(ok. 1234 in territorio Ludemir, 1234 in territorio Ludemer, 1254 Luzemer, 1333 Ludzimierz, 1353 Ludymir, 1409 Ludzimirz, Ludymirz, 1529 Lyudzymyerz), dziś Ludźmierz, 4 km na SW od Nowego Targu¹W rejestrach poborowych z końca XV w. w par. Raciechowice w pow. szczyrz. wymieniano wieś o nazwie Ludymirz, Ludomirz, Ludomyrz. Nie chodzi tu o L., lecz o Lubomierz, → tamże przyp. 9.

1. 1530, 1581 pow. sądec. (RP k. 42; ŹD s. 146); przed 1353 par. Nowy Targ; 1353 par. Krauszów (KK 1, 196); 1439 n., 1596 par. własna (OK 5 k. 306v - pleban; WR k. 65v)²Wg Kumora → p. 7, s. 176, parafia w L. funkcjonowała od 1234 r., a okręg par. w XIII w. obejmował całe Podhale. Tymczasem z zestawionych w haśle źródeł, znanych także Kumorowi, wynika, że kościół w L. pomyślany był od początku jako kościół klaszt., a więc - zgodnie ze statutami cyst. - bez prawa cura animarum, pomijając już fakt, że na początku XIII w. terytorium L. było bardzo słabo zaludnione. Po przeniesieniu kl. cyst. z L. do Szczyrzyca tam też oddawano dzies., pozbawiając uposażenia kościół w L., który dopiero w → 1333 r. został obdarowany zbożem i drewnem przez sołtysa i kmieci z L. Jeśli zatem istniała tam w XIII w. par., to bardzo krótko, skoro dok. z 1353 r. wręcz mówi o tym, że mieszkańcy L. i → Krauszowa z powodu trudnych warunków terenowych nie mogą uczęszczać do kościoła par. w Nowym Targu, dlatego opat szczyrz. zabiega o erygowanie par. w Krauszowie (gdzie też jest poświadczona w l. 1353-82), obsługiwanej tylko przez mnicha mieszkającego w L. → p. 5. Ostatnia wiadomość o kościele w Krauszowie pochodzi z 1382 r. (Mp. 1, 366), natomiast w 1439 r. wspomniany jest pleb. w L., dokąd parafia została najpewniej z Krauszowa przeniesiona. Poświadcza to pośrednio Długosz, wymieniając w L. kościół par; 1596 dek. Nowy Targ (WR k. 65v).

2. 1333 → p. 4; 1470-80 L. k. Nowego Targu sub montibus sarmaticis seu polonicis; fortalicium Szaflary k. L. i Nowego Targu; karczma (DLb. 3, s. 436-7, 441); przed 1480 rz. Rogoźnik Wielki [prawy dopływ Czarnego Dunajca - HW 59], Rogoźnik Mały [Rogoźniczek, prawy dopływ Rogoźnika Wielkiego - HW 60], wypływające z gór zw. Tatry oraz rz. Lipietnica [Lepietnica, lewy dopływ Czarnego Dunajca - HW 59] płynąca z góry zw. Obidowa, uchodzą do Dunajca k. wsi L. (DHn. lib. 1-2 s. 76); 1596 w L. las zw. → Grel.

