GRUDZIĄDZ

(1222 Grudenz, Gruzenz, Grudencz, Chrudencz, 1274 Cruceburch (!), Grawdencz, Grudentz, Grudzancz) miasto powiatowe nad Wisłą.

Grodzisko wczesnośredn. (J. Frycz, Układ urbanistyczny i architektury Grudziądza, „Rocz. Grudz.”, 1, 1960, 31-71; Ziel. 27).

1222 Konrad maz. nadaje gród G. Bpowi pruskiemu Chrystianowi (Pr U 1/1, nr 41); 1223 castrum (Pr U 1/1, nr 44); 1250-1, 1263-9 komtur grudz. Bertold1Pierwszy znany z imienia komtur grudz (Fr. 1, 99; Pr U 1/2, nr 294, 295); 1277 „civitas et castrum” (SRP 1, 137); 1291 miasto (Pr U 1/2, nr 581); 1454 siedziba stwa (AST 4, 442, 444); 1570 pow. chełm., stwo grudz., par. G. (ŹD 23; Bi. 21, 32, 46, 76).

1291 Zak. daje miastu obszar między rz. Osą aż do ziem należących do Zak. i od tych ziem do grobli oraz dalej do jez. Tuszewskiego, stąd do mostu leżącego przy wsi Kikolcz i dalej od mostu do jez. Peske (Piaseczno) i granic posiadłości Polaka zw. Strupes, stąd dalej do Wisły, a następnie w dół Wisły do domów, gdzie zaczyna się m. (Pr U 1/2, nr 581); 1320 Zak. daje G. 10 zagród położonych tuż przy m. (Pr U 2/1, nr 308); 1366 komt. grudz. Gebhart v. Ampleben rozstrzyga spór graniczny między komt. pokrz. a G. o niewielki odcinek granicy; ma biec wzdłuż strumienia młyńskiego, który wypływa z jez. Tuszewskiego i od tego strumienia aż do wsi Kikolcz; rzeczka ma być granicą między m. i komt. (Fr. 1, 95); 1401 w. m. Konrad v. Jungingen zezwala na zmianę granic m. i włączenie doń kościoła Ś. Jerzego i szpitala zakaźnego (Fr. 1, 97); 1404 droga z G. do Torunia (Fr. 1, 88); 1404 granice m. z G. w kierunku Osy: przechodzi się przez Bramę Łasińską i most, w prawą stronę do wału i rowu dochodzi się do strumienia młyńskiego aż do nowego mł., stąd do zagród i czarnego rowu, wzdłuż tego rowu do jez. Tuszewskiego i rowu między granicami komt. pokrz. i grudz., stąd do nowego rowu granicznego i przez most do drogi pokrz., dalej do rz., która płynie do Pokrzywna, przez rzekę do wsi Kikolcz, stąd między łanami do wzniesienia nad Wisłą, w dół Wisły aż do zamku i m. (Fr. 1, 86).

1065 (?) G. wśród grodów mazowieckich2Sporna interpretacja nazwy, obecnie odnoszą ją do mazowieckiego Gruduska. Zob. Słownik Staroż. Słow. t. II, s. 171 (Wp 4, nr 3); 1291 m. uzyskało pr. łowienia ryb na Wiśle na odcinku od jez. Rządz aż do ujścia Osy; zakaz budowy karczmy na przestrzeni 1 mili od miasta; coroczny wybór sędziego (PrU 1/2, nr 581); 1313 zniesienie domu kupieckiego, z którego czynsz w 1/2 pobierał Zak. a w 1/2 m. (PrU 2/1, nr 104; Fr. 1, 92-3); 1313 czynsz z łaźni dzielony równo między Zak. i miasto; wspólne też koszty remontu; z ław rzeźniczych Zak. pobiera 1 kamień łoju, a dochód ze sprzedaży sukna, z ław szewskich i kramów jest przeznaczony dla m. (PrU 2/1, nr 104); 1320 dodatkowy czynsz dla Zak. z „Rymans”3Posiadłość miejska trudna do zidentyfikowania – por. Fr. 1, 90 i z 4 ogrodów (Pr U 2/1, nr 308); 1374 zamek otrzymał od m. roczny czynsz 608 grz. (Fr. 1, 100); 1380 czynsze i dochody z piwnic w 1/2 dla Zak. i 1/2 dla m. (Fr. 1, 95, 96); 1400 od 1 ławy rzeźniczej czynsz 1 grz. i 1 kamienia łoju dzielony w poł. dla Zak. i m. (Fr. 1, 96, 97); 1404 Zak. potwierdza m. pr. łowienia ryb i posiadania mł.; czynsz od 1 domu 1/2 szk. rocznie; coroczny wybór sędziego za radą Zak., 1/3 dochodu z kar dla sołt., 2/3 dla Zak. (Fr. 1, 84-90); 1438 czynsz z G. dla Zak. – 19 grz. bez 5 szk., za łaźnię 5 wiard., za użytkowanie ziemi 115 grz., za zagrody 15 grz. (GZ 98, 99); 1526 utrzymano te same świadczenia z G. dla stwa grudz. (Fr. 1, 85-91).

