OBRA* – opactwo cystersów i jego dobra.

1. Położenie dóbr. 2A. Młyny klasztorne. 2B. Procesy o granice. 3A. Nadania, potwierdzenia nadań, kupna, zamiany, dzierżawy, czynsze, spory majątkowe. 3B. Majątek konwentu. 3C. Świadczenia na rzecz władcy. 3D. Legaty na rzecz klasztoru. 3E. Procesy różne. 4. Pr. niem. we wsiach klaszt. 5A. Kościół klasztorny NMP i ś. Jakuba. 5B. Kościół par. ś. Elżbiety. 5C. Kościół ś. Walentego. 6A. Opaci. 6B. Stosunki z władzami zakonnymi i in. opactwami. 6C. Opactwo wobec władz duchownych i świeckich. 6D. Związek klasztoru z Kolonią. 6E. Organizacja życia w klasztorze. 6F. Stosunek opactwa do parafii na terenie dóbr ober. 6G. Relikwie. 6H. Wydarzenia historyczne. 7. Źródła i literatura. 8. Zabytki kultury materialnej i wzm. źródłowe na ich temat.

1. Położenie dóbr. [Wszystkie dobra kl. w O. położone były w południowo-zachodniej Wielkopolsce. Ich głównym skupieniem była najbliższa okolica klasztoru, obszar między O., Wolsztynem a Kopanicą. Tu leżało pierwotne uposażenie, a także większość późniejszych nabytków, które klasztor zatrzymał. Już w XIII i początku XIV w. opactwo uzyskiwało nadania nieco odleglejsze, zwłaszcza w okolicach Zbąszynia i Świebodzina oraz między Wolsztynem a Grodziskiem, ale większość tych dóbr szybko wyszła z rąk cystersów. Zachowali oni trwale tylko oba Krampska pod Babimostem. Nadania urwały się zasadniczo w początkach XIV w. Późniejsze, okazjonalne nabytki leżały znów bądź opodal Babimostu (Chwalim 1440), bądź między Wolsztynem a Grodziskiem (Głodno 1516). Por. też Wyrwa s. 148-154 (z mapą), 238-240.]

2. Młyny, granice, zapowiedzi.

2A. Młyny klasztorne [nie uwzględniamy tu mł. w Krampsku Nowym, który nie stanowił odrębnego obiektu]:

2Aa) w O.: 1238 mł. w O. → p. 3A; 1414-16 opat toczy proces z Tomkiem i Dobrogostem z Kiebłowa o spiętrzenie wody groblą młyna w O.¹W większości zapisek dot. tej sprawy nie padają nazwy, więc Krasoń 126 odnosi rzecz błędnie do Ruchocinej Gaci i zalewanie mł. w Kiebłowie (KoścZ 4 k. 116v, 334v – tu nazwy młynów; KoścZ 5, 17); [1500-04] młynarz Wojc. Przeskot z ż. Jadwigą z Kiebłowa (Krasoń 116, cytowanego tam aktu z ACC nie udało się odszukać); 1504 Marcin kleryk [lub syn kleryka: causa Martini clerici] młynarz w O. toczy proces z opatem o 1 kopę należną mu za służbę (ACC 81 k. 81, 123, 125, 150); 1517 Andrzej Kawka młynarz mł. O., jego ż. Regina wd. po Janie Pieskowskim, z domu Herstopska (PG 15, 107); 1524 wzm. o procesie o podniesienie wody [gdzie?] i zalanie mł. [w O.] na rz. Obrze²Zapewne chodzi tu o mł. w O., jedyny, jaki kl. miał na rz. Obrze, ale z niejasnego XVII-wiecznego regestu nie wynika jednoznacznie, że zalany mł. nal. do klasztoru. W tym samym roku klasztor pozywał jednak Kosickiego o zalanie łąk nad rz. Obrą (Obra 51, 282) (Obra 51, 284); 1546 mł. → p. 3E; 1563, 1566, 1571 w O. 2 młyny: walnik o 2 kołach oraz korzecznik poruszający piłę, 1580 mł. walnik ma 3 koła (ASK I 4 k. 180, 268; ASK I 5, 427v; ASK I 6, 263; → Obra p. 3); 1567 Anna wd. po młynarzu Wincentym kupuje od opata zagrodę w O. (Obra 51, 39-40).

2Ab) Ruchocina Gać [Ruchocki Młyn], na rz. Dojcy, 5 km na N od Wolsztyna: 1300-12 kl. uzyskuje mł. Ruchocina Gać z nadania Mikołaja z Kiebłowa → p. 3A; 1360 opat Henryk zawiera ugodę z Peregrynem z Karpicka w sprawie Nowego Młyna w Karpicku; opat nie ma podnosić wody na szkodę tego młyna Peregryna, zaś Peregryn – na szkodę mł. Ruchocina Gać; Peregryn i jego spadkobiercy nie powinni mielić zboża w Niałeckim Młynie bez opłat (Wp. 3 nr 1425; → Karpicko, p. 2); 1416 sąd orzeka, że opat może naprawiać i przebudowywać mł. Ruchocina Gać i jego groblę zgodnie z posiadanymi dokumentami, byle nie czynił szkody Stefanowi i Janowi z Rzeszotarzewa (KoścZ 4 k. 146v, 217v); 1418 opat Herman pozywa Grzymka Brodzkiego o podniesienie wody w jego młynie i zalanie mł. Ruchocina Gać (KoścZ 4, 369; KoścZ 5, 117v); 1425 opat pozwany przez Abrahama Zbąskiego o zniszczenie grobli w jego młynie na Dojcy [chodzi o Nowy Młyn Zbąskiego, zwany potem Zawadą, postawiony obok mł. Ruchocina Gać, → Wp. 5 nr 406, oraz niżej: p. 2Ad] (WR 3 nr 1132-1133); 1426 opat Herman toczy proces z Abrahamem Zbąskim o rów na końcu grobli między Jabłoną [Nową] a Ruchocinaą Gacią; sąd poleca Abrahamowi zasypać rów tak, by nie płynęła nim już więcej woda; opat ma naprawić swą starą groblę i wolno mu utrzymywać wolnych rybaków zgodnie ze starym obyczajem (KoścZ 8, 259); 1429 Ruchocina Gać → p. 2Ad; 1432-33 opat Herman toczy proces ze Stanisławem z Tuchorzy o przekopanie grobli i spuszczenie wody oraz o [pr. do] wolnego [od opłat] przemiału w Ruchocinej Gaci (KoścZ 10 k. 103, 178); 1448 Stan. Tuchorski zrzeka się miar [tzn. pr. mielenia bez opłat], jakie przysługiwały jemu i jego przodkom w Ruchocinej Gaci i zwraca opatowi dok. starosty w tej sprawie; opat ma zapłacić Tuchorskiemu 20 grz. półgr i 4 małdr. mąki, oraz zezwala mu utrzymywać 2 rybaków na Dojcy; młynarz może nadal brać w Tuchorzy drewno budulcowe i opałowe (KoścZ 13, 310; Obra 51, 206; AZ 4/3, 22); 1510 mł. Ruchocina Gać o 2 kołach płaci pleb. w Komorowie (leży w jego par.) 2 ćwiertnie (mensura) mąki (LBP 159).

2Ac) → Niałecki Młyn, na rz. Dojcy, ok. 0,5 km na W od Wolsztyna: 1285-86 kl. posiada mł. w Niałku z nadania komesa Burcharda → p. 3A; 1360-64 dziedzice z Karpicka i Komorowa muszą płacić za mielenie w Niałeckim Młynie → p. 2Ab, 3A; 1420-21, 1424 proces z Marciszem z Komorowa o podniesienie poziomu wody w mł. między Niałkiem a Komorowem (WR 3 nr 852; Wp. 8 nr 919; KoścZ 5, 247v; KoścZ 6 k. 71, 85, 123, 162v-163; KoścZ 8 k. 96, 247v, 252, 289); 1440-43 proces z Wincentym i Jakubem Karpickimi o podnoszenie wody w Niałeckim Młynie opata oraz starym i nowym młynie Karpickim (KoścZ 12 k. 160, 292); 1502 Piotr Iłowiecki z Wolsztyna nadaje klasztorowi grunt, na którym stoi Niałecki Młyn (Obra B 3, 250-251; AZ 4/3, 21; Hock. 3 nr 542); 1524 na prośbę opata Jakuba sąd ziemski kośc. transumuje akt rozgraniczenia → Niałka Wielkiego i Wolsztyna z 1449³Akt nie dot. bezpośrednio dóbr klasztoru, ale wspomina się w nim o Niałeckim Młynie (Obra 51, 239-240; AZ 4/3, 18); 1535 na prośbę opata sąd ziemski kośc. transumuje akt nabycia gruntu pod Niałeckim Młynem → wyżej: pod 1502; 1546 opat Adam pozywa Jana Iłowieckiego [z Wolsztyna] o zniszczenie grobli k. Niałeckiego Młyna i spuszczenie wody, przez co mł. przez kilka tygodni nie przynosił dochodu (KoścZ 27, 222v-223); 1449! [recte 1549] Andrzej Górka star. [gen. wlkp. 1536-51] nadaje klasztorowi przywilej w sprawie mł. Niałek i jazu na bagnie między młynem a Komorowem (Obra 51, 291); 1549 młynarz Maciej zeznaje, że cały urobek z jego mł. zabrał szl. Jan Krotoski⁴Zdaje się, że z polecenia Stan. Zbąskiego, bo rzecz wpisana w ciągu zeznań o szkodach, jakie Zbąski wyrządził opatowi, opatrując worki z ziarnem własną kłódką (KoścG 9, 233v-234).

2Ad) Zawada (wcześniej zw. Nowym Młynem), na rz. Dojcy powyżej Ruchocinej Gaci: 1429 Abraham z Kiebłowa ręczy opatowi za Abrahama Głowacza ze Zbąszynia, że ten odstąpi klasztorowi młyn Zawada wraz z groblą, położony k. Ruchocinej Gaci, zastrzegając sobie jednak co 4 lata prawo przekopania grobli, spuszczenia stawu i łowienia ryb przez 2 tygodnie, po czym opat będzie mógł naprawić groblę; młynarz może korzystać z drewna z Jabłony Zbąskiego; Zbąski może też w podobny sposób przekopywać groblę przy mł. Ruchocina Gać (Wp. 5 nr 496); 1436 opat Herman toczy proces z Mik. Brodzkim o podniesienie (ereccio) młyna [zapewne Zawada, choć może i Ruchocina Gać] (KoścZ 11, 197v); 1456 Stan. Zbąski [syn Abrahama Głowacza] odstępuje klasztorowi mł. Zawada na stawie Dojcy i grobli Ruchocina Gać; w zamian za to otrzymywać ma co roku 1 małd. mąki pszennej; Zbąski zastrzega sobie 2 stawy: Dojca, nad którym zbudowany jest młyn, oraz Zawada; może z nich na przemian co 2 lata spuszczać wodę i łowić ryby przez 2 tygodnie; w roku, w którym spuszczany będzie staw Dojca, opat zwolniony będzie z dawania małd. mąki; groblę naprawiać ma potem opat; opat może mieć na tych stawach 2 rybaków, którzy łowić będą sieciami zw. słępy; drewno na potrzeby młyna wolno brać z Jabłony (PG 5, 37-38; Obra 51, 207-210; AZ 4/3, 19); 1510 mł. klasztoru w O. położony w par. Komorowo płaci tamtejszemu plebanowi 1 ćw. (mensura) mąki (LBP 159).

2Ae) → Hamirstat k. Zbąszynia [nazwa wskazuje, że to kuźnica]: 1314 Mikołaj syn zm. Michała wójta w Zbąszyniu nadaje klasztorowi 1/3 mł.⁵Z wpisów w kopiariuszach klasztornych wynika, że to ten sam mł., o którym mowa w 1316, otrzymując w zamian 13 grz. (Wp. 2 nr 963); 1316 Mikołaj syn Hartmana wójt w Sławie [na Śląsku] nadaje [klasztorowi w O.] mł. Hamirstat pod Zbąszyniem z tej strony wody [tzn. na zachodnim brzegu rz. Obry] (Wp. 2 nr 985); [brak śladów późniejszego posiadania tego mł. przez kl.].

2B. Procesy o granice: 1399-1400 opat z O. wraz z Nasławem Kowalewskim toczą proces z Frąckiem Szkapą z Ujazdu, który wdarł się do ich dziedziny Kowalewo [k. Grodziska], zabrał zboże i skosił łąki, czyniąc szkody wartości 20 grz.; sąd poleca dokonać rozgraniczenia przy pomocy opola, ale Frącek odmawia wzięcia w tym udziału; w trakcie procesu Frącek w obecności woźnego sąd. znieważył opata, oskarżając go o zabicie jednego z braci klasztornych (Lek. 2 nr 2280, 2357, 2397, 2510, 2512, 2593).

1423 opat toczy proces z Janem Tuchorskim o granice (KoścZ 5, 405); 1425 woźny oznacza kopcami granicę między dobrami opata i Henryka [Niałeckiego] w O., Niałku [Małym] i Chorzeminie (KoścZ 8, 177); 1444 rozgraniczenie Chwalimia, Krampska [Nowego] i Babimostu; przysądne w tej sprawie płacą opat i Nikel Kargowski [a więc razem posiadają Chwalim, → p. 3A: pod 1436] (KoścZ 12, 478; Obra 51, 281, pod 1437); 1456 Abraham z Kiebłowa zaświadcza, że opat Piotr zezwolił mu na budowę grobli i mostów na bagnach od folwarku k. klasztoru aż do granic Kiebłowa i Niałka Małego; groble te mają ułatwić dojazd ludziom i wozom do Kiebłowa; opat ma wbić dla tych konstrukcji pale, a Abraham zobowiązuje się nie wykorzystywać tych pali nigdy w sporach granicznych⁶Chodzi o to, że dziedzice Kiebłowa mogliby w przyszłości uznawać pale, którymi zwyczajowo określano na bagnach granice, za znaki graniczne (Obra 51, 253-254, omyłkowo pod 1556; AZ 4/3 k. 23v, 26); 1521 rozgraniczenie → Jaromierza nal. do Piotra Kosickiego od wsi klasztornych O., Jażyniec, Żodyń, Nieborza (KoścZ 24, 153v-154v).

1527 rozgraniczenie O. od → Kiebłowa: kopiec narożny zw. Marciszewski dzielący Kiebłowo, Jaromierz i wsie klaszt. leży na Ostrowie Sołeckim; następne kopce znajdują się: między jez. Wilcze i tonią Zassowski Zgon [na jez. Orchowo, obecnie Jez. Rudzieńskie]; nad Zassowską Strugą [struga płynąca z jez. Wilcze do jez. Orchowo] między jazami Kiebłowskich a klasztornymi; nad ścieżką przez wzgórze Kotłowe Góry; nad tonią jez. Kotucz [dziś Ośno] i nad tym jeziorem, na brzegach zw. Bronin i Zgonowa; jezioro należy po 1/2 do Kiebłowa i do klasztoru; dalej granicę wyznacza jez. Rzytka [cz. nieistniejącego jez. Sienno], w którym poddani z Kiebłowa mają wolne rybołówstwo; potem granica biegnie do jez. Martwica a stąd do [lasu] Laskowiec, w którym stoją kopce narożne dzielące Kiebłowo, O. i Jaromierz; [inny akt graniczny w tej sprawie]: granica biegnie od kopcy narożnych dzielących Niałek Wielki, Niałek Mały i O. wzdłuż ścieżki między rz. Dojcą a winnicą aż do jez. Radusz [przypuszczalnie obecne Jez. Obrzańskie], które nal. do Kiebłowa; obie strony mogą łowić ryby w wodach między jez. Radusz a jez. Sienno [obecnie nieistniejące, najpewniej między jez. Wilcze a obecnym Jez. Obrzańskim], ale samo jez. Sienno wraz z toniami Rzytka, Iwka, Skrzynka Wielka i Mała należy do klasztoru; jez. Kotucz ma być wspólne; od niego granica biegnie wzdłuż ścieżki do kopca narożnego dzielącego Kiebłowo, Jaromierz i O. (PG 73, 603-605; Obra 51, 240-246); 1531 rozgraniczenie klaszt. wsi Kiełpiny i Kijakowo od Powodowa (KoścZ 25, 99-100; Obra 51, 246-248); 1537-38 opat Karol pozwany przez Piotra Kosickiego o zniszczenie kopcy między O. a Uściem i o zbudowanie grobli w Nieborzy, spiętrzenie wody i zalanie ról w Karnie; opat pozywa Kosickiego o zniszczenie kopca k. jazu w Jażyńcu i o zalanie łąk kmiecych w Kiełpinach (KoścZ 26 k. 2v-3v, 69v); 1558 rozgraniczenie opust. wsi klaszt. Krotla od osiadłych Kijakowa i Powodowa (KoścG 12, 120v); 1571 rozgraniczenie między → Krampskiem Nowym a Chwalimiem; jez. Tuchola ma należeć do Krampska (PP 1, 77v-78v; Obra 51, 258-259); 1632 rozgraniczenie O. i opust. Krotli od Niałka Małego i Kiebłowa: narożnik O., Niałka Wielkiego i Małego oraz Kiebłowa znajduje się u wylotu rz. Dojcy z Jez. Niałeckiego [obecnie Berzyńskie]; granica biegnie w dół Dojcy; aż do miejsca po moście kiebłowskim oba brzegi i łąki między rzeką a lasem Laskowcem nal. do Kiebłowa; za mostem granica biegnie lewym [wschodnim] brzegiem Dojcy aż do pala wbitego 73 łokcie od jez. Radusz; gdy ludzie klasztorni łowią na jeziorach Radusz, Sienno i Kotucz, wolno im wyciągać niewód na grunt kiebłowski; dalej granica biegnie do kopca przy jez. Sienno; jez. Kotucz jest wspólne; na brzegu stoi kopiec k. drogi z Głogowa do O.; stąd granica idzie do kopca na Kotłowej Górze, przecina wielką drogę głogowską z Kopanicy do Ciosańca i dochodzi do rz. Zasowskiej, płynącej z jez. Wilcze do jez. Orchowo; za tą rzeką stoi kopiec narożny O., Kiebłowa i Jaromierza (PP 6, 128-134v).

