(1257 or. Buk, 1383 Bukk, 1397 Buck, 1411 Buge, 1517 Bukg) miasto, 28 km na WSW od Poznania.

1. 1257 n. miasto (Wp. 1 nr 357, MPHn. 8, 109); 1508 n. pow. pozn. (ASK I 3, 2v); 1257 par. własna (Wp. 1 nr 357); 1510 dek. Wronki (LBP 174).

2. Drogi do B.: 1378 z Żegowa (Wp. 3 nr 1752); 1424, 1511 z Poznania (Wp. 5 nr 393; A 216); 1427 z Kościana (KoścZ 8, 414v); 1500, 1634 droga z Cieśli i od brodu Świniec (CP 111, 13v; PG 679, 876v-878v); 1570 droga wielka z Poznania (KoścZ 62, 439v-440v); 1566 z Gaju (PG 111, 882); 1597 z Grodziszczka (PG 169, 994v-998); 1596-98 z Turkowa (K 4, 458).

Ulice w B.: 1476 Wojnowska (Cechy Buk 16); 1491 rynek (CP 3 nr 77); 1510 rynek i ulice Wojnowska, Rotarum, Poznańska, Szewska (LBP 208-209).

1401 ugoda o rozgraniczeniu między Otuszem a B. i Dowieżynem bpów pozn.; kopiec na ostrowie w połowie stawu, który leży naprzeciwko Otusza; od kopca 1/2 stawu do Otusza, a 1/2 do posiadłości bpich (Wp. 5 nr 19); 1424, 1426 wieś Mieścisko k. Buku (A 172; Koleg. PM A 1); 1434 sędziowie polubowni rozgraniczają B. i Dowieżyn oraz Otusz: od ostrowu za drogą, nad wierzchowiskiem stawu zw. Poznańskie Koryte (czy też Poznańskie Krzyże) aż do ostatniego starego, wielkiego kopca w stronę, „schodniey drogi” (CP 378, 27-29); 1453 wiatrak pod B. (ACC 34, 113); 1472 młyn pod B. (AE III 361); 1482 wiatraki pod B. (CP 3 nr 67); 1510 brama Szewska, fosa (LBP 208-209); 1519, 1523 dalsza budowa murów miejskich (MS 4/1 nr 3158; MS 4/2 nr 13 587).

Przedmieścia: → Konary, → Pawłowo, → Półwsie.