3. Własn. ryc, następnie kl. cystersów w Szczyrzycu. 3a. Sprawy własnościowe. [ok. 1234] Teodor wwda krak. nadaje kl. cyst. w Jędrzejowie terytorium zw. pospolicie L. wraz z przynależnościami tj. z lasami, rolami, ziemią nieuprawną, łąkami i źródłem solnym oraz dzies. z nadania bpa [krak.] (ZDM 4, 873)³Polaczkówna → p. 7, s. 3 błędnie odczytała numer regestu w rpsie jako datę dok. (zob. fot. w tekście), co sprostował F. Pohorecki w rec. z jej pracy, KH 52, 1938, z. 2, s. 312; 1234 → p. 5 i Ludzimierz - klasztor; 1235 → Ludzimierz - klasztor; [po 1245] po przeniesieniu kl. z L. do Szczyrzyca, jeden z opatów zbudował w dobrach klaszt. k. L. i Nowego Targu drewniane fortalicium Szaflary dla obrony przeciwko rabusiom (DLb. 3 s. 437-8); 1254 Bolesław Wstydl. i jego matka Grzymisława poświadczają, że Klemens i Marek ss. wwdy krak. Marka potwierdzili kl. szczyrz. darowiznę stryja wwdy krak. Czadra [Teodora], który nadał temuż klasztorowi m.in. pola i łąki, wśród nich L. (Mp. 1, 40; Pol. 3, 29, Szczyrz. s. 10-5, dok. uznany niesłusznie za fals. z przełomu XIII/XIV w., co udowadnia Krzyżanowski → p. 7, s. 201-4); 1333 włodarz kl. szczyrz. w L. → p. 4; 1380 za panowania Ludwika Węg. opat wydzierżawił zamek Szaflary wychrzczonemu Żydowi, który fałszował monetę, co doprowadziło do karnej ekspedycji na zamek star. krak. Sędziwoja z Szubina [1377-89] i konfiskaty dóbr klaszt. Opat udał się do Budy z prośbą o zwrot zamku i skonfiskowanych dóbr lecz król oddał tylko Krauszów i L., na co są w kl. dok. król. (DLb. 3 s. 437-8)⁴Informacja Długosza o konfiskacie majątku kl. szczyrz. przez Ludwika Węg. nie jest prawdziwa. Opisywane wydarzenia należy odnieść do czasów Kazimierza W. w l. 1335-8 → Długopole, Uw. i → Klikuszowa, przyp. 3 oraz Kuraś → p. 7, s. 47; 1470-80, 1529 własn. kl. szczyrz. (DLb. 3 s. 441; LR s. 184).

3b. Areał, folwark, pobór. 1470-80 w L. karczma, folwark, 4 ł. kmiece, zagr. Kmiecie odrabiają bliżej nieokr. pańszczyznę, powabę, sep, płacą 10 gr czynszu z łanu, oddają jaja, koguty, sery (DLb. 3 s. 441); 1529 z L. i Krauszowa 2 1/2 grz. i 15 gr czynszu dla kl. szczyrz. (LR s. 184); 1530 pobór z 1 ł., karczmy, młyna dor. o 1 kole (RP k. 42); 1564 wieś kl. szczyrz. L. oddaje sep i pracuje dla folw. w Szaflarach (LK 1 s. 148).

4. 1333 Dionizy opat szczyrz. nadaje niejakiemu Mikołajowi zw. Kuznich las do wykarczowania po obu brzegach rz. zw. Lepietnica ku wsi klaszt. Krauszów i ku lasom leżącym po obu brzegach rzek → Dunajec [Czarny] i Rogoźnik celem lokowania na pr. magd. wsi, którą zwą L. Wieś ma mieć 16 ł. frank. i więcej ad metam in vallem, które wymierzą opat szczyrz. oraz sołtys z mieszkańcami. Sołtys otrzymuje 1 ł. wolny z wyjątkiem dzies., którą ma oddawać klasztorowi, prawo zbudowania karczmy i młyna, w którym klasztor będzie miał prawo mleć bez miary, ponadto prawo połowu ryb w rz. Dunajec i Rogoźnik pod warunkiem oddawania klasztorowi rocznie kopy świeżych ryb i jednego łososia. Połowy w rz. Lepietnica rezerwuje klasztor dla siebie. Ponadto Mikołaj ma prawo zbudowania jatek mięsnych, ław chlebowej i szewskiej oraz łowów w lasach. Sołtys będzie miał czynsz szóstego den. z łanu i trzeciego den. od kar sąd., wyjąwszy przypadki kar obcięcia członków i śmierci, których zasądzanie klasztor zastrzega sobie. Sołtys obow. jest dawać wysłannikowi klasztoru na sądy 3 razy w roku obiedne w wysok. 1 wiard., natomiast mieszkańcy 2 wiard. Sołtys ma dawać na wyprawę 1 grz., a klasztorowi służyć na koniu. Wolnizna 18 lat, czynsz z łanu 8 gr pras. każdy po 8 tern., których 8 sk. czyni 30 gr pol., dzies. 1 wiard. gr pras. na Ś. Marcina i zwyczajowe daniny (honores) na Boże Narodzenie, Wielkanoc i Zielone Świątki. Kmiecie pracują dla klasztoru 3 razy w roku, inne ciężary król. i wojenne wybiera kl. podobnie jak w innych wsiach w dystr. → Długie Pole. Sołtys Mikołaj i kmiecie dla poprawy swej wsi mogą używać przez 4 lata cz. łąk i ról klaszt. w L., które wskaże im brat Jan de Nouo castro [z Szaflar?], po czym zwrócą te lub nowe k. L. takiej samej miary włodarzowi w L., ponadto klasztor zabrania im zakładania barci w lasach. Dla kościoła NMP w L. od sołtysa i kmieci 8 ćw. żyta, 8 owsa i drzewo na Boże Narodzenie (Mp. 1, 194); 1409 sprawa dzieci Mikołaja sołtysa z L. z ich przeciwnikami zostaje odesłana z Krakowa do sądu Mikołaja opata szczyrz. w L. (KSN 2557); 1413 Elżbieta sołtyska z L. i jej s. Mikołaj (KSN 3198); 1503 Mik. Jordan wnioskuje o przyznanie mu dwu sołectw w należących do kl. szczyrz. wsiach Waksmund i L., których sołtysi nie wzięli udziału w wyprawie wojennej (MS 3, 843); 1558 kl. szczyrz. zaskarża uczc. Szymona sołtysa w L. o niewykonanie wyroku komisarzy i odmowę sprzedaży sołectwa (ZCz. 16 s. 701-2; A. Kiełbicka, Studia nad sołectwami w województwie krakowskim w XVI-XVIII w., Toruń 1964, s. 96-7).