Wzm. o procesach o granice: 1417 Karny i Reklina, 1417, 1420 z Niałkiem i Kiebłowem, 1424 O., Niałka i Chorzemina, 1428 z Niałkiem, 1428 między Niałkiem a Berzyną, 1428 i 1432 na jeziorze między Wolsztynem a Karpickiem, 1435 między Chorzeminem a Glinnem Wielkim i Glinnem Małym, 1437 między Kopanicą i Chwalimiem, 1485 między Powodowem a Niałkiem, 1502 między Niałkiem a Powodowem, 1513 między Kiełpinami a Powodowem, 1520 między Chobienicami a Jaromierzem, 1525 między O. a Kiebłowem (Obra 51 s. 281-286, 290).

1404, 1419, 1420, 1423, 1425, 1434, 1512 zapowiedzi → p. 3A.

3A. Nadania, potwierdzenia nadań, kupna, zamiany, dzierżawy, czynsze, spory majątkowe⁷Podział majątku, tak jak było to w innych domach, między opata i konwent nastąpił w O. dopiero w 1620 za opata Andrzeja Chlewskiego; w odnośnym dok. podkreślono, że przeprowadzenie rozdziału dokonuje się na zlecenie kapituły generalnej z 22 IV 1618, by zakończyć wyjątkowy stan panujący dotąd w O. (Obra 51, 266-271). Przekaz o ugodzie majątkowej między opatem a konwentem z 1495 zdaje się wskazywać jednak, że już wcześniej funkcjonowała jakaś forma rozdziału dóbr (por. przyp. 26). Może uległa ona zapomnieniu w XVI w., który był czasem ogólnego upadku życia w klasztorze. W każdym razie źródła nowożytne traktują akt z 1620 jako pierwsze wprowadzenie nieznanej wcześniej w O. zasady.

Przekazy dot. fundacji klasztoru⁸Rozważania Krasonia dot. fundacji klasztoru i dokumentów fundacyjnych są w całości nie do przyjęcia. Nie zdawał on sobie bowiem w pełni sprawy ze złożoności procesu fundacyjnego, która wyjaśnia możliwość istnienia kilku nawet dokumentów w sprawie fundacji i znacznych rozbieżności chronologicznych między nimi a decyzjami kapituły gen. zakonu (zob. tu zwłaszcza J. Zawadzka, Proces fundowania opactw cysterskich w XII i XIII wieku, „Roczniki Humanistyczne” 7, 1958, zesz. 2, wyd. 1960, s. 121 n.). Bezpodstawnie więc Krasoń uznawał najstarsze dokumenty klasztorne za falsyfikaty, a autentyczny akt rekonstruował na podstawie wzm. w konfirmacji z 1431. Wobec braku uzasadnionych zarzutów, uznać trzeba autentyczność wszystkich dokumentów związanych z fundacją klasztoru. Zob. tu ocenę Mitkowskiego 305-309, przede wszystkim zaś wcześniejsze analizy Maleczyńskiego Studia s. 37-40, 73-74. Dyskusję nad dokumentami oberskimi streszcza (acz bez właściwego podsumowania) Wyrwa 127-135. Pochodząca z XIV w. „Historia klasztoru w Waldsassen” podaje fundację O. pod 1237, która to data powtarza się też potem w pol. tradycji cysterskiej; ta pol. tradycja, spisana w XVII w., za fundatora uważa jakiegoś wojewodę pozn. (Krasoń 36-37). Data jednak została wykoncypowana na nie wiadomo jakiej podstawie, zaś przekaz o osobie fundatora jest wyraźnie bałamutny (wobec zgodnej wymowy dok. fundacyjnych); por. przyp. 10. Ostatnio Wyrwa 136-138, przyjmuje trwanie procesu fundacyjnego od 1231 do 1238 lub 1240: 1231 Władysław [zapewne Laskonogi] ks. Polski zaświadcza, że Sędziwój kantor gnieźn. nadał cystersom z Łekna w celu zbudowania nowego klasztoru dobra O., Górka, Krotle, Gromadcino, Godlewo, Jażyniec wraz z jeziorami, łąkami, lasami, młynami oraz rybołówstwem na rzekach Obrze i Dojcy, a także dobra Lutol Mokry (Wp. 1 nr 130; Krasoń 167); 1231 dok. analogicznej treści [choć różniący się dyktatem] wystawia ks. Władysław [Laskonogi] syn Mieszka (Wp. 1 nr 131; Krasoń 167-168); 1231 Władysław ks. Polski uwalnia cystersów z O. i ich poddanych od przewodu, podworowego, głowy [tj. kar płaconych solidarnie przez całe opole w razie nieschwytania sprawcy zabójstwa popełnionego w granicach opola], wyprawy [tj. obowiązku uczestnictwa w wyprawach wojennych], stróży, powozu i nadaje im pełen imm. (Wp. 1 nr 133; Krasoń 169); 1237 [Sędziwój] kantor gnieźn. prosi kapitułę gen. cystersów o zgodę na fundację klasztoru; kapituła poleca opatom z Kołbacza i Eldeny zbadanie sprawy na miejscu (StatCist. 2, 175-176); 1238 S[ędziwój] kantor gnieźn. funduje ku czci NMPanny kl. w O. i nadaje mu, zastrzegając sobie dożywotnie korzystanie, wszystkie swe dobra: Górka, Krode, Gromadcino, Lutol z przyległościami i Jażyniec⁹Dok. ma dwa nacięcia dla przywieszenia pieczęci, ale zachowała się tylko jedna pieczęć – umieszczona jednak nie na środku, lecz z prawej (od czytelnika) strony. Wbrew powszechnemu zdaniu (por. jednak ostrzeżenie Krasonia 18) wątpliwe więc wydaje się jej przypisanie Sędziwojowi jako wystawcy. Może to być raczej pieczęć któregoś z jego krewnych (Wp. 1 nr 215; Wp. 4 s. 35; Krasoń 168); 1238 (wzm. 1431) Sędziwój kantor gnieźn. funduje klasztor cyst. i nadaje mu wsie O. z młynem oraz Jażyniec (Wp. 5 nr 523; Krasoń 169); 1240 8 IV (wzm. z XVII w.) fundacja klasztoru w O.¹⁰Być może jest to przechowana w tradycji altenberskiej, na której opierał się Visch, data sprowadzenia konwentu do O. Por. Wyrwa s. 135, 138 (Carolus Visch, Bibliotheca scriptorum sacri ordinis Cisterciensis, Coloniae Agrippinae 1656, s. 386; cyt. za Krasoniem 40).

1245 ks. Przemysł [I] zaświadcza, że komes Wisław nadał klasztorowi w O. wieś Kijakowo (Wp. 1 nr 245; wzm. Wp. 5 nr 523).

1247 [dok. podejrzany] ks. Przemysł [I] nadaje poddanym kl. w O. we wsi O. imm. ekonom, i sąd. oraz postanawia, że źreb (sors) Jażyniec leżący w sąsiedztwie ma być odtąd wraz z O. uważany za jedną dziedzinę i cieszyć się tym samym pr. (Wp. 1 nr 258; Wp. 4, 35; Bielińska 242).

1248 Bolesław [Rogatka] i Henryk [III] książęta śląscy nadają klasztorowi w O. jedną ze swych karczem w Głogowie, płacącą 8 grz. [czynszu] (Wp. 1 nr 275; SU 2 nr 353).

1249 ks. Przemysł [I] zaświadcza, że Stronisława wd. po Andrzeju, matka Wojciecha nadała klasztorowi w O. wolną od retraktu (absque ulla retractione) wieś Rokitnica [k. Świebodzina, w XVI w. w granicach Śląska], którą otrzymała jako posag od ojca, komesa Wilka; w chwili konwersji Stronisławy [a więc wstąpiła do kl.?] komes Baran zakwestionował jednak jej nadanie [na podstawie pr. bliższości?], ale nie zjawił się potem na wyznaczonej rozprawie; książę przyznaje Rokietnicę klasztorowi wieczystym pr. dziedzicznym (Wp. 1 nr 278).

1250 ks. Przemysł [I] zaświadcza, że komes Jarota w obliczu śmierci nadał klasztorowi w O. wieś Wityń z jeziorem, mł., łąkami i lasami; książę postanawia, że po śmierci Jaroty jego ż. Żyrosława (Siroslawa) ma potwierdzić to nadanie (Wp. 1 nr 287; Wp. 4, 35-36); 1251 [dok. podejrzany] ks. Przemysł [I] zaświadcza, że Zbrosław syn Jonaty w obliczu śmierci nadał klasztorowi w O. wieś Smardzewo [k. Świebodzina] z łąkami i lasami; książę postanawia, że po śmierci Zbrosława jego matka Anna ma zatwierdzić to nadanie (Wp. 1 nr 291; Wp. 4, 36; Bielińska 249).

1257 [dok. interpolowany] ks. Przemysł [I] zatwierdza imm. dóbr kl. w O. i zezwala klasztorowi lokować Smardzewo i Siedlec na pr. niem., z pr. posiadania targu i karczem zwolnionych od powinności na rzecz kasztelana; książę dokonuje też z klasztorem zamiany, otrzymując wieś Rokitnicę, a dając w zamian Babimost [na razurze dodano jeszcze nazwę drugiej wsi: Potopisko] (Wp. 1 nr 347; Wp. 4, 37; Bielińska 261).

1257 ks. Bolesław [Pob.] zatwierdza przywileje swego ojca Władysława [Odonica] i brata Przemysła dla kl. w O. i przyjmuje go pod swą opiekę (Wp. 1 nr 363).

1259 Wolpert opat z O. sprzedaje klasztorowi w Paradyżu dziedzinę Miłostowo za 10 grz. (Wp. 1 nr 380).

1262 ks. Bolesław [Pob.] zaświadcza, że rycerz Mścigniew syn zm. Mścigniewa z ss. Sędziwojem i Wisławem sprzedał klasztorowi w O. dziedzinę Żodyń wraz ze źrebiem (sors) Morawce za 42 grz. bez pr. odkupu przez krewnych; gdyby sprzedający lub ich krewni chcieli naruszyć tę umowę, muszą najpierw zapłacić księciu 40 grz. i dopiero wtedy będą mogli wszcząć proces (Wp. 1 nr 397); 1262 [dok. podejrzany] ks. Bolesław [Pob.] zaświadcza, że komes Przybysław z Lutomia nadał klasztorowi w O. dziedzinę Reschelin [może Reklin?] (Wp. 1 nr 404; Wp. 4, 332; Krasoń 76-78; Mitkowski 311; Bielińska 284; Sik.Dok. 48-50; → Lutom, przyp. 1, → Nieborza, przyp. 1).

1280 ks. Przemysł II zezwala klasztorowi w O. lokować na pr. niem. wsie O., Jażyniec i Ujazd oraz nadaje tym wsiom imm. ekonom, i sąd. (Wp. 1 nr 497); 1285 ks. Przemysł II zaświadcza, że komes Luder z Komorowa z s. Peregrynem zezwolili Janowi opatowi z O. rozbudowywać i naprawiać jego mł. w Niałku [→ Niałecki Młyn], a także sprzedali mu pr. budowy jazu na strudze [Dojcy]; opat ma pr. brać na ten cel ziemię i drewno z dziedzin Ludera i Peregryna; w zamian za to mogą oni dożywotnio mielić zboże we wspomn. młynie bez opłat, ale pr. to nie będzie już przysługiwać ich potomkom i dziedzicom (Wp. 1 nr 557); 1286 ks. Przemysł II zaświadcza, że Jan opat z O. otrzymał od komesa Burcharda mł. Niałek [→ Niałecki Młyn] na Dojcy w Karpicku wraz z przyległościami, a dał w zamian Burchardowi wieś Żodyń i 20 grz.; wieś tę opat nabył od komesa Gniewomira, który 1/2 wsi dał klasztorowi, a 1/2 zamienił na Kupienin [k. Świebodzina] (Wp. 1 nr 566).

1287 ks. Przemysł II zaświadcza, że Michał kaszt. wrocł. z bratankiem Mironkiem palatynem legnickim¹¹Pochodzili z rodziny fundatora, kantora Sędziwoja: ojciec Michała, Miro, był s. Janusza z Niałka, brata stryjecznego Sędziwoja: T. Jurek, Slesie stirps nobilissima. Jeleńczycy – ród biskupa wrocławskiego Tomasza I, RH 58, 1992, s. 38. Michał i jego brat Iko wyprocesowali tę wieś od swych krewnych w 1259 (Wp. 1 nr 378), wcześniej zaś nal. ona (przelotnie?) do cyst. z Paradyża (1257: Wp. 1 nr 351) nadali klasztorowi w O. wieś Kiełpiny (Wp. 1 nr 573); 1287 ks. Przemysł II nadaje imm. ekon. dla Kiełpin (→ p. 4) oraz pr. lokowania na pr. niem. wsi Kijakowo z przyległymi źrebiami (sortes) Gromadcino i Krotle, polecając, by istniał tam wolny targ i karczmy (Wp. 1 nr 582); 1287 (wzm. 1431) ks. Przemysł II nadaje klasztorowi wsie Chorzemin, Gola [k. Rakoniewic] i Guździn (Wp. 5 nr 523); 1287 ks. Przemysł II zatwierdza fundację klasztoru w O.¹²Istnienie takiego dok. nie jest pewne; w spisanej 1684 krótkiej historii klasztoru wspomina się, że „fundationem confirmaverunt” różni władcy, m. in. Przemysł II 29 XI 1287. Z tego roku znanych jest kilka dok. Przemysła dla O., ale żaden z nich nie nosi jednak daty 29 XI lub innej, choć trochę ją przypominającej. Konfirmacja Przemysła nie jest jednak poza tym znana, dziwne byłoby, że nie przedstawiono jej ani Władysławowi Jagielle podczas wielkiego zatwierdzenia przywilejów z 1431, ani nie wpisano jej do bardzo starannie zestawionego kopiariusza klasztornego w 1646 (AZ 4/3, 4).

1298 ks. Władysław [Łok.] przyjmuje klasztor pod swą opiekę i nadaje dobrom klasztoru imm. ekon. i sąd. (Wp. 2 nr 772).