3. Własn. książęca, potem kustodii kat. pozn. i bpstwa pozn. 1257 ks. Bolesław Pob. oznajmia, że brat jego ks. Przemysł w testamencie nadał kustodii kat. pozn. wieś Buk [późn. → Wielka Wieś] z miastem [późn. m. Buk], kościołem [→ Konary], ludźmi sobie podległymi, z pr. bicia monety¹W dyplomie występuje klauzula „cum moneta”; o jej treści zob. Matuszewski Imm. 346, cłem, karczmami, imm. ekon. i sąd. oraz wylicza obowiązki kustosza jako obdarowanego i potwierdza nadanie (Wp. 1 nr 357; MPHn. 8, 109; DH 2, 365); przed 26 I 1295 (błędnie 1299) ks. Przemysł II zwalnia mieszczan z B. od ceł (Wp. 2 nr 635); 1303 kustosz pozn. daje bpowi pozn. m. B. wraz z przyległą wsią świątników [→ Wielka Wieś] w zamian za Kaczanowo [pow. pyzdr.] i 3 ł. w Kobylnikach [k. Poznania] (Wp. 2 nr 871); 1350 król Kazimierz W. zwalnia kmieci i mieszkańców dóbr bpich, m.in. w B. od świadczeń tak długo, póki będą oni korzystać z wolnizny od świadczeń dla bpa (Wp. 3 nr 1295); 1425 Władysław Jag. potwierdza zwolnienie z ceł dla mieszczan z B., nadane im przez ks. Przemysła II oraz potwierdza im wszelkie prawa i wolności, jakimi cieszą się Poznań i inne miasta Wielkopolski (MS 4/3 suppl. nr 596); 1458 m. B. ma dostarczyć 15 pieszych na wyprawę do Malborka (CMP nr 129); 1462-65 m. Buk płaci cyzę w 13 ratach: 4 grz., 4 grz., 6 grz. i 10 gr, 5 grz., 4 grz., 4 grz., 3 grz. i 43 gr, 3 grz. i 40 gr, 4 grz., 3 grz. i 30 gr, 3 grz., 43 gr (Cyza 545-549); 1478 m. B. zalega z podatkiem (PG 58, 72v); 1500 targ (forum) w B. (CP 111, 13v); 1502 wikariusz in spiritualibus bpa pozn. zwalnia mieszkańców B. od wszelkich ciężarów na 15 lat, ponieważ m. B., przynależne do stołu bpiego, zgorzało całe (CP 3 nr 88); 1504 król Aleksander zwalnia mieszczan z B. na 7 lat od czopowego do wygaśnięcia zwolnień podatkowych, jakie udzielił im kardynał [Fryderyk Jag. jako zastępca króla] (MS 3 nr 1533); 1507 B. ma wolniznę z powodu pożaru (ASK I 1v); 1508 m. B. [formularz nie wypełniony] (ASK I 3, 2v); 1510 kramy solne (LBP 208-209); 1518 bp pozn. na prośbę kap. pozn. postanawia, aby jego poddani z B. mełli tylko w Puszczykowie [własn. kap. pozn.; k. Mosiny] lub w mł. kapitulnym pod Poznaniem lub w mł. szpitala Ś. Krzyża [Świętokrzyski Młyn] na fosie miejskiej [pod murami Poznania] (AC 2 nr 1712); 1519 Zygmunt St. obniża na 4 lata czopowe o 3 gr od każdego waru piwa, przeznaczając tę obniżkę na dalszą budowę murów miejskich (MS 4/1 nr 3158), a 1523 na ten sam cel ponawia tęż ulgę na 4 lata (MS 4/1 nr 4258; MS 4/2 nr 13 587); 1524 tenże król potwierdza dok. Władysława Jag. z → 1425 (MS 4/1 nr 4467); władze miejskie ze względu na wielkie wydatki sprowadzania wody spoza miasta do warzenia piwa postanawiają na koszt ogólny założyć wodociąg i ustanawiają opłatę od warzenia słodu, a bp pozn. potwierdza tę ordynację (CP 4 nr 3); 1564 sukno z B. folują we foluszu w Głównej; z miasta dają 30 grz. szosu; od kramów szewskich 6 wiard. i 8 gr; z 13 jatek rzeźnickich po 3 kamienie łoju; mieszczanie mają 14 ł., z nich po 1 grz. i 8 grz. i po 4 ćw. owsa; koński mł. słodowy: dają co dziesiątą ćw. słodu i do tego wiertel owsa, a od wiertela słodu gorzałczanego miarkę; targowe: od konia i od bydlęcia po 9 denarów, od sypania zboża na wozy, od granków; (IBP 275, 277-278); 1580 m. B. płaci 52 zł i 8 gr podwójnego szosu (dupla) oraz od 13 ł., od 96 rzem. i od 9 kotłów gorzałczanych (ab ollis cremati), nadto czopowe i podatek od śledzi i dorszy (ŹD 48-49).