5. 1234 Wisław bp krak. za zgodą kapituły zezwala komesowi Teodorowi wwdzie krak., s. Jana, zbudować kościół NMP na terytorium zw. pospolicie L., któremu bp przyznaje dzies. z tego terytorium ze wszystkich gajów i lasów, które obecnie i w przyszłości zostaną wykarczowane (Mp. 1, 16 z kop.); 1238 → Ludzimierz - klasztor; 1255 Bolesław Wstydl. wraz z matką Grzymisławą i ż. Kunegundą nadają wsiom kl. szczyrz. imm. ekon. i sąd. oraz potwierdzają mu pr. pobierania dzies., m.in. z L. (Mp. 1, 42 - fals. z przełomu XIV i XV w. -Szczyrz. s. 15-9; Matuszewski Imm. s. 280); 1333 w L. dzies. po 1 wiard. z łanów kmiec. i łanu sołtysa kl. szczyrz., dla kościoła NMP w L. meszne po 8 ćw. żyta i owsa oraz drzewo na Boże Narodzenie → p. 4; 1340 archidiak. krak. Jarosław widymuje dok. z 1234 opatrzony pieczęciami bpa Wisława i kap. krak. (Mp. 1, 212); 1343 Klemens VI na prośbę kl. szczyrz. zatwierdza dok. bpa krak. Wisława [→ 1234], nadającego dzies. z terytorium zw. L. dla zbudowanego tam (in dieto loco) przez wwdę krak. Teodora najpierw kościoła pod wezw. NMP, a potem klasztoru (MV 3, s. 306-7; Bullarium 2, 67)⁵Wydawca MV błędnie odczytał w rpsie „lacum Ludemer” zamiast „locum”, co dało asumpt do poszukiwań rzekomego jeziora o tej nazwie, które wg tradycji miało .się znajdować w pobliżu Czarnego Dunajca. Tak Sz. Morawski, Sądeczyzna za Jagiellonów, t. 1, s. 71, a za nim Dobrowolski → p. 7, s. 15; 1353 sprawujący duszpasterstwo w kościele par. w Krauszowie zakonnik kl. szczyrz. będzie mieszkał w domu klaszt. w L. (KK 1, 196); 1411 Mikołaj mnich z L. (OK 4 k. 103; Cracovia artificum suppl. 1410-1412, 1421-1424, 23); 1439 brat Stanisław pleb. w L. (OK 5 k. 306v); 1470-80 w L. kościół par., dzies. snop. i kon. o wart. do 3 grz. dla kl. szczyrz. (DLb. 3 s. 441); 1596 kościół Wniebowzięcia NMP, pleb. w L. pobiera meszne po 23 korce żyta i owsa z L., tyleż z Krasowa [ = Krauszowa], po 6 korcy z Długopola. Kmiecie winni kosić łąki pleb. przez pół dnia. Do pleb. w L. należą m.in. role pod lasem zw. Grel. Plebania z ogrodem, dom z ogrodem nauczyciela, który pobiera od kmieci z L. po pół korca żyta i owsa, z Krauszowa po pół korca, a Długopola po groszu, w par.: L., Krauszów, Długopole, Morawczyna, Szreniawa [Pyzówka] (WR k. 65-7).