[1300-1306] komes Mikołaj Bodzęcic [z → Kiebłowa] podkom. Król. Pol. nadaje klasztorowi mł. Ruchocina Gać na Dojcy¹³Dok. w kop. z 1646 ma uszkodzoną datą: po millesimo trecentesimo jest luka na 1 słowo; widocznie był jeszcze ciąg dalszy, ale kopista nie potrafił go odczytać. W innej kop. z XVII w. (AZ 4/3) jest tylko data 1300. Wydawca Wp. dał dok. pod 1304; ta przypadkowa emendacja może być trafna; tytuł podkomorzego Królestwa to prawdopodobnie nowa godność istniejąca krótko podczas rządów czeskich w Polsce (1300-1306). W sprawie nadania Ruchocinej Gaci istniał też dok. Przemysła II wspomn. w zatwierdzeniu Władysława Jagiełły pod datą 1288, zatwierdzający akt nadania podkom. Mikołaja, opieczętowany przez niego i wdę kal. Mikołaja (Wp. 5 nr 523) – najpewniej chodzi tu o falsyfikat, bowiem wtedy jeszcze Mikołaj nie mógł tytułować się podkomorzym Królestwa; na palacji kal. zasiadali różni Mikołajowie w 1. 1286-1305 (UDR I/1, 48). Dok. ten zawierał też zezwolenie księcia na korzystanie przy budowie grobli z ziemi i drewna z Jabłony [Nowej] oraz łowienie ryb na jez. Dojca [tzn. w stawie na Dojcy?] przez 2 rybaków (Wp. 2 nr 886); 1311 Jezelo¹⁴Zepsute przez kopistę imię Krasoń 85, emenduje jako Jezioro, zaś Mitkowski 311 – jako Jasiek (Jezelo-Jezcho), co wydaje się bardziej uzasadnione paleograficznie z Tuchorzy z braćmi Wojciechem i Janem nadają klasztorowi pr. brania ziemi, piasku, drewna i in. rzeczy do budowy i napraw mł. Ruchocina Gać (Wp. 2 nr 949); 1312 Mikołaj syn Bodzęty z Kiebłowa z ż. Małgorzatą nadają klasztorowi mł. Ruchocina Gać oraz dziedziny Nieborza i Ercelino [może Reklin?] (Wp. 2 nr 951; w zatwierdzeniu z 1431 mowa tylko o Ruchocinej Gaci i Nieborzy: Wp. 5 nr 523; → Nieborza, przyp. 1).

1311 Ninosz i Dobiesław [recte Tomisław¹⁵Zob. T. Jurek, Slesie stirps, s. 43-44; może to stryjeczni wnukowie Wisława, który 1245 dał klasztorowi Kajakowo] ss. Zbyluta Ninoszewica nadają kościołowi NMP w O. jaz między jez. Orchowo i Wilcze (Wp. 2 nr 944); 1313 Mikołaj Zbigniewic¹⁶Pieczętował się Jeleniem (Wp. 4, il. 66), a więc pochodził z rodu fundatorów klasztoru nadaje klasztorowi cz. jazu Uście na jez. Ragav¹⁷Najpewniej chodzi o jez. → Orchowo i ten sam jaz, który wcześniej nadali Ninosz i Dobiesław, → niżej: pod 1379 i 1503; → też T. Jurek, Slesie stirps, s. 43; otrzymuje w zamian 6 grz. (Wp. 2 nr 968; Wp. 4, 44).

1314-16 kl. uzyskuje mł. Hammerstat pod Zbąszyniem → p. 2Ae.

1314 Jaktor z Klemska [k. Świebodzina, w XVI w. w granicach Śląska] z ż. Jadwigą nadają klasztorowi Krampsko Nowe¹⁸W zatwierdzeniu z 1431 wspomn. też dwa dokumenty ks. Przemysła II (a więc wystawione przed 26 VI 1295), dotyczące nadań przezeń Krampska Nowego i Starego oraz dąbrowy Kasztolko (Wp. 5 nr 523); niewątpliwie chodzi tu o falsyfikaty (→ Krampsko Nowe, przyp. 1) (Wp. 2 nr 972); 1317 Henryk ks. głog. zatwierdza nadanie Krampska Nowego przez Jadwigę wd. po Hektorze z Klemska i nadaje tej wsi imm. taki, jaki mają inne dobra kościelne (Wp. 2 nr 994); 1319 Sułek z Lessotendorph [zapewne Lasocin k. Kożuchowa na Śląsku, → Lasocice, Uwaga] nadaje klasztorowi kupioną przez siebie dziedzinę Krampsko Nowe (Wp. 2 nr 1004); 1320 po śmierci Sułka zatwierdza to nadanie ks. głog. Henryk; ss. Sułka, Miro i Awdank, przekazali klasztorowi pr. własności tej wsi, a Miro nadał też swoje Krampsko Stare (Wp. 2 nr 1018, toż pod nr 1063 z błędną datą 1326!; → Krampsko Nowe, przyp. 2); 1327 król Władysław [Łok.] zaświadcza, że Jasiek z Kozłowa [k. Buku] syn Sułka z Lessotzendorph ze swymi cc. Katarzyną i Małgorzatą¹⁹Mitkowski 311 przypuszcza, że w kopii zgubiono imię Mirona jako ojca tych panien; taką bowiem filiację podaje inny dok. w tej sprawie z 1327 oraz rodzoną bratanicą Agnieszką sprzedali klasztorowi Krampsko Stare za 50 grz., a częściowo też nadali (ponieważ wartość dziedziny przewyższała podaną sumę) za zbawienie rodziców i dziadów (Wp. 2 nr 1079; zapewne ten dok. wspomn. w zatwierdzeniu z 1431: Wp. 5 nr 523); 1327 opat Herman zawiera w sprawie Krampska Starego ugodę z Jaśkiem z Kozłowa, Agnieszką c. Awdanka syna Sułka oraz Mironem s. Sułka i jego cc. Małgorzatą i Katarzyną; opat dać ma im 16 grz., z czego dla Jaśka i Agnieszki 5 grz. oraz 6 grz. kosztów [procesu?], dla Mirona 5 grz. (Wp. 2 nr 1081).

1319 opat Herman daje Mac. Zielenkowicowi i jego ss. Jaktorowi i Wawrzyńcowi dziedzinę Borzysław, a otrzymuje od nich Siekowo i 6 grz. (Wp. 2 nr 1011).

1324 król Władysław [Łok.] przyjmuje klasztor pod swą opiekę i nadaje jego dobrom imm. ekon. i sąd. (Wp. 2 nr 1043); 1327 tenże król przyjmuje klasztory w Paradyżu, Zemsku i O. pod swą opiekę i zakazuje komukolwiek im szkodzić, obciążać je lub wyrokować w ich sprawach (depactare, iudicare et maligne angariare: Wp. 2 nr 1085).

1361 król Kazimierz przysądza klasztorowi Krampsko Stare, o które Gerward ze Słomowa pozwał opata Henryka przed sąd starosty gen. wlkp. (Wp. 3 nr 1450).

1364 opat Roland toczy proces ze Świętomirem z Komorowa; sędzia pozn. wyrokuje, iż młyn zbudowany przez Świętomira ma być zburzony, opat ma pr. korzystania z piasku i krzewów z dóbr Świętomira na naprawy jazu (structura) przez bagna między Karpickiem i Niałkiem, a Świętomir nie powinien mielić zboża w Niałeckim Młynie bez opłat (Wp. 3 nr 1520).

1379 Jan i Mikołaj bracia z Jaromierza nadają klasztorowi jaz Uście na jez. Orchowo [→ wyżej: pod 1311-1313] wraz z 4 prętami na prawo i lewo od jeziora; w klasztorze mają być odprawiane tygodniowo 2 msze za darczyńców; gdyby chcieli oni odzyskać jaz, lub gdyby zajął go ktokolwiek inny, będą musieli płacić klasztorowi 1 grz. czynszu (Wp. 4 nr 2070).

1385 opat Teodoryk w sprawie mł. i stawu młyńskiego w Krampsku Nowym zawiera ugodę z Wojtem²⁰Chodzi tu raczej o imię: acc. Woytonem, a nie o wójta – jak Krasoń 129 Beth, jego s. Teodorykiem, Klemensem Zewczkowiczem i jego bratem Grzegorzem; klasztor daje im 11 grz., a oni mają się zrzec swych roszczeń (Wp. 3 nr 1837; → Krampsko Nowe, p. 2); 1388 opat Teodoryk zawiera ugodę z Fryczem Treplinem z Klemska [w ziemi świebodzińskiej na Śląsku] i jego ss. w sprawie 2 toni [niewodowych] na jez. Krampsko [cz. jez. → Tuchola] i należącej do nich grobli; Frycz odstępuje od roszczeń do tych toni, zezwala opatowi brać piasek i krzewy do napraw grobli oraz prowadzenia do swego młyna strug; w zamian opat zezwala Fryczowi brać drewno dla potrzeb dworu i łowić ryby w jez. Krampsko, a poddanym Frycza ze wsi Kolesin [k. Świebodzina, w granicach Śląska, niem. Goltzen] zezwala wypasać bydło i trzodę w Krampsku Nowym i Kasztolku (Wp. 3 nr 1874); 1409 klasztor toczy proces z Heidanem i Mikołajem braćmi z Klemska o 2 tonie niewodowe na ich jez. [Kramsko], których posiadanie przez klasztor kwestionują (ACC 2, 146v).

1395 Dzierżka z Uścięcic toczy proces z Mikołajem z Kozłowa o dziedzinę, którą [jej?, jego?] pan (ipsius dominus) nadał klasztorowi²¹Może chodzi tu o Kramsko Nowe, którego współnadawcą był Jasiek z Kozłowa, prawdopodobny przodek Mikołaja (Lek. 1 nr 2042).

1399-1410 spory o Kowalewo: 1399-1400 opat posiada cz. Kowalewa → p. 2B; 1401-10 opat toczy procesy: 1401 o 1/2 Kowalewa i całe Sokołowo [recte Sobolewo!] (Obra 51, 290), 1410-13 z Niczem Woytem [Unru?] o 1/2 Kowalewa, całe Sobolewo i 8 grz. za zboże (po 4 grz. rocznie) [zdaje się, że chodzi o rozliczenie z dzierżawy] (KoścZ 3, 139; KoścZ 4 k. 15 lub 26, 44 lub 67), 1410 z Niczkiem Unru [z Ujazdu] o pożytki za 4 lata, których domaga się opat²²Zapewne z tytułu dzierżawy Kowalewa i Sobolewa. Być może opat posiadał Kowalewo i Sobolewo tylko przejściowo, w zastawie lub dzierżawie od Korzboków. Sugerują to, obok sprawy z 1444, późniejsze procesy Niczka Unru (poddzierżawiającego te dobra od opata) z Korzbokami: 1410 sąd polecił Pietraszowi Korzbokowi w sporze z Niczkiem postawić jako zachodźców swego brata, plebana z Kiebłowa i opata (KoścZ 3, 142); 1415 sąd utrzymał Niczka w pr. do wypasu bydła na pastwiskach w Sobolewie i 1/2 Kowalewa, polecając Winc. Korzbokowi zadbać o uwolnienie go od ekskomuniki, pod którą popadł za przyczyną opata z O. (KoścZ 4, 186v); → Kowalewo (KoścZ 3, 142v); → niżej: pod 1444.

1401 wsie opata: Siedlec, Kiełpiny, Żodyń, Nieborza → p. 6Fa.

1404-25 zapowiedzi dóbr opata: 1404 łąk w O., Jażyńcu, Nieborzy, Siedlcu, Kiełpinach, Kijakowie i Chorzeminie (Obra 51, 285); 1419 łąk, gajów, borów, zarośli we wsiach Gola, Guździno, Kiełpiny, Siedlec, Nieborza, Żodyń, Kijakowo, Jażyniec, O., Chorzemin (KoścZ 5 k. 112v, 172v); 1420 dróg bocznych (vie indirecte), łąk, borów, lasów, jezior i rybołówstwa w Guździnie, Goli, Chorzeminie, Kiełpinach, Siedlcu, Żodyniu, Kijakowie, Jażyńcu i O. (KoścZ 6, 109v); 1423 dróg bocznych, łąk, pastwisk, lasów w O., Jażyńcu, Żodyniu, Nieborzy, Siedlcu, Kiełpinach, Chorzeminie i Kijakowie (KoścZ 7, 114v); 1425 dóbr w Kiełpinach, Chorzeminie, Siedlcu, Nieborzy, Żodyniu, Kijakowie, Jażyńcu i O. (KoścZ 8, 150v).

1420 spór o → Niałeckie Jezioro między Więcoszką Niałecką a Kiebłowskimi; [Abraham] Kiebłowski stwierdza, że dał je opatowi w zamian za inną dziedzinę, którą posiada już 3 rok; sąd przysądza jezioro Więcoszce, a opat bezskutecznie próbuje przeciwstawić się jej wwiązaniu (KoścZ 5, 232; KoścZ 6 k. 113v-l14, 118v).

1424 opat Herman kupuje od sołtysa Wawrzyńca sołectwo w Krampsku Nowym za 50 grz. (AZ 4/3, 21).

1429 opat pozywa Macieja, Mac. Dziechno, Dalesza, Jakuba i Klemensa de Golaschino [najpewniej chodzi o Kolesin, a nie o Gołaszyn k. Ponieca] o wyłowienie zeszłej zimy gwałtem ryb wartości 10 grz. w jeziorze klasztornym k. wsi Golaschino; pozwani odpowiadają, że zawsze łowili tam bez niczyjego sprzeciwu (ACC 12 k. 55, 62v).

1429 Abraham Głowacz ze Zbąszynia nadaje mł. Zawada → p. 2Ad.

1431 król Władysław [Jagiełło] zatwierdza posiadłości i przywileje klasztoru²³W zatwierdzeniu podano streszczenia nast. dokumentów: 1) fundacja i nadanie O. i Jażyńca przez Sędziwoja kan. gnieźn. w 1238; 2) nadanie Kijakowa przez Wisława w 1248; 3) sprzedaż Żodynia przez Mścigniewa s. Mścigniewa w 1262; 4) nadanie Nieborzy przez Mikołaja s. Bodzęty z Kiebłowa w 1312; 5) nadanie Siedlca przez Przemysła I w 1257; 6) nadanie Kiełpin przez Michała i Mironka w 1287; 7) nadanie Chorzemina, Goli i Guździna przez Przemysła II w 1287; 8) ugoda z Luderem z Komorowa w sprawie Niałeckiego Młyna w 1285; 9) nadanie mł. Ruchocina Gać przez Mikołaja z Kiebłowa w 1288 [fals.]; 10) dwa niedatowane dok. Przemysła II w sprawie nadania Krampska Starego i Nowego [fals.]; 11) niedatowany dok. Władysława Łok. w sprawie nadania Krampska Starego [1327], (Wp. 5 nr 523).

1434 zapowiedź wszelkich pożytków z dóbr opata w Goli, Guździnie, Michorzewie²⁴Mokrym lub Suchym, obie wsie były własn. szlach. i klasztor mógł tu być tylko posiadaczem zastawnym, Kiełpinach. Siedlcu, Żodyniu, Kijakowie, O., Jażyńcu, Nieborzy (KoścZ 10, 219).

1436 król Władysław [III] na prośbę opata Hermana zatwierdza i transumuje dok. ugody klasztoru z Fryczem Treplinem w sprawie toni na jez. Krampsko z 1388 (Wp. 10 nr 1414; w AZ 4/3, 17 dok. ten wpisany pod błędną datą 1406).

1436 opat toczy proces z Niklem Kargowskim, pozwany o zajęcie cz. jeziora w Chwalimiu (KoścZ 11, 110; por. też p. 2B pod 1444).

1437 Michał Jarogniewski z Jaromierza sprzedaje klasztorowi 1 grz. czynszu z Jaromierza (Wp. 5 nr 593).

1440 Sędziwój Korzbok z Trzebawia daje opatowi Hermanowi wieś Chwalim, a otrzymuje w zamian Guździno i Golę oraz 150 grz.²⁵W pochodzących z XVII w. rejestrach zapisek dot. spraw granicznych już pod 1437 wspomina się Chwalim jako posiadłość klasztorną (Obra 51, 281); autor rejestru popełniał wszakże liczne błędy w datach. Już w 1436 opat zajął cz. jeziora w Chwalimiu na szkodę Nikla Kargowskiego, z którym, jak się zdaje, współposiadał Chwalim (→ p. 2B: pod 1444) (Wp. 5 nr 645, 650).

1443 Abraham z Kiebłowa za dług 150 grz. daje klasztorowi w zastaw na 9 lat [w części aktów mowa jest o sprzedaży z zastrz. pr. wykupu, → niżej: pod 1525] 1/2 jez. → Kotucz, zastrzegając sobie i swoim ludziom pr. połowu ryb małymi i ręcznymi sieciami (Wp. 5 nr 713; PG 2, 57v-58; KoścZ 12 k. 426, 458-459).

1444 opat pozywa Wincentego i Stan. Korzboków z Kamieńca o bezprawne posiadanie 1/2 Kowalewa i całego Sobolewa; sąd przysądza dobra pozwanym, bowiem opat nie stanął na rozprawie (KoścZ 12, 489).

1450 Mik. Naramowski zapisuje klasztorowi sumę 160 zł na Naramowicach i czynsz; w zamian za to mnisi mają odprawiać 2 msze za zmarłych z rodziny [Rosmanów] Naramowskich (Cystersi Obra 55, 229, dawniej C 22, 229).

