatZab. 1 s. 349-50; A. Majewski, Czorsztyn-Niedzica, dwa zamki pienińskie, Warszawa 1963; A. Żaki, Czorsztyn i Niedzica - dwa średniowieczne zamki graniczne w świetle wstępnych badań archeologicznych, „Acta Archaeologica Carpathica”, 8/1-2 (1966), s. 245-55; S. J. Dobrzański, A. Grygorowicz, A. Żaki, Zamczysko w Czorsztynie w świetle badań archeologiczno-architektonicznych w latach 1965- 1967, „Spraw. PAN”, 11/2 (1967), s. 629-32; S. J. Dobrzański, Ku początkom zamków w Karpatach polskich (Szaflary i Czorsztyn w Kotlinie Nowotarskiej). „Acta Archaeologica Carpathica”, 11/1 (1969), s. 17-35; Guerquin s. 120-1).