Rzemiosło i cechy: 1438 kap. pozn. zawiesza wolny targ na mięso w B. do czasu objęcia rządów przez nowego bpa (AC 1 nr 246); 1459 cech rzeźnicki (Cechy Buk 15); 1464 testament Mikołaja Morka na rzecz cechu krawieckiego (Cechy Buk 4); 1472 cech szewski w B. w sporze z Mikołajem z Tomic chor. pozn. o czynsze i pieniądze zm. Grzegorza plebana w Tomicach (AE II 360v); 1476 cech rzeźnicki w B. pożycza Janowi zw. Czarny z ż. Dorotą 3 grz., który je zapisuje na swym domu przy ul. Wojnowskiej (Cechy Buk 16); 1481 bp pozn. a) swemu służebnikowi szl. Benedyktowi Czeladce, b) swemu łożnemu szl. Maciejowi z Gębic, daje każdemu po placu na zbudowanie nowej jatki rzeźnickiej obok starych jatek rzeźnickich w B. i zastrzega sobie świadczenia, jakie ze swych jatek ponoszą inni rzeźnicy (CP 3 nr 59); 1481, 1491 łaźnia (AC 2 nr 1422, 1467); 1482 cech krawiecki w B. kupuje jatkę rzeźnicką w B. od Małg. Szkothkowej i jej s. Jana prep. szpitala Ś. Ducha pod B. (Cechy Buk 5); 1482 bp pozn. daje szl. Mik. Bielickiemu rządcy buk. (factor seu tenutarius) plac na zbudowanie jatki rzeźnickiej obok starych jatek, zastrzegając sobie świadczenia takie, jak ze starych jatek (CP 3 nr 66); 1484 cech szewców w Buku otrzymuje pokwitowanie z sumy 24 grz. od Jerzego Tomickiego patrona kościoła par. w Tomicach oraz od Jakuba plebana w Tomicach, który anuluje wszelkie wpisy w księgach konsystorskich i grodzkich dot. tej sumy (Cechy Buk 25); 1491 bp pozn. daje swemu służebnikowi szl. Wawrzyńcowi ze Słopanowa jatkę rzeźnicką nowo zbudowaną w rynku m. B. koło starych jatek (CP 3 nr 77); 1506 bp pozn. wystawia nowy przyw. dla folusza w Głównej i m.in. postanawia, że sukno buk. tylko tam ma być folowane (CP 3 nr 108); 1506 cech rzeźnicki → p. 5; 1506 bp pozn. wystawia cechowi rzeźnickiemu w B. nowy przyw. w miejsce spalonego, 1579 potwierdza go (Cechy Buk 17; Warschauer 30); 1508 w inwentarzu m.in. sukno buk. czarne i szare (AC 2 nr 759); 1510 kramy rzeźnickie (LBP 208-209); 1519 starsi cechu sukienników w m. B. przedkładają burmistrzowi i rajcom miasta artykuły [dotyczące ich rzemiosła] „ex congregatione viginti ąuatuor civitatum et oppidorum in sinodo Posnaniensi ... confederatis” celem ich umocnienia pieczęcią miasta, a 1534 bp pozn. zatwierdza tę ordynację, zaś 1544 kap. pozn. potwierdza to (CP 4 nr 17); 1519, 1523 piwowarzy (MS 4/1 nr 3158, 4258; MS 4/2 nr 13 587); 1521 statut cechu iglarzy i grzebieniarzy (Warschauer 29); 1525 bp pozn. daje Mik. Tomickiemu plac obok jatek rzeźnickich na zbudowanie dwóch nowych jatek i zwalnia je od czynszu na swą rzecz, a to dla uposażenia kościoła par. w Tomicach (CP 3 nr 164); 1527 bp pozn. nadaje członkom cechu szewskiego w B. pr. wyłącznego zakupu skór w B. w dni targowe przed południem (Cechy Buk 26); 1534 cech sukienników (CP 4 nr 17); 1540 piwowarzy (CP 4 nr 3); 1541 bp pozn. przychylając się do prośby kowali, ślusarzy i bednarzy w B. zatwierdza im postanowienia statutowe (Cechy Buk 35); 1564 sukiennicy, szewcy, rzeźnicy, warzenie piwa, palenie gorzałki (IBP 275, 277-278).