1469 opatowi z Mogiły kapituła gen. poleca zadbać o zwrot dóbr utraconych przez klasztory w O. i Przemęcie → p. 6B.

1469 Winc. Dąbrowski sprzedaje opatowi z zastrz. pr. wykupu wieś Ręcsko [obecnie Reńsko] za 100 grz. (PG 8, 1v); 1476 opat Piotr i brat Henryk z Kolonii sprzedają z zastrz. pr. odkupu Janowi kapłanowi z Wolsztyna 2 grz. czynszu z Chorzemina w celu ufundowania altarii w Wolsztynie (ACC 56, 22v); 1485 zapis na rzecz klasztoru 8 grz. czynszu na Wolsztynie i Karpicku (Obra 51, 289); 1483 Peregryn z Kobylnik sprzedaje z zastrz. pr. wykupu przeorowi i konwentowi²⁶Nie wiadomo, dlaczego jako nabywca wystąpił przeor, a nie (jak zawsze) opat. Nie można jednak wyciągać stąd zbyt daleko idących wniosków o rozdziale majątku opackiego i konwentualnego, bowiem już 1513 czynszem tym dysponował opat; por. przyp. 7. 12 grz. czynszu od sumy głównej 150 grz. półgr na Kobylnikach [k. Kościana]; suma ta ciążyła wcześniej na Godziszewie [k. Zbąszynia], zapisana przez dziedziców z Chobienic [czynsz wykupiony z Kobylnik przed 1513, → niżej: pod 1513, 1517, 1518] (ACC 61, 98; sprawy o zaległości czynszowe Peregryna → p. 3E, pod 1490 i 1502); 1485 zapis 8 zł czynszu z Wolsztyna i Karpicka (Obra 51, 289).

1487 opat Jan daje Florianowi z Żychlina tenut. w Kopanicy 1/2 Chwalimia, a otrzymuje w zamian 1/2 toni jeziora [Tuchola] w Krampsku należącej do Chwalimia wraz z jazem oraz borem rozciągającym się od jeziora do ujścia strugi → Lubnicy [→ niżej: pod 1505-06] (PG 10, 75; Obra 51, 212-213).

1491 opat Piotr sprzedaje z zastrz. pr. wykupu Dorocie ż. Jana Brodzkiego pr. do pobierania 10 grz. czynszu z Godziszewa nabyte przez niego z zastrz. pr. wykupu za 150 grz.²⁷Błędna jest interpretacja Krasonia 142, jakoby Dorota zastawiła dobra w Godziszewie opatowi (PG 10, 144; KoścG 3, 133); 1493 opat Piotr zezwala Florianowi z Żychlina podkom. brzeskiemu i tenut. w Kopanicy na korzystanie z łąki Sarna [gdzie?] tak długo, jak będzie on tenutariuszem²⁸Krasoń 93, błędnie, na odwrót: że to tenut. pozwolił opatowi na korzystanie (Obra 51, 216-217; AZ 4/3, 25).

1493 król Jan Olbracht zatwierdza przywileje klasztoru w O. wystawione przez jego poprzedników, króla Władysława [Jagiełłę?] oraz książąt Bolesława, Przemyśla i Władysława (MS 2 nr 184; MK 15, 160; Obra 51, 214).

1495 opat Piotr daje konwentowi kościół Ś. Elżbiety w O. wraz z uposażeniem; gdyby chciał zachować sobie zboże, może dawać konwentowi 3 grz. na każdą Wielkanoc; konwent w zamian zezwala opatowi urządzić nowe stawy za folw. Krotla aż do Kijakowa i Żodynia i korzystać z nich dowożytnio; konwent od każdego waru piwa będzie dawał dla folw. w Krotli po 1 beczce piwa drugiego [gatunku] i lepszego (unam tunnam cerevisiae secundae et unam lachetae), a dla opata 4 (lub 3, gdyby piwo było kupowane) kwarty piwa dziennie; opat otrzymuje łąkę → Nowy Dwór, a także łąki w Krotli za rz. Obrą w celu osadzenia tam zagrodników; opat może wykarczować bór → Kamiona i powiększyć folw. Krotla (Obra 51, 215).

1496 wsie klasztorne Kiełpiny, Żodyń, Jażyniec, Nieborza, Siedlec i Kijakowo → p. 3C; 1503-04 opaci Jan i Gerard toczą proces z Kat. Jaromirską, domagając się od niej zapłaty zaległego od 5 lat czynszu 1 grz. rocznie; Jaromirską odpiera, że czynsz taki nigdy nie był płacony, bowiem jej przodkowie dali w zamian za to klasztorowi jaz Uście [k. jez. Orchowo, → wyżej: pod 1313 i 1379]; opat twierdzi jednak, że ma odrębne dokumenty w sprawie jazu i w sprawie czynszu; wezwany przez sąd przedkłada dok. zapisu czynszu [z 1437] i świadków, którzy dowodzą, że zm. Mikołaj, mąż pani Jaromirskiej, z tytułu tego czynszu dawał opatowi sosny i dęby budulcowe; oficjał wyrokuje, że czynsz ma być płacony wraz z zaległościami (ACC 81 k. 16v, 24, 110, 145v).

1505-06 opat Gerard toczy proces ze spadkobiercami Floriana Żychlińskiego tenut. Kopanicy w sprawie transakcji zawartej między Florianem a opatem Janem [→ pod 1487]; opat twierdzi, że transakcja była nieważna, bowiem Florian nie był dziedzicem dóbr, którymi dysponował, a opat Jan działał bez zgody konwentu i zezwolenia bpa; komisarze król. orzekają nieważność zamiany: klasztor ma na powrót otrzymać 1/2 Chwalimia, Żychlińscy 1/2 toni; 1508 star. gen. wlkp. ponownie przysądza opatowi 1/2 Chwalimia (Obra 51, 220-230).

1507 opat Gerard pozywa Barbarę Kopanicką [wd. po Florianie Żychlińskim tenut. Kopanicy] o bezprawne wyłowienie przed 2 l. ryb z jez. [Tuchola] w Krampsku; pozwana odpowiada, że jezioro nal. do dziedziny Chwalim, a więc podlega pr. ziemskiemu; opat twierdzi, że sprawa należy do sądu duchownego, skoro chodzi o dobra klasztoru (ACC 84, 183v-184); 1510-11 opat pozwany przez Kopanicką o wyrąbanie drzew w jej borze i wyłowienie ryb z jej toni w niepodzielonej między nimi wsi Chwalim; arbitrzy wyrokują, że wspólne bory mają zostać w ciągu 3 lat podzielone po połowie, a do tego czasu żadna ze stron nie powinna gospodarować tam bez zgody drugiej; we wspólnej toni niewodowej na jeziorze łowić ma również Kopanicka; opat będzie wyławiał wszystkie swe tonie należące do Krampska, ciągnąc sieci w kierunku toni wspólnej, a potem właśnie Kopanicka zarzuci w niej swe sieci (KoścZ 18 k. 170, 253v-254).

1512 zapowiedź dróg bocznych (vie illicite) w dobrach opata w Siedlcu, Kiełpinach i Chorzeminie (KoścZ 18, 296v).

1513 Piotr Pożarowski sprzedaje opatowi Gerardowi z zastrz. pr. odkupu 2 1/2 grz. czynszu na Niałku za 30 grz.; suma ta ciążyła wcześniej na Kobylnikach [→ pod 1483 oraz 1517-18] (Obra 51 s. 232-233, 290; AZ 4/3, 30; ACC 90, 77, wpis pod 1514).

1516 Anna Siekowska ż. Jana Rychwalskiego nadaje w testamencie klasztorowi wieś Głodno, zastrzegąjąc sobie za to anniwersarz i msze wg decyzji wykonawców testamentu (ACC 92, 324v-325; Hock. 3 nr 577); 1517 Wawrz. Proski sprzedaje klasztorowi z zastrz. pr. wykupu 4 grz. czynszu na 1/2 wsi Prochy za 50 grz.; suma te zebrana jest z sum ciążących wcześniej na Niałku (30 grz.) i Kobylnikach (20 grz.) [→ pod 1483 i 1513] (Obra 51, 233-234; AZ 4/3, 21); 1518 Wojc. Bylęcki sprzedaje klasztorowi z zastrz. pr. wykupu 8 grz. czynszu na Kosiczynie za 100 grz.; suma ta ciążyła wcześniej na Kobylnikach (Obra 51, 236).

1525 star. gen. wlkp. na prośbę opata Jakuba transumuje akt w sprawie zastawu jez. Kotucz z 1443 [→ wyżej] (Obra 51, 236-237).

1527 Małg. Kiebłowska wd. po Mik. Potulickim daje klasztorowi 1/2 toni jez. Radusz na rz. Obrze poniżej (sub) klasztoru, a otrzymuje w zamian jaz między jeziorami Orchowo i Wilcze na granicy dóbr ober. i kiebłowskich²⁹Transakcja miała zapewne związek z przeprowadzonym w tym samym roku rozgraniczeniem tych dóbr, → p. 2B (PG 16, 170v-171; Obra 51, 238-239; AZ 4/3 k. 23, 38).

1529 Mik. Górski rządca opata w Kiełpinach → p. 6Ed.

1535 folw. w Krampsku Nowym → p. 3C; 1552 król Zygmunt August zakazuje opatowi Janowi oddawania nadgranicznych dóbr Krampsko i Chwalim w dzierżawę szlachcie z Marchii [Brandenburskiej] i poleca na przyszłość dobierać dzierżawców wyłącznie spośród pol. szlachty (Hock. 4 k. 183); 1564 opat sprzedaje role i barcie w O. → Obra, p. 3; 1564-65 opat Jan Bylęcki pozywa Stan. Żychlińskiego z Kargowy o to, że wbrew umowie z opatem wyciął znaczną cz. lasu w Chwalimiu, że wyciął barcie k. strugi Lubnicy w lesie nal. do Chwalimia, że wybudował sobie folw. na łąkach wsi Chwalim, że zbudował 2 groble na Obrzycy i zalał łąki klasztorne, że wypasał bydło na łąkach opata i jego poddanych w Chwalimiu (KoścZ 58, 428v-429v; KoścG 16, 255v-256v); 1575 podział dóbr w Chwalimiu między opatem a Stan. Zychlińskim (Obra 51 s. 2-7, 260-262).

3B. Majątek konwentu (→ przyp. 7).

1495 ugoda z opatem w sprawie kościoła Ś. Elżbiety → p. 3A.

3C. Świadczenia na rzecz władcy.

1476 Marcin Ścibor [tzn. syn Ścibora] z Ponieca sprzedaje Małg. Włoszakowskiej wd. po Piotrze Opalińskim kaszt. sant. nadane mu przez króla stacje w dobrach klasztorów w Lubiniu, Przemęcie i O. (PG 9, 54v); 1479 król Kazimierz nadaje Marcinowi z Ponieca stacje król. w dobrach klasztorów w Przemęcie i O., które zapisał już wcześniej jego ojcu Ściborowi (MS 1 nr 1494); 1482 król pozbawia Marcina Ponieckiego pr. do stacji w dobrach klasztorów w Przemęcie i O., które Marcin bez zgody króla oddał Piotrowi i Mikołajowi z Opalenicy w zamian za wieś Łęg; odebrane stacje król nadaje Janowi Sepieńskiemu wojskiemu pozn. i ochmistrzowi królowej (AG 923; Rykaczewski 290 z błędami w odczytach nazw).

1496 król Jan Olbracht zwalnia wszystkie wsie kl. w O. [wyliczenie → p. 3A] od poradlnego w wysokości wiard. z łanu; opat okazał przywilej imm. ks. Władysława oraz inne dokumenty, wobec czego król orzeka, że dobra klasztorne mają płacić po 2 gr z łanu (MS 2 nr 586; Obra 51, 217-218).

1496-1570 nakazy król., by tenutariusze z Babimostu nie pociągali poddanych klasztornych z obu wsi Krampsko do prac w Babimoście; jest to bezprawne, ponieważ dobra te zostały nadane klasztorowi nie z dóbr król., lecz przez Ślązaków (de Slesiae ducatibus); w mandacie z 1535 mowa jest, iż tenut. Łukasz Zbąski zmusza do tych prac także pracowników folw. w Krampsku Nowym, powołując się na fakt, że opat przyłączył do folw. 2 ł. (PG 89, 357v-359; PG 62, 212; Obra 51 s. 219-220, 248-249, 254-255; → Krampsko Stare).

3D. Legaty na rzecz klasztoru (zapisy czynszów → p. 3A).

1426 opat toczy proces z Wyszemirem z Bucza i Janem Tuchorskim, poręczycielami za Jana z Kurska, który zapisał w testamencie klasztorowi 10 grz. (ACC 9, 79); 1449 opat toczy proces z Mac. Brygarem sołtysem w Jezierzycach o 6 1/2 grz. i 6 półgr.; sumę tę Maciej był winien Januszowi Osęce z Waszkowa, a Osęka zapisał ją bratu Wawrzyńcowi i opatowi z O. (ACC 31, 89).

3E. Procesy różne (→ też p. 2).

Opaci toczą procesy: 1405 ze Świętosławem Klępem z Kiebłowa (ACC 1, 92v-93) oraz ze Staszkiem (Stanisławem, Stachnikiem) starszym [urzędnikiem zamkowym] z Kiebłowa, Borkiem mieszczaninem [z Kiebłowa?], Witkiem, jego bratem Mikołajem, Jakubem i Januszem Lewickim (ACC 1 k. 154v, 157, 158v); [ok. 1405-12] z Januszem Strzeleckim o gwałty (KoścZ 3, pierwsza karta nieliczbowana, verso); 1408 z Wojc. Rzeszotarzewskim o zabójstwo między ich poddanymi (KoścZ 3, 71); 1412 z Andrzejem Blosem z Chobienic o 14 grz. (KoścZ 3, 192); 1417-18 z Janem z Chobienic, który pozwał opata Hermana o wyłowienie przemocą przez pewnego mnicha z O. wraz z 30 podlejszymi [stanem] ryb wartości 10 grz. z jeziora [Tuchola] w Chwalimiu; sąd oddala pozew, ponieważ Jan nie stawił się na rozprawę³⁰Tej sprawy dotyczy wzm. Obra 51, 290, gdzie pod 1416 mowa o utrzymaniu opata w pr. do jez. Chwalim; Krasoń s. 91, 131, opacznie zrozumiał te zapiski i przyjmował, że jezioro stanowiło własność klasztoru (KoścZ 5 k. 20, 22, 76, 83v); 1418 z Więcoszką Niałecką, która pozwała opata Hermana o zniszczenie gwałtem z 12 ludźmi jej jazu na Dojcy, który przynosił 4 grz. dochodu rocznego (WR 3 nr 715; KoścZ 4, 391v).

1419 Materna [z Kręska] zeznaje, że poręczył Pietraszowi Siekierce za opata z O. tylko na 1/2 grz. (WR 3 nr 735); 1420 opat Herman pozwany przez Pełkę Grzybieńskiego działającego w imieniu ż. Anny i jej siostry Fronki ż. Mik. Szołdry w sprawie kmieci, którzy uciekli z Goli po zabiciu szl. Janusza Rzeczycy [z Gnina] i zostali uwięzieni przez opata; sporne jest, czy opat był wzywany do ich osądzenia; powodowie uwalniają opata od procesu (KoścZ 6 k. 7, 23v-24); 1420 opat pozywa [Piotra] Korzboka z Trzebawia [tenut. w Babimoście] o wyłowienie ryb w jez. Tuchola w Krampsku oraz zabranie jego kapelanowi konia na publicznej drodze (KoścZ 6, 13v); 1420-21 opat toczy procesy: 1420 z Janem z Niałka, 1421 z Mik. Położejewskim (KoścZ 6 k. 30, 157v), 1421 z Mac. Laskiem mieszcz. z Przemętu (KoścZ 7 k. 9, 21); 1421 opat pozwany przez Mikołaja z Brodów o zajęcie 4 wołów w Karpicku (KoścZ 6, 160); 1422 opat pozwany przez Katarzynę ż. Andrzeja Borka [mieszcz.] z Kościana o 5 grz. 20 sk. (KoścZ 7 k. 64v, 124); 1423 opat pozwany przez Mikołaja kmiecia z Karny, ponieważ nie wymierzył sprawiedliwości swemu poddanemu, który poranił kmiecia (KoścZ k. 123v, 131v); 1424 opat toczy procesy z Fiklem i chłopami z Konotopu [na Śląsku, na W od Sławy] oraz z Wilhelmem star. w Sulechowie [wówczas nal. do Śląska], Ramoldem z Kolesina i ich wspólnikami (ACC 7 k. 160v, 173v, 180); 1425 opat ma w ciągu 2 tygodni wypuścić do [dóbr] Abrahama Zbąskiego kmiecia Jana z Guździna wraz z całym dobytkiem i zbiorami oziminy; kmieć ma zdać swą rolę wraz z zasiewami jarymi (KoścZ 8, 145).