7. Szczyrz.; S. Krzyżanowski, Przywileje szczyrzyckie, KH, 18, 1904 s. 195-206; K. Dobrowolski, Najstarsze osadnictwo Podhala, Lwów 1935; J. Rafacz, Dzieje i ustrój Podhala Nowotarskiego za czasów dawnej Rzeczypospolitej, W. 1935; H. Polaczkówna, Zapis Teodora Gryfity dla cystersów z 1196 r., Lwów 1938; A. Ciesielski, Kult Matki Boskiej w Ludźmierzu i jej łaskami słynącej statuy z XV w., NP, 17, 1963, s. 87-102; Kumor Archidiak., s. 175-6; K. Mosingiewicz, Ród Gryfów w ziemi sądeckiej do połowy XV w., SH, 23, 1980, z. 3, s. 358-60; B. Furtak, Osadnictwo Nowotarżczyzny (do końca XVIII w.), w: Dzieje miasta Nowego Targu, pod. red. M. Adamczyka, Nowy Targ 1991, s. 33-40; S. Kuraś, W epoce piastowskiej i jagiellońskiej, tamże, s. 41-57; B. Kumor, Parafie podhalańskie (do 1550 r.), tamże, s. 59-70; S. Płaza, Sołectwa w powiecie sądecko-czchowskim w. XIII-XVIII, Roczn. Sądecki, 9, 1968, s. 130).

8. W obecnym kościele, zbudowanym w XIX w., posąg Matki Boskiej z Dzieciątkiem z 1 ćw. XV w., przeniesiony wraz z ołtarzem ze starego kościoła, sygnaturka z XV w., dzwon z 1506 r., przetopiony w 1918 r. (KatZab. 1, s. 360); T. Szydłowski, Dzwony starodawne z przed r. 1600 na obszarze b. Galicji, Kr. 1922, s. 54).

Uw. W literaturze przyjął się pogląd, że pod nazwą „terytorium Ludzimierz” należy rozumieć ogólnie obszar kotliny nowotarskiej, w zlewisku Dunajca, Lepietnicy i Rogoźnika k. dzisiejszej wsi L. Czarny Dunajec stanowiłby wówczas zachodnią jego granicę, a Biały Dunajec wschodnią (Szczyrz. s. 24). Obszar tego terytorium starała się uściślić Polaczkówna → p. 7, s. 12-5, na podstawie reg. dok. z ok. 1235 r. Wspomniane w nim źródło solne na terytorium L., wymienione w dok. z 1254 r. (Mp. 1, 40; DLb. 3 s. 446) jako własność kl. z nadania Teodora: „sal de Rapschycza”, lokalizowane jest w Rabce, ok. 15 km na N od L. Polaczkówna uważała zatem, że L. nazywano dość duży obszar na południe od linii Mogilany-Szczyrzyc. O wiele mniejsze granice terytorium L. przyjmuje za dok. z 1234 r. (Mp. 1, 14) Mosingiewicz → p. 7, s. 359, przyp. 116. Jego zdaniem Teodor otrzymał wówczas od Henryka Brodatego pr. lokowania wsi, m.in. na terenie określonym potokami: Dunajec, Czarny Dunajec, Rogoźnik, Lepietnica i Ostrowianka, które łączą się k. L., i tym samym określają niewielkie terytorium, na którym znajdowały się potem sąsiadujące ze sobą klaszt. wsie L., Krauszów i Rogoźnik.