Mieszczanie: 1387 Wojciech (WR 1 nr 31); 1388 Henryk (Lek. 1 nr 275); 1394 Przechna siostra albo siostrzenica [szl.] Jaśka i Bodzęty z Sołacza (Lek. 1 nr 1818, 1920); 1400 Andrzej zw. Naploch w sporze z Wacławem z Sierakowa o 14 grz. za konia (WR 1 nr 434); 1404 Mikołaj s. Jenchina (KP nr 1949, 2002); 1405 Martius w sporze z Białdamą Zborowską o zabrane mu mienie, czyli wysiane zboże wartości 20 grz. (KP nr 2254); 1405, 1407 Mikołaj (KP nr 2496, 2838); 1405 Mik. Kalina (KP nr 2528); 1406 Bronisz senior (KP nr 2677); 1411 Kusz brat Mikołaja pleb. z Wielichowa (SBP 73); 1412 Chrzan (PZ 3, 201v); 1418 Jakub (WR 1 nr 933); 1422 Jaroszewic (WR 1 nr 1106); 1427 Jan Zambesky, Maciej Przistos, jego brat zm. Bartłomiej (ACC 10 k. 118, 177); 1429 Maciej Malun, zm. Grzegorz, Marcin Święto (ACC 12 k. 112, 182); 1430 Helena wd. po Marcinie z B. sprzedaje siostrze swego męża Dorocie Białojanowej z Wronek za 15 grz. mienie po mężu w B. i pod B., zachowując sobie mienie w Poznaniu i pod Poznaniem, w tym dom murowany z towarami (SBP 197, 231); 1431 Jan Biały, Piotr Karch, Agnieszka Polewczyna (ACC 15 k. 81, 104v); 1445 Stanisław łaziebnik, Jakub Święto (AC 2 nr 1194); 1446 Marek (AC 2 nr 1211); 1453 Jan kapłan, Wojciech, Walentyn i Dawid bracia zw. Sarzica mieszczanie, dziedz. posiadacze wiatraka pod B. (ACC 34, 113); 1463 Jadwiga panna siostra (ACC 43, 41v); 1463 Jan i jego brat Bartłomiej pleban w Słupi, właściciele domu w B. i 1/2 ł. w Pawłowie (ACC 43, 42); 1464 Mik. Nycz, zm. Mik. Morka (Cechy Buk 4); 1465 Maciej (AR 1 nr 1059); 1472 Małgorzata wd. po Michale Wierdunku z B. z c. Dorotą w sporze z opatrznym Wojc. Reszką mieszcz. z B., właśc. młyna pod B., o tenże młyn (AE II 361); 1472 Mik. Dębieński, Grzegorz Łaziebnik, Stanisław Kramarz (CP 3 nr 31); 1476 Wierzbięta burmistrz, Jan zw. Czarny z ż. Dorotą (Cechy Buk 16); 1481 Maciej łaziebnik (AC 2 nr 1422); 1482 Małg. Szkothkowa i jej s. Jan prep. Ś. Ducha pod B. (Cechy Buk 5); 1491 Jan Tarnowski z żoną i synem Stanisławem, Piotr Gradowski oraz łaziebnik bez imienia (AC 2 nr 1467); 1499 Marcin Sakowski, jego matka zm. Anna Sakowska (AE IV, 11 v); 1503 kuśnierze Mac. Zbąski, Paweł Lis (AR 3 nr 2007); 1510 Paweł Smarszewski rzeźnik, Mac. Kiszka, Agnieszka Kopidłowska, Wojc. Burza, Marcin Smarsz, Błażej Maszny albo Mazny, Łykowa, Stanisław woźny, Paweł Stryjec, Marcin Sassek, Jakub Koch, Wawrzyniec krawiec, Jan Jutrznia, Mik. Kaszała, Dorota, Kopys szewc, Jakub sukiennik, Andrzej Kudlik, Janek Cudny, Stan. Miedźwiedź, Piotr Wyrąbek, Mac. Kobolt, Jan Lis, Mik. Kata, Piotr Mazurek szewc, Marcin zw. Coska, Mik. Helekala, Stan. Mazurek, Marcin Zalas. Mac. Pękaty, Mik. Kobolt rzeźnik, Małg. Gyzina, Małg. Perełczyna, Stanisław kuśnierz, Walentyn Malarek kuśnierz, M. Trzcieńska, zm. Małgorzata advocata in B., Walenta, Jan Kaleta, Mac. Matys, Marcin Dzebdzo szewc, Michał Jankowski, Piotr słodownik, Hannus szewc, Bogusz, Białek, Marcin Lipka, Wilamowska, Szymon Clesmeth, Bednarz, Mac. Gozdek, Sławieński, Czarna Jakubowa (LBP 208-209); 1511 z przedmieścia: Wojc. Długi, jego s. Maciej, Mik. Kaszała, jego ż. Agnieszka Kaszalina, Mac. Machura, Wojc. Suchan, Agnieszka ż. Mik. Długiego, z Buku lub jego przedmieścia Dorota Proboszczka (AC 2 nr 1656); 1513 Wojc. Chmiel, współpatron altarii w kat. pozn. (Now. 1, 271); 1517 Małg. Cierpiestradzina, Agnieszka Czeszka, Małg. Kuniska, Jadwiga Mączyna, Agnieszka Szychurzyna, Elżbieta [c. albo ż.] tkacza, Kat. Wiodrunkowa i Kat. Zujewska patronki altarii Ś. Marcina w kat. pozn. (AE VI 23v); 1525 Marcin Stawinoga szynkarz, Mac. Wiertel z ż. Jadwigą, Jakub Król, Jajkowa (AC 2 nr 1784); 1527 Andrzej Tarnowski (CP 4 nr 395).