Opat toczy procesy: 1425 ze Stefanem Rzeszotarzewskim o 2 konie i 5 siekier (KoścZ 8, 119); 1425 z Mikołajem młynarzem z Jabłony (KoścZ 8, 170).

1425 król Władysław poleca sądowi ziemskiemu w Kościanie odsyłać wszystkie sprawy opata z O. Hermana do sądu wiecowego bądź sądu starosty (Wp. 8 nr 1049).

1426 opat i konwent w O. jako poręczyciele za Henryka Fingera z Kiebłowa toczą proces z witrykami z Kopanicy o 1 1/2 kamienia wosku (ACC 9, 303).

1426 opat pozwany przez Andrzeja z Karpicka o to, że trzykrotnie posyłał jednego z braci klasztornych z 10 wozami (przy każdym wozie 2 kmieci) i gwałtem brał siano z jego łąki w Karpicku (KoścZ 8 k. 218, 256), a przez Andrzeja i Mikołaja z Karpicka o to, że z jego polecenia jeden z braci klasztornych z 2 chłopami porąbał jaz na stawie w Karpicku (KoścZ 8 k. 232v, 255v-256, 298).

1426 klasztor winien jest Pawłowi [Drdzeńskiemu] prepozytowi Ś. Ducha pod Grodziskiem 10 grz. (ACC 9, 39v).

Opat toczy procesy: 1428 z Henrykiem z Niałka o kmiecia, z Kacprem z Niałka o 2 woły, konia i wóz (KoścZ 8 k. 430, 435); 1428 z Mikołajem kowalem z Kiebłowa, opata zastępuje w sądzie woźny sąd. (KoścZ 9, 2); 1429 z Marciszem Komorowskim: oficjał skazuje opata na zapłacenie 7 ćw. (mensura) pszenicy i 1/2 grz. (ACC 12, 46v); 1430, 1432, 1437 z Mik. Karpickim (KoścZ 9 k. 262v, 271; KoścZ 10, 52; KoścZ 11, 318).

1432 opat przedkłada w sądzie dok. król. nakazujący, by w ciągu 2 lat wszystkie jego sprawy odsyłane były z sądu ziemskiego przed sąd starosty bądź wiecowy (KoścZ 10, 53).

Opat toczy procesy: 1438-40 z Wincentym i Stanisławem z Kamieńca (KoścZ 12 k. 88, 159); 1438-40 z Jędrzychem [Henrykiem] Niałeckim (KoścZ 12 k. 106, 161); 1440 z plebanami Piotrem z Ruchocic i Mik. Kowalem z Niałka (ACC 23 k. 88v-89, 95v); 1448 z Sędziwojem Ruchockim (KoścZ 13, 241v); 1448 z Piotrem z Czacza (KoścZ 13, 286); 1449 z Wojciechem sołtysem z Galewa [pow. pyzdr.] (ACC 31, 114); 1450 z Winc. Kargowskim i z Dzietrzychem Rzeszotarzewskim (KoścZ 14, 81); 1472 z Piotrem szewcem z Kiebłowa, który domaga się 4 grz. za robione od 3 1. zakonnikom buty (ACC 52, 75); 1480 z Marcinem pleb. w Gninie, który w kl. w Paradyżu w obecności tamtejszego opata i wielu świadków nazwał opata Piotra z O. skąpcem, osobą żałosną i kompletnie bezbożną (ACC 58, 40); 1482 z woźnym sąd. Mac. Kmitą, którego napadł z 6 szlachty i 100 niższymi [stanem] w karczmie w O., wyrzucając go stamtąd, zabierając mu zajęte przezeń urzędowo rzeczy (pignus repercussit) oraz zadając 2 rany krwawe i 3 sine (KoścG 2, 111v); 1485 z Janem pleb. w Grodzisku i Stan. Duszem pleb. w Kopanicy; Dusz zajął opatowi konie, przysłane wraz z wozem dla kucharza klaszt., przetrzymywał je 2 tygodnie i zniszczył ciężką pracą (ACC 63 k. 7v, 19v); 1487 z Katarzyną [mieszczką] z Wolsztyna; pozwała ona opata o 8 grz. za sól, którą od ok. 13 lat kupowali u niej opaci Piotr, Krismar i Arnold, oraz o 4 grz., które pożyczyła przed laty Piotrowi, obecnemu przeorowi i prokuratorowi w Krampsku (ACC 65 k. 31v, 38v).

1490 Peregryn z Kobylnik winien jest opatowi Piotrowi i klasztorowi z tytułu zaległych czynszów 16 grz., a 1502 8 grz. 16 gr (ACC 67, 48v-49; ACC 79, 117v); 1496 opat Piotr pożycza w Piotrkowie od Piotra z Opalenicy sędziego pozn. 6 zł węg. (AE III 204v).

Opaci toczą procesy: 1499 z zagrodnikiem Jakubem sługą → Obra; 1499 z Janem Ulszanem z Babimostu; oficjał odsyła sprawę do sądu świeckiego (ACC 76, 38v); 1502 z Mik. Gugo kmieciem z Powodowa, który został osadzony na ł. kmiecym i otrzymał od opata 30 owiec, 4 konie i 1 wóz, ale zabrał to wszystko i opuścił swój łan; kmieć odpiera, że owce i konie były jego własne a wozu wcale nie dostał, oraz zarzuca opatowi, że zabrał mu 8 barci (ACC 80, 99v-100); 1502 z Wawrzyńcem i Wojciechem kmieciami z Reklina, którzy włamali się do spichrzy (orrea) opata, rozbijając łańcuchy i kłódki (ACC 80, 100); 1504 z Andrzejem Sułockim (ACC 81 k. 110, 114v); 1506 z Jadwigą z O. → Obra; 1507 z [tenutariuszem] Kopanickim o zagarnięcie piwa, które sołtys z Krampska wiózł dla opata z Sulechowa (DepTest. IV 37); 1508 ze Stefanem Ruskiem kmieciem z Powodowa, który ugodził się na służbę od ś. Jana [24 VI] do Popielca [8 III], ale odszedł przed czasem [rozprawa 14 I]; Stefan domaga się z kolei od opata zarobionych 46 gr (ACC 85 k. 10, 40v); 1508 z Jakubem Powodowskim, który dybie na życie opata i zapowiada: „Wsadzę go na byka i popędzę przez las, żeby zobaczył, komu wolno mącić w sprawach rodzinnych” (ut cognoscat, quem debeat impedire in familia: ACC 85, 10); 1508 z Maciejem zarządcą z Kiebłowa o pieniądze zabrane przezeń pewnemu podpalaczowi, którego już spalono (ACC 85, 40v).

1509 Jan Słoma kuśnierz z Wolsztyna zobowiązuje się naprawić i oczyścić opatowi Gerardowi 29 futer baranich i owczych, 6 sarnich (dorcarum) i 4 lisie (ACC 86, 41); [1516-17] Jan Reza z Kopanicy pozywa opata o wybranie miodu z barci w lesie chwalimskim i zajęcie 2 koni (Krasoń s. 122, 136; cytowanego tam aktu z KoścZ nie udało się odszukać).

1517 na prośbę opata Jakuba starosta gen. wlkp. Łukasz z Górki zatwierdza transakcję między Piotrem Ćmachowskim a Bernardem Grocholskim (Obra 51, 234-235; AZ 4/3, 13); 1530 opat Karol jednym z rozjemców w sporze o społectwo w Żodyniu (Obra 51, 22).

1544 opat Adam pozywa Wacława Zarembę [z Kiebłowa] o wyłowienie ryb we wspólnych jez. Kotucz i Radusz oraz zniszczenie 2 jazów na jez. → Martwica (KoścG 8, 608v-609); 1546 opat Adam pozywa Dorotę Potulicką ż. Wacława Zaremby z Kiebłowa: o przekopanie grobli k. stawu i młyna w O., o usunięcie pala granicznego z rz. Obry, o wyłowienie w 1543 i ostatniej zimy ryb z jezior Kotucz i Radusz, których 1/2 nal. do klasztoru, oraz z jez. Rzytka w O., o zniszczenie klasztornych jazów na rz. Obrze (KoścZ 29, 119-131v); 1549 opat Adam w sporze ze Stan. Zbąskim, który wyłowił ryby z 5 toni na jez. Tuchola w Krampsku i zagarnął w Krampsku 231 owiec opata (KoścG 9, 233v-234; → p. 2Ac).

4. Pr. niem. we wsiach klaszt. (→ Wyrwa 241-243).

1257-1280 zezwolenia na lokację na pr. niem.: 1257 Smardzewa i Siedlca, 1280 Obry, Jażyńca i Ujazdu, 1287 Kijakowa → p. 3A.

1419 opat Herman toczy proces z Marcinem sołtysem z Kiełpin, który ma okazać przywilej swego sołectwa w sprawie o służbę (racione servicii: KoścZ 5, 175); 1419 opat Herman sprzedaje sołectwo w Chorzeminie Mikołajowi Lagmo [odczyt niepewny]; sołtys otrzyma pr. do 1/3 dochodów sądowych; ma dawać jeden z trzech posiłków (pozostałe 2 dadzą kmiecie) podczas sądów gajonych oraz służyć ma opatowi na koniu wartości 1 1/2 grz.; kmiecie dawać mają opatowi z każdego ł. po 4 ćw. (mensura) pszenicy i owsa na ś. Marcina [11 XI], 2 kurczaki (pullus) na Boże Narodzenie i 1/2 kopy jaj na Wielkanoc (AZ 4/3, 21v); 1424 opat Herman kupuje sołectwo w Krampsku Nowym → p. 3A; 1516 opat Gerard sprzedaje Jakubowi Dedkowi opust. od dawna sołectwo w Krampsku Starym; sołtys otrzymuje pr. posiadania karczmy, utrzymywania 100 owiec w stadzie wspólnego pasterza wsi, pobierania 1/3 dochodów sądowych; ma dawać jeden z trzech posiłków (pozostałe 2 dadzą kmiecie) podczas sądów gajonych oraz służyć ma opatowi (tak jak inni sołtysi klasztoru) na koniu wartości 6 wiard. co drugi rok (na zmianę z drugim sołtysem z tej wsi), a jeśli w danym roku służba nie będzie potrzebna, da 1 zł; kmiecie dawać mają opatowi z każdego ł. po 1 dukacie, 2 ćw. owsa i 2 koguty na ś. Marcina [11 XI] oraz dobrą łopatkę (spatula) wieprzową i 30 jaj na Wielkanoc; kmiecie mają też 4 razy w roku pracować na folwarku, orać go, kosić i zwozić siano (Obra 51, 35-37).

5. Kościoły.

5A. Kościół klasztorny [NMP i Ś. Jakuba]³¹Rozróżnienie kościoła klasztornego od dużo lepiej poświadczonych dwóch innych kościołów w O. nie jest łatwe. O tym, że kościół klasztorny był różny od kościoła Ś. Elżbiety świadczy zapiska o poświęceniu obydwu świątyń w następujących po sobie dniach 3 i 4 XI 1596. Obecny kościół klasztorny zbudowany został 1722-57 od fundamentów. Stanął jednak najpewniej w miejscu poprzedniej świątyni. Kościół par. Ś. Elżbiety obecnie nie istnieje, rozebrano go 1838 (KZSz. V z. 28 s. 7-8):

1245-51 nadanie dla kościoła NMP i zakonników w O.³²Wszystkie cytowane dok. pochodzą od ks. Przemysła I. W 1. 1248 i 1257 w dok. innych wystawców mowa jest o klasztorze NMP w O. (Wp. 1 nr 275, 363). Później często zdarza się motywowanie nadań dla O. czcią dla NMP (Wp. 1 nr 258, 404, 497, 557 i dalsze, liczne przekazy), co może być jednak zwrotem szablonowym. Wezwanie NMP nosiły wszystkie kościoły cysterskie, przy czym uzupełnione ono było jeszcze wezwaniem jakiegoś świętego. Dopiero źródła nowożytne informują, że kościół i klasztor w O. miał za takiego patrona Ś. Jakuba (Wp. 1 nr 245, 278, 287, 291).

1287 ks. Przemysł II nadaje imm. ekon. wsi Kiełpiny, w zamian za co codziennie ma być odprawiana msza za jego duszę przy ołtarzu Ś. Mikołaja, który ma powstać w klasztorze (Wp. 1 nr 582).

1580 kościół [klasztorny czy Ś. Elżbiety?] zbudowany z drewna, z wyjątkiem [murowanego] chóru [tzn. prezbiterium]; kościół mocno zniszczony (ruinosa: MPV 4, 822); [kon. XVI w.] opat Jan Bylęcki buduje murowany kościół pod wezwaniem NMP i Ś. Jakuba w miejsce poprzedniego drewnianego, który murowane miał tylko prezbiterium, zbudowane już przez opata Jakuba [1517-27] (AZ 4/3, 2v; Obra 51, 408 – tekst marmurowej tablicy pamiątkowej, datowanej 12 VI 1592, co oznacza chyba datę zakończenia budowy); 1596 poświęcenie nowego kościoła klasztornego → p. 5B.

Fundacje mszalne [czy w kościele klasztornym?]: 1379 Jaromirskich, 1450 Naramowskich, 1516 Anny Siekowskiej → p. 3A.

5B. Kościół par. Ś. Elżbiety³³Na nieporozumieniu polega przytaczana niekiedy pierwsza wzm. o par. w O. z 1300. W dok. margrabiego brandenburskiego Albrechta wystawionym w Chwarszczanach świadczył wówczas Herman pleb. „in Oberan” (CDB A XVIII s. 72 nr 17; Krabbo nr 1785), co autorzy indeksu do CDB odnieśli do O. W rzeczywistości chodzi niewątpliwie o Oborzany (niem. Nahern, niegdyś Obern) na N od Kostrzynia, blisko Chwarszczan (A. Weiss, Organizacja diecezji lubuskiej w średniowieczu. Studia Kościelnohistoryczne t. 1, Lublin 1977, s. 268):

1394 brat Jan pleb. kościoła Ś. Elżbiety w klasztorze H. (Wp. 3 nr 1947); 1406 tenże Jan rezygnuje na ręce bpa pozn. ze swego kościoła (ACC 2, 39); 1419 brat Henryk pleb. od Ś. Elżbiety (AZ 4/3, 21v).

1487 Marcin młynarz z Wolsztyna winien witrykom kościoła par. Ś. Elżbiety pod (ante) O. 3 wiard. (ACC 65, 46).

1495 opat Piotr daje konwentowi kościół Ś. Elżbiety, która to kaplica była wcześniej przypisana (assignata pro provisione) opatowi (Obra 51, 215; → p. 3A).

1498 Michał pleb. kościoła pod patronatem opata w O. (de collatione abbatis in O.)³⁴Nie wiadomo, czy chodzi tu rzeczywiście o kościół w O., czy też o jakiś inny kościół par. patronatu opata? toczy proces z Kat. Jaromirską i jej sługą Janem; pleb. oskarża ich o zagarnięcie gwałtem w mł. w Jaromierzu wozu z koniem i 2 ćw. (mensura) mąki; Jaromirska natomiast zarzuca plebanowi, że mocno pijany w karczmie w Jaromierzu nazwał owego sługę Jana panem Jaromirskim [tzn. kochankiem Katarzyny?]; pleb. obiecuje przeprosić Jaromirską w kościele w Kopanicy, wobec ludzi z ambony po kazaniu lub przed głównym ołtarzem; sługa Jan zarzuca z kolei plebanowi, że namówił swych braci i przyjaciół do zabicia go i że został już poraniony przez Michała karczmarza z Jaromierza, brata pana Kolbe [plebana?] (AC 2 nr 1536).

1551 opatem wybrany brat Jan wikariusz [kościoła] przed bramami klasztoru (ante foras monasterii) [zapewne chodzi o kościół Ś. Elżbiety, ale może to być też kaplica Ś. Walentego] (Hock. 4 k. 161-162).

1564, 1580 do par. O. nal. O., Kijakowo i Jażyniec (IBP 304; ŹD 78).