1291 mistrz kraj. Meinhard z Kwerfurtu nadaje G. pr. chełm. (Pr U 1/2, nr 581); 1313 w. m. Karol z Trewiru nadaje miastu przyw., w którym w zamian za zniesienie domu kupieckiego zezwala mieszczanom prowadzić w sposób nieograniczony handel suknem, odzieżą, a równocześnie nakazuje przeniesienie ław rzeźniczych na miejsce domu kupieckiego (Pr U 2/1, nr 104); 1320 komtur grudz. Sieghard v. Schwarzburg powiększa posiadłości m. (Pr U 2/1, nr 308); 1328 dalsze powiększenie posiadłości ziemskich m. (Pr U 2/1, nr 104; Fr. 1, 90, 91); 1380 w. m. Winrych v. Kniprode pozwolił budować piwnice w m. w zamian za czynsz (Fr. 1, 95, 96); 1386 komtur pokrz. Baldowin v. Frankenhofen zezwala na przeprowadzenie wody do G. z 1 albo 2 źródeł k. Węgrowa (Fr. 1, 96); 1400 w. m. Konrad v. Jungingen ustanawia dziedziczność ław rzeźniczych w G., ich liczbę i wysokość czynszu oraz wprowadza zakaz handlu mięsem poza ławami rzeźniczymi od Wielkanocy do 24 VIII, z wyjątkiem dziczyzny i drobiu; poza tym można prowadzić na rynku wolny handel (Fr. 1, 96, 97); 1404 w. m. Konrad v. Jungingen wznawia przyw. lokacyjny dla m. nadający pr. chełm.; sołtys ma pr. sądzenia w granicach posiadłości m. (Fr. 1, 84-90); 1415 w. m. Michał Küchmeister zezwala miastu na użytkowanie rowów młyńskich i budowę wodociągu (Fr. 1, 98); 1526 potwierdzenie przyw. lokacyjnego i dawnych pr. m. przez Zygmunta I (Fr. 1, 85-91).

1307 zapis 2 grz. dla plebana Luthegera i jego następców (Fr. 1, 107); 1520 wznowiony przyw. przyznaje kościołowi Ś. Ducha las, a także folwark Strzemięcin; kościół Ś. Jerzego otrzymuje 2 ł. przed Bramą Toruńską (Fr. 1, 106); 1524 kościół par. Ś. Mikołaja otrzymuje 3 ł., 20 grz. pruskich kwartalnie i in. (Fr. 1, 106, 107).

Kościół par. Ś. Mikołaja, got., cegl., z 1. poł. w. XIV, wieża nadbudowana po 1612 i 1. poł. XVIII w. (Spis 61; J. Z. Łoziński, A. Miłobędzki, Atlas zab. 77).

Kościół Ś. Ducha (pierwotnie kaplica szpitalna), got., cegl., z XIV w. (Spis 61; J. Z. Łoziński, A. Miłobędzki, Atlas zab. 77).

1254 bp pomez. Ernest wystawia dok. w G. (Pr U 1/1, nr 301); 1277 najazd wodza jaćwieskiego Skomanda na G. (SRP 1, 137); po 15 VII 1410 G. okresowo w rękach polskich, star. Mościc ze Stęszewa (SRP 3, 485; Długosz 4, 80); V 1411 ścięcie w G. przez Zak. przywódcy Tow. Jaszczurczego Mikołaja z Ryńska (AST 1, 182, 183); poł. lutego 1454 usunięcie władz krzyż. i opanowanie zamku przez mieszczan i rycerstwo chełm. (AST 4, 326); 28 V 1454 m. składa Kazimierzowi Jag. przysięgę wierności w Toruniu (AST 4, 413).

1350 rada sprzedaje piekarzom lawy chlebowe (Pr U 4, nr 629); 1400 ilość dziedz. ław mięsnych w G. nie może przekroczyć 20 (Fr. 1, 96, 97).

1365 istnieją spichlerze nad Wisłą (Fr. 1, 94); 1482-7 prace przy budowie murów (BK 2, 498); 1388 ulewa spowodowała zawalenie cz. zamku do Wisły (SRP 3, 153); II 1454 przejęcie zamku przez mieszczan, a następnie przez polskich starostów (SRP 3, 662; 4, 506); 1508 G. posiada 16 w większości mur. spichlerzy (Fr. 2, 102); zespół obwarowań miejskich: między in. Brama Wodna, mury miejskie zachowane fragmentarycznie, got., cegl., z XIV w. (Spis 61; J. Z. Łoziński, A. Miłobędzki, Atlas zab. 77).

Biskup M., Bozwój przestrzenny miasta Grudziądza, „Rocz. Grudz.”, 1, 1960, 9-29; BK 2, 479-505; Froelich, Chronik der Stadt Graudenz, Festschrift zur Erinnerung an die nor sechshundert Jahren erfolgte Verleihung der Stadtreche, Graudenz 1891; tenże, Das älteste Schöffenbuch. des Graudenzer Archivs, „Altpr. Monatsschrift”, 8, 427-450; tenże, Graudenz nor 150 Jahren, 7-8; Gerlach J., Grudziądz miejscem obrad Sejmiku Generalnego Prus Król. 1454-1772, „Rocz. Grudz.”, 3, 1963, 7-33; Lissauer, Die prähist. Denkmäler der Provinz Westpr. und der angrenzenden Gebiete, Leipzig 1887; Łęga W., Kultura; Łęga W., Grudz. i okolica, 1925; Ossowski G., Mapa archeologiczna Prus Zach., Paryż 1880. Tekst objaśniający do mapy, Kraków 1881; Sembrzycki J., Westpr. Schlösser im 16 Jahrhundert, „Altpr. Monatsschrift”, 28, 1891; SGKP 2; SGPP; Stankiewicz J., Twierdza Grudziądzka, „Rocz. Grudz.”, 5-6, 1970, 125-210. Szymański K., Dzieje zamku grudz., „Rocz. Grudz.”, 1, 1960, 73-104.

1 Pierwszy znany z imienia komtur grudz.

2 Sporna interpretacja nazwy, obecnie odnoszą ją do mazowieckiego Gruduska. Zob. Słownik Staroż. Słow. t. II, s. 171.

3 Posiadłość miejska trudna do zidentyfikowania – por. Fr. 1, 90.