4. 1388-98 wójt Mik. Kowalik (Lek. 1 nr 385, 398, 421, 825, 2259, 2279, 2390; WR 1 nr 234): 1388 tenże w sporze z Burnetą [ż. Dziersława Grocholi z Ostroroga] kasztelanową sant. o 26 grz. (Lek. 1 nr 367); 1389 Jasiek z Niegolewa przyrzeka temuż nie czynić żadnej szkody w jego cz. zastawnej w Niegolewie, póki nie otrzyma 25 grz. (Lek. 1 nr 587); 1389 tenże wójt wygrywa spór z Łękomirem o 1/4 Niegolewa (Lek. 1 nr 595); 1390 tenże z c. Małgorzatą wygrywa spór z Jadwigą ż. Łękomira z Niegolewa o pięciu kmieci, których Łękomir zastawił za 40 grz., a to zgodnie z dok. star. [wlkp.] Peregryna (Lek. 1 nr 808, 814); 1392 tenże i Przybysław Rudnicki wygrywają spór z Wojciechem i Jaśkiem z Nieproszewa o 1/2 Nieproszewa (Lek. 1 nr 1181); 1398 Bietka w sporze z wójtem z B. [Mik. Kowalikiem?] i jego zięciem [Przybysławem Rudnickim?], którzy ją pozwali, iż przemocą posiada 1/2 Niegolewa (Lek. 1 nr 2713).

1391-94 wójt [Mik. Kowalik? Przybysław z Rudnik?] (WR 1 nr 122, 246; Lek. 1 nr 1825); 1389 Paweł s. wójta [Przybysława Rudnickiego?] (Lek. 1 nr 514).

1389-1403 Przybysław z Rudnik [k. Opalenicy] (Lek. 1 nr 514; Lek. 2 nr 2018): 1391 Arnold z Wałdowa [pow. nak.] w sporze z tymże twierdzi, że jego dokumenty nie dotyczą wsi Chraplewo, ani też nie ma on rościć do niej żadnych pretensji (Lek. 1 nr 923); 1401 Wojciech z Niegolewa pozywa wójta z B. z powodu uwięzienia go w B., przez co poniósł 10 grz. szkody; wójt twierdzi, że uwięzienie nastąpiło w sprawie bpa i chce odpowiadać przed nim [jako przed swym panem, a nie przed sądem ziemskim] (KP nr 663); 1401 Wojc. Niegolewski w sporze z wójtem z B. dowodzi, iż gotów był wykupić odeń jego części Niegolewa (WR 1 nr 507); 1403 Wojciech z Niegolewa wykupuje za 40 grz. swej ż. Heleny część Niegolewa, którą jego ojciec Łękomir zastawił Przybysławowi (KP nr 1253).

1411-14 Piotr Kliza wójt w B. (PZ 4, 1v), 1400-09 burgr. pozn. (GUrz. C 907), 1412 z Turkowa (KObceRyc. 145; KR 2, 119), 1414 w sporze z Małgorzatą z Rytwian [w Małopolsce] dowodzi, że będąc jej opiekunem nie zdradził jej, ani nie sprzedał jej mienia Grodu i Rytwian (WR 3 nr 517); wójtowa z B. właścicielka domu w Poznaniu (SBP 121).

1424-34 szl. lub opatrzny Jan z Turkowa, Turkowski wójt w Buku (MH 15, 148; PZ 9, 1v; WR 1 nr 1164, 1301, 1408, 1441, 1538), jego żona 1410-43 szl. Małgorzata²Może tej Małgorzaty dotyczy wiadomość z 1510 r. o jakiejś Małgorzacie wójtowej, nie wiadomo, czy żyjącej, czy też raczej od dawna zmarłej (LBP 209) (MH 15, 148; PZ 9, 1v); 1421 [Małgorzata] wójtowa z B. właśc. domu w Poznaniu (SBP 121), 1422 taż w sporze z Grzegorzem Popowskim o konia wartości 16 grz. szer. gr (PZ 7, 46).