1596 4 XI (nazajutrz po poświęceniu kościoła klasztornego) poświęcenie przez sufragana pozn. Jakuba Brzeźnickiego kościoła par. Ś. Elżbiety, zbudowanego przez opata Jana Bylęckiego; w ołtarzu umieszczone są stare relikwie ś. Gereona³⁵Zob. przyp. 70 i Pięciu Braci Męczenników (Obra 51, 24; ŁOp. 2, 482-483); 1603 kościół pod wezwaniem Ś. Elżbiety, patronatu opata, pamiątkę poświęcenia obchodzi się w drugą niedzielę po Wszystkich Świętych; plebanem jest Łukasz Kiebłowski (Kieblowiensis), a ponieważ on i przeor rzadko rezydują na miejscu, a nie mają wikariuszy, nabożeństwa są zaniedbane; w kościele jest 1 ołtarz, ambona po prawej stronie prezbiterium (chorus), chrzcielnica i zakrystia, przy kościele drewniana dzwonnica z 3 dzwonami; obok cmentarz z drewnianą kostnicą; szkoły nie ma; jako kantorzy służą niekiedy poproszeni o to zakonnicy; do par. należą wsie O., Kijakowo i Jażyniec; w O. 10 rybaków płaci po 4 gr, a 6 zagr. po 3 „medientes”; w Kijakowie i Jażyńcu z każdego ł. płacą po ć w. pszenicy i ćw. owsa; ponadto na Wielkanoc wszystkie wsie płacą plebanowi meszne po 1 gr [z ł.?] (AV 3 k. 18, 121).

5C. Kościół Ś. Walentego³⁶SzPozn. 258, nazywa go kościołem niegdyś szpitalnym. Podstawa takiego stwierdzenia nie jest znana. Szpital wraz z kaplicą postawiono w O. dopiero w 1719 (ŁOp. 2, 483-484). Informacja z 1429 o szpitalu S. Trójcy in Obrouicze w diec. pozn. (BulPol. 4 nr 2312, gdzie w indeksie identyfikacja z O.) dotyczy → Obornik. U Wyrwy 146, wzmianka o szpitalu przy kościele Ś. Walentego wyniknęła z niezrozumienia tekstu źródłowego:

1467 wymienieni biskupi pol. nadają wiernym odwiedzającym w podane dni kaplicę czyli kościół (capella sive ecclesia) ŚŚ. Walentego i Antoniego przy kl. (circa monasterium) w O. 40 dni odpustu; wśród świąt odpustowych wspomn. m. in. dzień Ś. Jakuba, patrona klasztoru (Obra 51, 210-211); 1603 kościół Ś. Walentego, pod opieką pleb. w O.; mówi się, że to filia kościoła par.; nie jest poświęcony; zbudowany z drewna, ale częściowo murowany z cegły, wymaga naprawy; ma 3 ołtarze: w głównym rzeźba ś. Walentego [zachowana do dziś → p. 8], w prawym – śś. Rocha i Antoniego, w lewym – ś. Antoniego; nad (super) kościołem dzwonnica z 2 dzwonami, obok kościoła cmentarz z drewnianą kostnicą; w kościele tym, ponieważ jest bliższy [niż kościół par. Ś. Elżbiety] wsi O., przechowuje się sakramenty i udziela się ich wiernym, zwłaszcza chorym; nabożeństwa odbywają się w tym kościele w dniu ś. Jana [24 VI], kiedy zbiera się tłum z wielu wsi i miasteczek w nadziei dostąpienia odpustu (AV 3 k. 18, 121).

6. Opactwo, sprawy wewnętrzne klasztoru.

6A. Opaci³⁷Spisana w 1684 krótka historia klasztoru podaje listę opatów; mieli nimi być: Stanisław, Jan, Gobelin, Jan, Wilhelm, Adolf, Piotr, Gotfryd, Piotr, Herman, Piotr, Jan, Gerard, Walenty, Arnold, Arnold, Kacper, Piotr, Gunter, Piotr, Karol, Antoni, Walenty, Maciej, Wulpert, Jan Wata Bylęcki, Jan Strykowski, Andrzej Chlewski, Mik. Dunin, Stan. Miaskowski (AZ 4/3, 5). Lista ta jednak, poza końcówką (od J. Bylęckiego), nie daje się skorelować z zestawionym przez nas wykazem. Możliwe jednak, że XVII-wieczna lista przechowała pewne wiarogodne informacje o opatach, których nie potrafiliśmy znaleźć w źródłach średniowiecznych. Różnice wobec naszego wykazuje też spis opatów u Krasonia 156: 1238 S.³⁸W streszczeniu w zatwierdzeniu z 1431 imię rozwiązano jako Stanisław (Wp. 5 nr 523), co jest najpewniej błędne, skoro mnisi pochodzili przeważnie z Niemiec (Wp. 1 nr 215; Krasoń 168-169); 1243 opat z O. → p. 6B; 1245-49 Piotr (Wp. 1 nr 245, 262, 278-280); 1259 Wolpert (Wp. 1 nr 380); 1262 Piotr [może wcześniej podprzeor, → p. 6Ea] (Wp. 1 nr 397); 1273 Albert (Monutnenta Lubensia, wyd. W. Wattenbach, Breslau 1861, s. 41); 1278 S. (Wp. 6 nr 24); 1280-86 Jan (Wp. 1 nr 497, 557, 566); 1294-1307 Wilhelm (Wp. 6 nr 46, 77); 1317 Teodoryk³⁹Wg historii klasztoru z 1720 (Obra 51, 395) pochodził ex partibus Galliae (co można rozumieć tak jako Francję, jak i jako zachodnie nadreńskie prowincje Rzeszy) oraz przywiózł do Polski relikwie, → p. 6G (Wp. 2 nr 994); 1319-27 Herman (Wp. 2 nr 1011, 1021, 1079, 1081); 1332-33 Jan (Wp. 6 nr 110-112); 1338 Herman (Wp. 2 nr 1185); 1360-61 Henryk (Wp. 3 nr 1425, 1450); 1364 Roland (Wp. 3 nr 1520); 1380-88 Teodoryk (Wp. 3 nr 1782, 1837, 1874); 1401-05 Adolf (Wp. 7 nr 404; ACC 1 k. 92v-93, 157); 1409 Gotfryd (ACC 2, 146v); [a. 1416] Henryk mnich w Lądzie, niegdyś opat w O., zm. 1427 (MPH 5, 483); 1416-50 Herman (KoścZ 4 k. 146v, 369, 391v; KoścZ 5 k. 20, 22, 76, 83v, 117v, 247v; KoścZ 6 k. 7, 13v, 71; Wp. 8 nr 1049; KoścZ 8 k. 259, 298; KoścZ 9 k. 271; KoścZ 10, 178; KoścZ 11, 197v; Wp. 10 nr 1414; KoścZ 12 k. 88, 106, 161, 292, 426, 458, 489; Wp. 5 nr 629, 645; PG 2, 57v-58; KoścZ 13 k. 286, 310; Obra 51, 239; ACC 31, 114; KoścZ 14, 81); 1419 Henryk⁴⁰Co do osoby znanego z jednej tylko wzm. opata Henryka rodzą się takie same wątpliwości, jakie mamy w przypadku Jana, → przyp. 41 (Krasoń 156; cytowanej tam zapiski z KoścZ nie udało się odszukać); 1420 Jan⁴¹Na pewno musiała zajść tu jakaś pomyłka, może w imieniu, może w funkcji. Rzekomy opat Jan występuje 7 III 1420. Skądinąd poświadczony jest 2 II i 28 VI 1420 opat Herman. Już Krasoń 152, przypuszczał, że opatem nazwano występującego w sądzie mnicha (KoścZ 6, 30); 1456 Piotr (Obra 51 s. 207-210, 253-254, → p. 2B); 1469 Arnold (PG 8, 1v; ACC 60, 119); 1472 Jakub (ACC 52, 75); 1476-85 Piotr (ACC 56, 22v; ACC 58 k. 35, 40; KoścG 2, 111v; ACC 63 k. 7v, 19v); 1487 Lampert; jego poprzednikami w ciągu ok. 13 lat byli Piotr Krismar [jedna czy dwie osoby?] i Arnold (ACC 65, 31v; → p. 3E); 1487 Jan (PG 10, 75); 1490-99 Piotr (ACC 67, 48v-49; PG 10, 144; Hock. 3 nr 492; MS 2 nr 184, 586; Obra 51, 215; ACC 76, 161); 1501 Gerard von Nettesheim (Hock. 3 nr 539); 1501-02 Piotr (PG 89, 357v; ACC 79, 117v; ACC 80 k. 44, 99v; Hock. 3 nr 542; Obra 51, 219-220); 1503 Jan (ACC 81 k. 16v, 24); 1504 Gerald lub Gerard (ACC 81 k. 93, 110, 114v, 129v); 1504 Jan [ten sam, co 1503?⁴²Może to jednak tylko pomyłka? Opatem nazwać mogli pisarze omyłkowo osobę reprezentującą klasztor, a w pierwszej z cytowanych zapisek może chodzi o sprawę, którą rzeczywiście zaczął rok wcześniej opat Jan] (ACC 81 k. 145v, 150); 1506-16 Gerard lub Gerald [ten sam, co 1504?], profes z Lądu⁴³Wiadomość z Nekrologu lądzkiego (MPH 5, 491), ale brak pewności, czy to dotyczy tego akurat Gerarda? (AC 2 nr 1607; Obra 51 s. 35, 223-224, 229-230, 232-233; ACC 84, 183v; ACC 85, 10; KoścZ 18 k. 170, 253v, 296v); 1517-27 Jakub (Obra 51 s. 233-234, 236-237, 239-240; Hock. 4 nr 593; PG 16, 171); 1530 Karol [tenże? z Kolonii jako brat 1518, → p. 6Ea i 6Ec] (Obra 51, 23); 1531 23 X Jakub⁴⁴Być może zaszła tu pomyłka. Dziwne wydaje się występowanie dwóch opatów o rzadkim imieniu Karol rozdzielonych znanym z jednej jedynej wzmianki Jakubem (KoścZ 25, 99); 1535-38 Karol⁴⁵Któryś z Karolów opatów wpisany jako zm. 30 XI w Nekrologu lądzkim (MPH 5, 500) (Obra 51, 250; Hock. 4 nr 624; KoścZ 26 k. 2v, 69v); 1544-51 Adam, ustąpił z powodu choroby⁴⁶Zob. przyp. 48 (KoścG 8, 608v; KoścZ 27, 222v; KoścZ 29, 119; KoścG 9, 233v; Hock. 4 k. 125, 161-162); 1551-52 Jan, Kolończyk⁴⁷Ewentualne wątpliwości, czy Jan ów nie był tożsamy z następującym po nim Janem Bylęckim, rozprasza fakt, iż (jak podaje protokół elekcji) wybrany w 1551 Jan od 25 lat przebywał w klasztorze, co nie da się pogodzić z datami życia Bylęckiego, wybrany⁴⁸Protokół tej elekcji (Hock. 4 k. 161-162, → p. 6Eb) podaje, że przybył do O. opat z Koronowa jako przedstawiciel opata jędrzejowskiego, wizytatora zakonu na Polskę, wraz z opatem paradyskim jako asesorem i 2 kanonikami pozn.; oni to zalecili rezygnację poprzedniego opata i obiór następcy, podkreślając, by bracia „tylko Boga mieli przed oczyma”, ale zważali też na dekret król. o konieczności wyboru szlachcica 9 XI 1551, zatwierdzony (w czasie sejmu w Piotrkowie) przez opata z Jędrzejowa 16 II i przez króla 25 II 1552; 11 IV 1552 król nakazuje ponowną elekcję opata, skoro wybrano wbrew prawu plebejusza⁴⁹Postawa króla jest tu niekonsekwentna. Przypuszczalnie chodziło o uniknięcie zadrażnień na sejmie, na którym i tak poseł koloński interweniował w sprawie narzucenia Polaka na opata w Lądzie (→ p. 6D); nie przekonuje natomiast wyjaśnienie H. Hockenbecka, Drei kölnische Kloster in Polen, „Zeitschrift der Historischen Gesellschaft für die Provinz Posen” 4, 1889, s. 307, iż król działał właśnie pod wpływem oburzenia na wystąpienie Kolończyka. Kilkanaście dni przed poleceniem depozycji król skrytykował opata Jana za powierzanie nadgranicznych dóbr niemieckim dzierżawcom (→ p. 3A). Usunięty opat Jan opuścił na znak protestu O. i żył potem w Henrykowie na Śląsku, skąd słał protesty przeciwko królewskiej ingerencji (Hock. 4 k. 234 [26 VI1554]) (Hock. 4 k. 161-162, 167, 169, 181); 1553-1606 Jan Wata Bylęcki⁵⁰Bylęcki był pierwszym opatem Polakiem. Sposób objęcia przezeń godności nie jest jasny: on sam utrzymywał w swej tytulaturze z początku rządów, że objął opactwo w drodze cesji opata Adama (KoścZ 28, 123v), ale w tablicy z okazji budowy kościoła w 1592 zwał się opatem z mocy komisarycznego dekretu król. i wolnego wyboru przez współbraci (Obra 51, 407). Spisana natomiast w XVII w. historia klasztoru podaje, że Bylęcki został mianowany przez króla po uprzednim usunięciu siłą poprzedniego opata, Kolończyka Jana (AZ 4/3, 2v). Wszystkie wersje można pogodzić w ten sposób, że po ustąpieniu Adama mnisi wybrali Jana z Kolonii, ale król nie uznał wyboru i narzucił Bylęckiego, który uważając wcześniejszą elekcję za niebyłą nawiązywał manifestacyjnie wprost do cesji Adama. Później tradycja klasztorna złagodziła wymowę tych wypadków; historia klasztoru spisana w 1720 podaje, że po śmierci opata Adama wybrano z pomocą Bożą Bylęckiego (Obra 51, 405) (KoścZ 28, 123v; KoścG 17, 163; KoścZ 58, 427; PP 1, 77v; AV 3, 18; Obra 51, 25); 1608 Jan Strykowski (Obra 51, 33).

6B. Stosunki z władzami zakonnymi i in. opactwami cyst.

1237 kapituła gen. cystersów rozpatruje sprawę fundacji klasztoru → p. 3A.

1243 opat z O. wraz z in. opatami cyst. [a więc obecny na kapitule gen. zakonu] prosi pap. o zatwierdzenie praw bpa pruskiego Chrystiana (PrU I/1 nr 153).

1254 opat z O. ukarany za niestawienie się na kapitule gen. zakonu (StatCist. 2, 408).

1258 spór opata z O. z opatem z Paradyża; kapituła gen. zakonu zleca rozpatrzenie sprawy opatom z Łekna, Lehnin i Dobryługu (StatCist. 2, 445).

1259 w dokumencie opata Wolperta z O. wystawionym w O. świadczą mnisi: Henryk przeor i Lambert wrotny (portarius) z Łekna, Henryk z Altenbergu, Henryk infirmarz z Zinna, Herman komornik z Lądu, Marcin podprzeor z Paradyża (Wp. 1 nr 380).

1278 dok. opata S. z Obry w sprawie posiadłości jednego z braci w Kolonii (→ p. 6Ea) opieczętowuje także opat z Lądu (Wp. 6 nr 24).

1338 opat Herman z O. współwystawcą dok. w sprawie ugody kl. w Paradyżu z Watą z Nądni (Wp. 2 nr 1185).

1421 Mikołaj mnich z Wielenia zastępuje opata ober. w sądzie (KoścZ 6, 157v).

1445 kapituła gen. zakonu poleca opatowi z O. zawiesić opatkę z Ołoboku, nieposłuszną wobec władz zakonu; 1446 kapituła rozpatruje sprawę braci Jana i Hermana, którzy opuścili klasztor w Łeknie; utrzymują oni, że mieli na to pisemne zezwolenie opata z O., wówczas reformatora cystersów w tym kraju; spór opata z O. z bratem Wacławem z Wielenia kapituła poleca rozpatrzyć opatom z Paradyża i Lubiąża (StatCist. 4 s. 578, 596-598).

1446 opat Herman jednym z arbitrów w sporze kl. w Przemęcie ze spadkobiercami wójta przem. (Cystersi Przemęt D 15).

1449 opat z O. wyznaczony przez kapitułę gen. zakonu do pilnego zwizytowania klasztoru w Wąchocku; opat z Wąchocka oskarżył bowiem wizytatora i reformatora cysterskiego przed królem pol.; 1450 opatowi z O. kapituła zleca zbadanie sprawy spisku mnichów w Lądzie przeciw swemu opatowi i ukaranie winnych (StatCist. 4 s. 628, 650); 1459 opat z O. zwolniony na 3 lata z obowiązku uczestnictwa w kapitułach gen. → p. 6Ec; 1460 opatowi z O. kapituła gen. zleca rozpatrzenie sporu opata z Reinfeld z bratem Mik. Menivel (StatCist. 5, 71); 1466 opat z O. toczy spór z opatem z Wągrowca; kapituła poleca rozpatrzyć go opatom z Bledzewa i Neuzelle (StatCist. 5, 188); 1469 opatowi z Mogiły kapituła gen. poleca zadbać o zwrot dóbr utraconych przez klasztory w O. i Przemęcie (StatCist. 5, 252-253); 1484 opat z O. otrzymuje od kapituły gen. pr. uniewinnienia autorytetem zakonu 4 podejrzanych mu osób (StatCist. 5, 493); 1491 opat Piotr jednym z asesorów sądu ustanowionych przez kapitułę generalną komisarzy w sprawie kl. w Koronowie (Hock. 3 nr 492).

1495 ugodę opata z konwentem w sprawie kościoła Ś. Elżbiety zatwierdza Jan opat z Wągrowca jako bezpośredni wizytator i reformator (visitator irnmediatus ac reformator generalis: Obra 51, 215).

1496 opat z O. asesor opata z Wągrowca komisarza zakonu w Polsce (StatCist. 6, 152); 1499 opaci z O., Lądu i Wągrowca zwolnieni z obowiązku posyłania uczniów [do studium zakonnego], ponieważ w tym roku opłacili wszystkie opłaty na rzecz zakonu (StatCist. 6 nr 14).

1525 opat Jakub z O. wraz z opatem Łekna piszą do władz Kolonii, by nie dawano wiary potwarzom, jakie zbiegowie i odszczepieńcy z kl. w Lądzie rozgłaszają o swym opacie⁵¹Podobne listy wystosowali też arcybp gnieźn., bp pozn. oraz sam opat lądzki Henryk Butgen: Hock. 4 nr 591-592, 594 (Hock. 4 nr 593).

1538 brat Jan z O. przebywający w Kolonii prosi opata z Altenbergu o pozwolenie przedłużenia pobytu → p. 6Ea.

1538 opat z Citeaux poleca zebranie opłat ustalonych przez kapitułę generalną, z O. 1 fl.⁵²Dla porównania: Łekno i Ląd po 3 fl., Paradyż, Koronowo i Bledzew po 2 fl., Przemęt 1 fl (Hock. 4 nr 639).

1552 wybór nowego opata w O. zatwierdza opat z Jędrzejowa [jako wizytator zakonu na Polskę] → p. 6A.

1580 wizytacja delegata władz zakonu w O. → p. 6Eb.

W nekrologu kl. w Lądzie zapisani: 17 II mnich i kapłan Jakub z O., 23 IV 1427 mnich i kapłan Henryk, niegdyś opat w O. [→ p. 6A], 1 V Herman opat w O., 29 V mnich i kapłan Jan z O., 16 VI mnich i kapłan Jan z O., 22 VI mnich i kapłan Jan z O., 18 VII brat Antoni Dorn⁵³Por. Jakuba Langa van Dorn w 1523, → p. 6Ea z O., 29 VII mnich i kapłan Jan z O., 2 VIII Gerard opat w O., wychowanek Lądu (filius huius domus), 9 VIII mnich i kapłan Serwacy z O., 30 XI Karol opat w O., 2 XII 1439 mnich i subdiakon Jan z O. (MPH 5 s. 476, 483-484, 487-492, 500).

6C. Opactwo wobec władz duchownych i świeckich.

1399 opat z O. zasiada w sądzie ziemskim kośc. (Lek. 2 s. 293); 1439 opat Herman śwd. w dok. bpa pozn. Andrzeja [Bnińskiego] dla klasztoru w Przemęcie (Wp. 5 nr 629).

6D. Związek klasztoru z Kolonią. [O. była filią klasztoru w Łeknie i należała w związku z tym, podobnie jak Ląd, do tzw. klasztorów kolońskich. Ich macierzą był Altenberg pod Kolonią, a ściśle obserwowany zwyczaj nakazywał przyjmowanie do tych klasztorów synów mieszczan kolońskich. Praktyka ta utrzymała się do poł. XVI w. Zbieramy tu ważniejsze przekazy dot. tej kwestii, także i te, w których wyraźnie nie wymienia się O.⁵⁴Problem przedstawił wyczerpująco, choć z niemiecko-nacjonalistycznym wykładnią, S. Steffen, Das Bestreben der Abteien Lekno-Wongrowitz, Lond und Obra in Polen „kölnische Klöster” zu bleiben, „Cistercienser-Chronik” 24, 1912, nr 283, s. 257-270, 301-308. Ostatnio Militzer 166-170 (a za nim Wyrwa 95-98), dowodzi, że zasada wyłączności Kolończyków nie sięgała początków klasztorów, lecz wykształciła się dopiero w I połowie XV w. Trudno jednak wyciągać taki stanowczy wniosek na podstawie pojedynczych tylko przekazów o pochodzeniu zakonników z XIII-XIV w. (w Łeknie np. zdarzali się niewątpliwi Polacy). Już Długosz (DA V-VI 34) opowiadał o kolońskim charakterze klasztorów jako ugruntowanym i starym zwyczaju. Zdawać sobie trzeba jednak sprawę, że zwyczaj nigdy nie przyjął pewnie charakteru bezwzględnej normy. U Militzera 174 n. ważne i cenne rozważania o statusie społecznym rodzin pochodzących z Kolonii cystersów]

Korespondencja opatów z Kolonią → p. 6Ea.

1489 kapituła generalna poleca zarzucić polegający na nadużyciu, sprzeczny ze statutami zakonu i prawem boskim zwyczaj, by do klasztorów w Lądzie, Łeknie i O. przyjmować tylko Kolończyków (StatCist. 5 s. 679 nr 18); 1491 i 1494 [Piotr] opat z O. udaje się na kapitułę generalną do Citeaux; władze Kolonii na prośbę opatów z Łekna i Lądu zaopatrują go w listy zawierające prośbę o zatwierdzenie wyłączności Kolończyków do obsadzania ufundowanych przez nich 3 klasztorów w Polsce; 1491 kapituła gen. postanawia, by utrzymać ten zwyczaj; 1494 opat z Citeaux odpowiada Kolończykom, że nie dopuści do złamania ich przywilejów (Hock. 3 nr 493, 519-521, → p. 6Ec).

1511 w sprawie pewnych klasztorów, które przyjmują tylko Niemców, sejm postanawia, by biskupi zbadali przywileje tych klasztorów; jeżeli nie znajdą w nich wyraźnych zastrzeżeń, mają zadbać, by przyjmowano odtąd zarówno Niemców, jak i Polaków (Corpus iuris Polonici, wyd. O. Balzer, t. 3, Kraków 1906, s. 155).

1520 władze Kolonii do opata z O.: nie wierzą, by wbrew zwyczajowi przyjmowano do klasztoru obcych [nie-Kolończyków]; pilnować trzeba, by przyjmować tylko synów Kolończyków legitymujących się opieczętowanym zaświadczeniem (Hock. 3 nr 583).

1522 sejm w Piotrkowie postanawia wezwać na następny sejm opatów klasztorów, które przyjmują tylko Niemców; król wzywa więc opatów z O., Lądu, Wągrowca, Koronowa, Bledzewa i Paradyża, by stawili się ze swymi przywilejami, na podstawie których dobierają sobie współbraci, odmawiając przyjęcia Polaków (nostrates: Corpus iuris Polonici, t. 3, nr 261, s. 646 i w komentarzu na s. 644; MS 4 nr 13380); 1525 opat Jakub z O. do władz m. Kolonii → p. 6B; 1537 opat Karol wraz z opatem z Lądu polecają jako swego delegata opata z Łekna, udającego się do Kolonii we wspólnej sprawie (Hock. 4 nr 624); 1537-38 władze Kolonii do króla polskiego Zygmunta [St.] w obronie przywilejów klasztorów kolońskich w Polsce; za Kolończykami wstawiają się też król rzymski Ferdynand oraz m. Gdańsk (Hock. 4 k. 59-63); 1538 opaci z Łekna, Lądu i O. do władz Kolonii: wezwani zostali przed króla [w związku z sejmem] i okazali swe przywileje, ale nie zawierają one nic wyraźnego o Kolończykach; powiedzieli wiec, co wymyślili dla wymówki, że oryginały przywilejów przechowywane są w Kolonii na ratuszu pod pilną strażą; proszą o interwencję u króla polskiego i rzymskiego (Hock. 4 nr 628); 1538 sejm postanawia, że na opatów we wszystkich klasztorach w Polsce wybierani mogą być tylko Polacy szlachetnego pochodzenia, w braku odpowiedniego szlachcica także plebejusze⁵⁵O znaczeniu tej konstytucji na szerszym tle ruchu egzekucyjnego zob. Z. Wojciechowski, Zygmunt Stary (1506-1548), wyd. 2, Warszawa 1979, s. 372 n., a na tle sytuacji Kościoła – J. Seyda, Zagadnienie reformy zakonów w Polsce w połowie XVI wieku, „Roczniki Teologiczno-Kanoniczne” 13, 1966, z. 4, s. 108 n (Volumina legum, wyd. Ohryzki, Petersburg 1859, t. 1, s. 257; wzm. w historii klasztoru w O.: Obra 51, 423); 1538 korespondencja władz Kolonii z królem Zygmuntem: Kolonia protestuje przeciwko konstytucji sejmowej; król odpowiada, że wobec woli sejmu nic nie może uczynić (Hock. 4 k. 69-76); 1538 brat Jan z O. bawi w Kolonii w związku ze sprawami klasztorów kolońskich w Polsce → p. 6Ea; 1540 w obronie Kolończyków do króla pol. występują król rzymski Ferdynand oraz cesarz Karol V; król Zygmunt odpowiada, że nic nie może zdziałać wbrew sejmowi (Hock. 4 k. 86-104); 1541-42 opaci Łekna, Lądu i O. proszą Kolonię o dalszą pomoc; są bowiem [w Polsce] wpływowi ludzie sprzyjający sprawie, ale szlachta nie zaprzestaje walki z prawami Kolończyków (Hock. 4 k. 108-109); 1542 przedstawiciel Kolonii w Polsce pisze do Kolonii: król nie przybył na sejm, na którym miano poruszyć sprawę kolońskich klasztorów (Hock. 4 k. 113).

1550 sejm potwierdza konstytucję z 1538, z tą różnicą, że na opatów nie mogą być wybierani plebejusze (Volumina legum, t. 2, s. 8; wzm. w historii klasztoru w O.: Obra 51, 423).

1550-53 korespondencja między władzami Kolonii i wstawiającymi się za nimi cesarzem Karolem V oraz pap. Juliuszem III a królem pol. Zygmuntem Augustem, wywołana wprowadzeniem Polaka, Jana Wysockiego, na opactwo w Lądzie⁵⁶Wysocki został 24 X 1550 formalnie wybrany opatem przez mnichów, ale odbyło się to (jak dokładnie opisali Kolończycy w liście do papieża) pod stanowczym naciskiem króla i arcybpa: kanclerz arcybpi przedstawił mnichom Wysockiego jako jedynego kandydata, prezentowanego przez króla (Hock. 4 k. 135-137); 1552 poseł koloński przemawia w tej sprawie na sejmie w Piotrkowie (Hock. 4 k. 131-213); 1551-53 mnisi w O. wybierają opatem Kolończyka Jana, ale na rozkaz króla Zygmunta Augusta opatem zostaje Polak Jan Bylęcki → p. 6A; 1553 odmowa przyjęcia Kolończyka do klasztoru → p. 6Ea; 1553-54 bracia kolońskiego pochodzenia z Lądu, Wągrowca, Paradyża i O. opuszczają swe klasztory i udają się do Henrykowa na Śląsku⁵⁷W przypadku O. wiemy jednak dowodnie, że nie wszyscy bracia uszli na Śląsk, → p. 6Ea oraz przyp. 61 (H. Grüger, Kölner Zistenienser des 16. Jahrhunderts in Schlesien, „Annalen des Historischen Vereins für den Niederrhein” 174, 1972, s. 38 n.; tenże, Heinrichau, Köln-Wien 1978, s. 46 n.).

1553-74 władze Kolonii w trybunale pap. toczą proces przeciwko [polskim] opatom z Lądu, Wągrowca i O. (Hock. 5 passim).

6E. Organizacja życia w klasztorze:

6Ea) zakonnicy: 1238 S. przeor, G. [Gerlach?]⁵⁸Rozwiązanie zapisanego syglem imienia pochodzi od pisarza dok. z 1431 (Wp. 5 nr 523), w którym streszczono akt z 1238; imię opata pisarz ten rozwiązał niewątpliwie błędnie → przyp. 38 piwniczy (Wp. 1 nr 215; Krasoń 168-169); 1249 Jakub przeor, Jan piwniczy, Piotr podprzeor [może potem opat, → p. 6A] (Wp. 1 nr 279-280); 1259 brat Erwin [z O.?] spisuje dok. opata Wolperta wystawiony w O. (Wp. 1 nr 380); 1278 Wilhelm syn zm. Henryka de Lomere mieszczanina kolońskiego rezygnuje swą posiadłość w Kolonii w par. Ś. Kolumby (Wp. 6 nr 24); 1290 Henryk syn zm. Henryka de Lomere rezygnuje swą cz. domu po rodzicach w Kolonii w par. Ś. Kolumby; rezygnację tę ponawia (na rzecz innej osoby) w 1307 (Wp. 6 nr 39, 77); 1294 Henryk syn zm. Henryka de Nederig i Gertrudy mieszczan kolońskich rezygnuje swą cz. domu w Kolonii w par. Ś. Krzysztofa (Wp. 6 nr 46); 1312 Herman, spisuje dok. Mikołaja z Kiebłowa dla klasztoru (Wp. 2 nr 951); 1314 Jan de Iagowe [Jagow] przeor, śwd. dok. prywatnego dla klasztoru (Wp. 2 nr 972); 1332 Arnold syn Arnolda Bützen mieszczanina kolońskiego rezygnuje swemu ojcu dobra po zm. matce w Kolonii w par. Ś. Kolumby; otrzymuje z Kolonii 40 grz., które były dla niego zdeponowane [w spadku po matce?] w kościele Ś. Kolumby (Wp. 6 nr 110-111); 1333 Ludwik rezygnuje swemu bratu Tylmanowi dobra po ojcu w Kolonii w par. Ś. Kolumby (Wp. 6 nr 112); 1387 Reinhard von Huys syn Jana i Drudy rezygnuje 1 fl. czynszu w Kolonii, 1392 Wilhelm von Hoescheit zw. von der Dannen syn Wilhelma i Drudy rezygnuje bratu Engelbrechtowi producentowi pasów swój dom w Kolonii (Militzer 195); 1394 Jan pleb. kościoła klasztornego Ś. Elżbiety, redaguje prywatny dok. Bernarda Wierusza wystawiony w Kopanicy (Wp. 3 nr 1947), 1406 tenże Jan (ACC 2, 39; → p. 5B); 1419 przeor Ulryk, brat Henryk pleb. od Ś. Elżbiety [w O.], brat Teodoryk wójt⁵⁹Niepewna jest interpunkcja w testacji, może więc słowo advocatus odnosi się nie do Teodoryka, lecz następnego na liście świadków Stefana, → Obra – wieś, przyp. 1 (AZ 4/3, 21v); 1420 Jan → p. 6Ec; 1421 [tenże?] Jan, pozwany przez kmiecia Macieja z O. o pobicie i kradzież noża (ACC 5, 31); 1421 Mikołaj, zastępuje opata w sądzie (KoścZ 7, 21v); 1426 Jan, zastępuje opata w sądzie (KoścZ 8, 218); 1435 [tenże?] Jan przeor (Obra 51, 196); 1439 zmarł Jan subdiakon (MPH 5, 500); 1440 Kacper (ACC 23, 88v-89); 1449 Wawrzyniec → p. 3D; 1469 Piotr → p. 6Ec; 1476 Henryk z Kolonii (ACC 56, 22v); 1482 Jan → p. 6Bb; 1483 Arnold przeor (ACC 61, 98); 1485 Jan (ACC 63, 7v); 1487 Piotr przeor i prokurator w Krampsku [tenże? → pod 1503] (ACC 65, 31v); 1498 Andrzej kleryk z O. [nie nazwany bratem zakonnym!] (ACC 75, 123); 1501 Konrad von Konninxhoven rezygnuje swe dobra w Kolonii (Hock. 3 nr 539); 1501 Jan przeor (ACC 80, 44); 1502 [tenże?] Jan, zastępuje opata w sądzie (ACC 80, 99v); 1503 Piotr prepositus [zarządca czy pleban?] w Krampsku [tenże? → pod 1487] (ACC 81, 24); 1507 Wilhelm komendarz w Krampsku [Nowym] (DepTest. IV 37); 1511 Jaspar syn Henryka von Saffenberg z Kolonii oraz Adrian syn Henryka Kuch von Aachen z Kolonii udają się do klasztoru O. w Polsce (Hock. 3 nr 570-571); 1518 Karol z Kolonii → p. 6Ec; 1523 Jakub Lang von Dorn; władze Kolonii usprawiedliwiają wobec opata jego przedłużający się z powodu sprawy sądowej pobyt w Kolonii (Hock. 4 nr 586); 1529 Herman podpiwniczy, pleb. w Krampsku (Obra 51, 22); 1538 Jan, przebywa w Kolonii w związku ze sprawami klasztoru [→ p. 6D], a władze Kolonii proszą opata z Altenbergu o pozwolenie na przedłużenie jego pobytu (Hock. 4 nr 632); 1547 Marcin podprzeor, Piotr piwniczy [tożsamy ze starszym w 1551?] (Obra 51, 40-41); 1548 Gerard, posłany przez opata do Niemiec, by zwerbował 2 młodzieńców do klasztoru (Hock. 4 k. 125); 1551 Adam były opat [→ p. 6A], Piotr starszy (senior) [przedtem piwniczy?], Wilhelm podprzeor [potem przeor], Henryk piwniczy, Jan, [drugi] Jan wikary [kościoła Ś. Elżbiety?], profes ober., żyjący w klasztorze już od 25 lat – bracia z O. obecni na elekcji opata⁶⁰Jest to niewątpliwie imienny wykaz wszystkich braci żyjących wtedy w O [→ p. 6A]; oprócz nich są w klasztorze młodsi [iuniores] (Hock. 4 k. 161); 1553 Jan syn Henryka von Wedige z Kolonii udaje się do O., by wstąpić do klasztoru, ale nie zostaje przyjęty; wzm. w liście pisarza miejskiego Kolonii do szwagra, mnicha w O. (Hock. 4 k. 220); 1564-67 Wilhelm przeor [wcześniej podprzeor]⁶¹Wilhelm został zatem po eksodusie Kolończyków, a więc nie objął on wszystkich braci; → p. 6D oraz przyp. 49, 1567 Stan. Śliwa kaznodzieja (minister verbi Dei: Obra 51 s. 37, 39).

[Por. też zestawienie wpisów nekrologicznych z Lądu w p. 6B.]

6Eb) życie wewn. w klasztorze:

1400 opat pomówiony o zabicie jednego z braci klasztornych → p. 2.

1551 elekcja opata⁶²Wszystkie wątki związane ze sporem o koloński charakter opactwa → p. 6A i przyp. 47-50: zebrani bracia, oprócz młodszych, wysłuchali mszy Św. i przyjęli komunię, po czym przystąpili do wyboru; wybrany przyjął wybór; odśpiewano Te Deum i bito w dzwony (Hock. 4 k. 161-162).

1580 Edmund od Krzyża wizytator cysterski pisze do nuncjusza Caligariego: przejeżdżając przez Wielkopolskę przybył do O., ale nie wpuszczono go ze względu na wyraźny zakaz opata; młody mnich powiedział, że nie wie, gdzie jest opat, przeor uciekł na widok przybyszów, a wszyscy bracia, którzy byli podczas poprzedniej wizytacji, zostali usunięci; wizytator wyklina opata z powodu nieudzielenia gościny; 1580 tenże wizytuje opactwo w O., gdzie klasztor i kościół są mocno zniszczone, a urzędujący od 15 lat opat⁶³Chodzi o Jana Bylęckiego, opata od 1553. W tradycji klasztornej zapisał się on bardzo chlubnie, także jako budowniczy (→ p. 5B), choć jego zasługi budowlane przypadają na późniejsze lata rządów opackich nie czyni nic, by to zmienić; opat zbudował sobie tylko dom oddalony od klasztoru (a regularibus locis remota); opat nie dopuścił do siebie wizytatora i nie wypełnił też niczego, co mu nakazano podczas poprzedniej wizytacji: miał oddalić konkubinę, usunąć 8 podejrzanych osobników⁶⁴W tekście: spurii, co może też oznaczać potomstwo z nieprawego łoża (tak Mitkowski 312). Z kontekstu wynika jednak raczej, że chodzi o podejrzanej konduity osoby, które mają być zastąpione nowicjuszami. Na pewno nie chodzi jednak o 8 konkubin, jak chciał Krasoń 150 i przyjąć nowicjuszy; wbrew temu opat raczej pousuwał zakonników, bowiem było ich 4, teraz zaś jest już tylko 2: jeden z nich jest młodym profesem bez święceń, drugi to przeor, profes zwierzchniego klasztoru (alterius monasterii [chodzi o Łekno?]) i zbieg [stamtąd?], podobny opatowi w obyczajach, a w dodatku sprawujący służbę bożą w sąsiedniej parafii; w klasztorze nie odprawia się więc już niemal nabożeństw; a jest to zamożne opactwo, szacowane wg kapituły generalnej na 12 mnichów; opata podejrzewać można też o herezję, znosi się bowiem stale z heretykami i bardzo rzadko odprawia nabożeństwa; mówiono też, że na kapitule generalnej w obecności innych opatów groził wizytatorowi⁶⁵O wizytacji tej pamiętał jeszcze autor krótkiej historii klasztoru, powstałej w XVII w. (AZ 4/3, 2v), choć nie wspominał o skandalach opisanych przez wizytatora (MPV 4 s. 800, 822).

6Ec) nauka:

1420-1518 bracia z O. na studiach w Krakowie: 1420 Jan (AS 1 s. 48); 1469 Piotr; kapituła gen. zakonu zezwala mu na studia i poleca opatom z O., Paradyża, Bledzewa i Przemętu wnosić za niego wymagane opłaty (StatCist. 5, 255-256); 1518 Karol z Kolonii (AS 2, 184).

1459 opaci z O., Paradyża, Bledzewa, Przemętu, Łekna i Lądu zwolnieni na 3 lata z obowiązku uczestnictwa w obradach kapituły i z obowiązku posyłania studentów do studium gen. zakonu; w zamian za to opaci mają utrzymywać uczonych mężów, którzy udzielać będą podstawowych nauk (in primitivis instruat) młodzieży w klasztorach (StatCist. 5, 29).

1491 kapituła gen. postanawia, by utrzymać zwyczaj przyjmowania do klasztorów w O., Wągrowcu i Lądzie tylko Kolończyków, prawego urodzenia, po ukończeniu 13 lat życia, uczęszczających już do szkół i wykształconych (competentes litteraturae), zwłaszcza w gramatyce (StatCist. 6 nr 21).

1499 opat z O. zwolniony z obowiązku posyłania uczniów [do studium zakonnego] → p. 6B.

W AAP zachowane 4 rękopiśmienne antyfonarze ze średniowiecznej biblioteki klaszt. w O.⁶⁶Zob. M. Płowens, Biblioteka klasztorna w Obrze. „Przyjaciel Ludu” z. 5-6 (47-48), 1993, s. 32-41: Ms. 74, zamówiony (comparatum) w 1449 przez opata Hermana, a wykonany przez Mikołaja not. Kurii Rzymskiej ze Śląska (nota na k. 255); Ms. 75, ciąg dalszy poprzedniego (cz. letnia antyfonarza); Ms. 76, iluminowany⁶⁷Iluminowane inicjały znajdują się na k. 4v (Boże Narodzenie), 52v (wjazd do Jerozolimy), 65v (Zmartwychwstanie), 79v (Wniebowstąpienie), 82v (NMP i święci), 87v (Bóg Ojciec), 108 (Brama Niebios), 109 (ś. Szczepan), 124v (motywy roślinne), 131v (Zwiastowanie NMP), 142v (święty trzymający znak Baranka), 154 (NMP z Dzieciątkiem), 155 (Zaśnięcie NMP), 158v (NMP z Dzieciątkiem), 164 (święci), zamówiony przez opata Hermana w 1437, a wykonany przez Mik. Strepsa z Bolesławca [na Śląsku] (nota na k. 204v); Ms. 77, sądząc z pisma pochodzący z XIV w. (wg katalogu: po 1317).

6Ed) dwór opata: 1421 Michał podkoni opata zastępuje go w sądzie (KoścZ 7, 9); 1529 szl. Mik. Górski rządca w Kiełpinach i szl. Wojc. Dziękczyński słudzy (familiares) opata, śwd. jego dok. (Obra 51, 21-22).

6F. Stosunek opactwa do parafii na terenie dóbr ober. (m. in. pr. patronatu).

6Fa) parafie obsadzane przez braci klasztornych (kościół Ś. Elżbiety w O. → p. 5B): 1380 bp pozn. Mikołaj na prośbę opata Teodoryka eryguje kościół par. w Siedlcu; do par. mają należeć wsie Kiełpiny, Nieborza, Żodyń, Karna; kandydata na plebana ma prezentować opat spośród braci swego zakonu (Wp. 3 nr 1782; → Nieborza, przyp. 3); 1401 bp pozn. Wojc. [Jastrzębiec] na prośbę opata Adolfa eryguje kościół par. w Siedlcu; do par. należeć mają wsie opackie Siedlec, Kiełpiny, Żodyń, Nieborza (Wp. 7 nr 404).

1503 brat Piotr prepositus [pleb. czy zarządca dóbr?] w Krampsku → p. 6Ea; 1507 brat Wilhelm komendarz w Krampsku [Nowym] (DepTest. IV 37); 1529 brat Herman pleb. w Krampsku (Obra 51, 22).

6Fb) spory o pr. par.: 1405 Jan pleb. z Przyprostyni pozywa opata i kl. o odprawianie pogrzebów jego parafian (szlachty z Godziszewa, 3 z Chobienicy i 2 z Wojciechowa) bez dania mu odpowiedniego udziału (porcio canonica), który ocenia na 12 grz.; szl. Maciej i Wincenty z Godziszewa zeznają jednak, że pochowali swego brata w klasztorze, bowiem wcześniej pleb. z Chobienicy mimo ich trzykrotnej prośby odmówił przybycia do chorego brata, tak iż zmarł on nie opatrzony sakramentami; pleb. zaprzecza temu (ACC 1 k. 147v-148, 150); 1482 opat Piotr i brat Jan toczą proces z Bartłomiejem pleb. w Babimoście; pleban domaga się płacenia mesznego z sołectwa w Kramsku Starym, z czym opat zalega od 20 lat, tudzież zwrotu 8 1/2 grz. i 3 1/2 grz., które to sumy brat Jan pożyczył od witryków z Krampska w imieniu zm. opata Arnolda; kościół w Krampsku jest filią par. Babimost; opat odpowiada, że meszne z sołectwa w Krampsku nigdy nie należało do plebanów w Babimoście⁶⁸Krasoń 122, na tej podstawie pisze, że mnisi samowolnie wprowadzili pr. niem. w Krampsku Starym (ACC 60 k. 119, 121v).

6G. Relikwie: [pocz. XIV w.] opat Teodoryk [poświadczony w 1317, → p. 6A] przywozi z Francji do Polski relikwie, zwłaszcza ś. Urszuli i jej towarzyszek; relikwie te zostają rozdzielone po klasztorach; posiada je Ląd, a w O. przechowuje się je w srebrnym naczyniu⁶⁹Informacja pochodzi ze spisanej w 1720 historii klasztoru, której autor nie zawsze podawał wiarogodne informacje; podanie imienia opata (autor zasadniczo nie znał imion opatów z XIII-XV w.) wskazuje jednak, że wykorzystany tu musiał zostać jakiś starszy przekaz (Obra 51, 395); 1596 relikwie śś. Gereona⁷⁰Kult ś. Gereona był lokalnym kultem kolońskim i w Kolonii przechowywano jego relikwie; mamy tu wyraźny ślad kolońskich tradycji opactwa i Pięciu Braci Męczenników w kościele Ś. Elżbiety → p. 5B.

6H. Wydarzenia historyczne. 1287 ks. Przemysł II wystawia w O. dok. dla klasztoru w O. (Wp. 1 nr 573); 1380 bp pozn. Mikołaj wystawia w O. dok. erekcyjny par. w Siedlcu (Wp. 3 nr 1782-1783); 1440 Sędziwój Korzbok z Trzebawia wystawia w O. dok. w sprawie zamiany dóbr z klasztorem (Wp. 5 nr 645); 1440 w O. przebywa bp pozn. Andrzej [Bniński] (AC 2 nr 1100).

7. Źródła i literatura.

7a) Dodatkowe skróty:

AZ 4/3 – AAP, sygn. AZ 4/3: kopiariusz klasztorny z XVII-XVIII w., zawiera, oprócz licznych kopii dokumentów, także dwa krótkie teksty o historii klasztoru spisane w XVII w. (k. 1-3 i 4-5).

Militzer – K. Militzer, Kölner Bürgersöhne im Zistenienserorden. Die soziale Zusammensetzung rheinischer und polnischer Zisterzienserkonvente ,,Historisches Jahrbuch” 99, 1979, s. 161-195.

Mitkowski – J. Mitkowski, rec. z pracy J. Krasonia, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych” 13, 1951, s. 304-312.

Obra 51 – APP, Cystersi Obra 51 (dawna sygn. Obra B 3), księga zawierająca kopie akt klasztornych, kopiariusz dokumentów z 1646 oraz obszerną historię klasztoru spisaną w 1720 (od s. 381).

StatCist. – Statuta capitulorum generalium Ordinis Cisterciensis ab anno 1116 adannum 1786, wyd. J. M. Canivez, t. 1-8, Louvain 1933-1941.

Wyrwa – A. M. Wyrwa, Procesy fundacyjne wielkopolskich klasztorów cysterskich linii altenberskiej. Łekno, Ląd, Obra, Poznań 1995.

7b) H. Hockenbeck, Drei kölnische Kloster in Polen, „Zeitschrift der Historischen Gesellschaft für die Provinz Posen” 4, 1889, s. 293-311; L. Petzelt, Urkundliches über die ältere Geschichte der ehemaligen Cistercienser Abtei Obra bei Wollstein, Prov. Posen, „Cistercienser-Chronik” 23, 1911, nr 269, s. 193-197; Sz. Ptak, Dzieje opactwa w Obrze, „Przyjaciel Ludu” z. 5-6 (47-48), 1993, s. 25-32; SzPozn. 258; KZSz. V z. 28 s. 7-14; monografia Krasonia opacznie przedstawia proces fundacji klasztoru (→ przyp. 8) i zawiera bardzo liczne błędy szczegółowe, podobnie jak najnowsza praca Wyrwy (nie wszystkie błędy byliśmy w stanie prostować w przypisach).

8. Zabytki kultury materialnej i wzm. źródłowe na ich temat (o architekturze → Wyrwa s. 147-148, 218).

Przekazy dot. kościołów → p. 5.

1524 opat Jan Bylęcki⁷¹Bylęcki był opatem 1553-1608; nie wiemy, czy błędnie przypisano mu fundację dzwonu, czy źle podano datę fundacji funduje dzwon, zawieszony jako pierwszy od okna, używany do zwoływania braci na msze konwentualne; na dzwonie wyryto pierwsze wersy Ave Maria [do: benedicta Tu in mulieribus] (Obra 51, 407).

Budynki klasztorne: 1580 klasztor zbudowany z drewna, mocno zniszczony; dom opacki postawiony osobno (MPV 4, 822; → p. 6Ea); [pocz. XVII w.] opat Andrzej Chlewski buduje murowane z cegły i kamienia budynki klasztorne; 4 krużganki (ambitus), zakrystię, kapitularz, refektarz; śmierć nie pozwoliła mu dokończyć budowy wszystkich gmachów (AZ 4/3, 2v).

W kościele klaszt. Ś. Jakuba, w jednym z bocznych ołtarzy, późnogotycki krucyfiks z ok. 1500; w kościele Ś. Walentego późnogotyckie rzeźby: ś. Doroty, ś. Marii Magdaleny, ś. Jana Chrzciciela i ś. Walentego z XV-XVI w.; na W od wsi w przydrożnej kapliczce z XVIII w. późnogotycka rzeźba ś. Anny Samotrzeć z początku XVI w.; na przydrożnym krzyżu późnogotyckie rzeźby przedstawiające grupę pasyjną: krucyfiks, NMP, ś. Jana (KZSz. V z. 28 s. 10, 13-14, il. 82, 86-91).

Pieczęć klasztoru, znana nam tylko z opisu według egzemplarza przywieszonego do dok. z 1551, znajdującego się w archiwum w Kolonii: przedstawia „Matkę Bożą z Dzieciątkiem pod gotyckim baldachimem”, napis otokowy: S. CONVENTUS DE OBRA (Hock. 4 k. 162); wedle wszelkiego prawdopodobieństwa jest to pieczęć sporządzona jeszcze w średniowieczu.

* W haśle zastosowano dodatkowe skróty, → p. 7.