1427 ława miejska w B. (Münch 61); 1460-61 miasto B. za zgodą bpa kupuje od jakichś szlachciców [właścicieli wójtostwa] 2 ł. wójtowskie [→ Półwsie] (CP 4 nr 395); 1482 Maciej Stularz [?] wójt i ławnicy (Cechy Buk 5).

1459, 1464, 1472, 1476, 1510, 1524, 1540 burmistrz i rajcy (Cechy Buk 4, 15, 16; AE II 360v; LBP 208-209; MS 4/1 nr 4467; CP 4 nr 3); 1586 albo przed 1586 bp pozn. przywraca swym wyrokiem do dawnego stanu wójtostwo, które było obrócone na użytek prywatny (CP 4 nr 190).

5. Kościół par. Ś. Stanisława: 1257 capella (Wp. 1 nr 357); 1298 bp pozn. dzieląc archidiakonat pozn. na 3 archidiakonaty, zalicza m.in. kościół w B. do mniejszego [tj. pszczewskiego] archidiakonatu (Wp. 2 nr 770); 1401 Jan i Filip wikariusze (Wp. 5 nr 19); 1404 Wojciech rektor szkoły (ACC 1, 33v); 1409 Szymon pleban w B. i Mikołaj dz. w Bełczylasie w sporze z Mirosławem z Grąbiewa kan. pozn. o dzies. snop. z Bełczylasu (ACC 2, 147v; nieznana jest podstawa, dla której występuje tu pleban z B. i dlatego jego udział w procesie jest niezrozumiały); 1418 konsekracja kościoła par Ś. Stanisława³Kozierowski podaje, że kościół został poświęcony pod wezwaniem Ś. Piotra i Pawła (SzPozn. 40), lecz jest to pomyłka w świetle zebranych przez nas materiałów. Kościół ten w 1695 r. był wezwania Ś. Stanisława, Wniebowzięcia NMP, Ś. Piotra i Pawła (ŁOp. 1, 249), dok. erekcyjny nieznany (tak w wizytacji 1695 r. AV 18, 453); 1419 pleban w sporze z kmieciami z Łagiew, Wojnowic i Niegolewa: po przesłuchaniu świadków oficjał wydaje wyrok (ACC 4 k. 49v, 56v; wg tytułu nad zapiską znacznie późniejszą ręką proces dotyczył mesznego); 1419 Sędziwój z Ostroroga, pragnąc oszczędzić kosztów [procesowych], przyrzeka płacić plebanom z B. dziesięcinę snop. z folwarków we wsiach Niegolewo Małe i Wojnowice, gdzie są stare folwarki, lecz nie z ról sołectwa w Wojnowicach, które wykupił (AC 2 nr 951); 1426 kapłan Mikołaj Chrzampa (ACC 9, 210v); 1426 witrycy i Jan kapłan z B. w sporze z Piotrem ze Strzępina i Janem z Kozłowa (ACC 9, 219v); 1427 Maciej Przistos z B. i Piotr Gość ze Stęszewa zeznają, że ich brat zm. Bartłomiej Przistos zapisał w testamencie 10 grz. na cele budowlane kościoła w B. i 10 grz. dla Jana kapłana gracjalnego w B. na rzecz altarii, jaka ma powstać w B. (ACC 10, 177); 1427 Tomasz pleban w Czempiniu i szl. Michał Jarogniewski zeznają, że są dłużni Maciejowi kapłanowi z B. 20 grz. szer. gr, które zapisał mu w testamencie Sędziwój Pietrski na rzecz altarii, jaka ma powstać w B. (ACC 10, 7v); 1427 opatrzny Jan Zambesky sprzedaje bratu swemu Maciejowi, kapłanowi w B. 2 grz. szer. gr pras. czynszu za 20 grz. dla altarii, jaka ma powstać w B. (ACC 10, 118); 1427-33 Maciej s. Pawła z B., altarysta altarii Bożego Ciała, założonej przez bpa 1430/31 w kościele par. w B., a przeniesionej 1433 do kat. pozn. za zgodą patrona Michała Jarogniewskiego (Now. 1, 343; ACC 17, 29v); 1429 kapłan Jan pozywa Marcina Święto o 10 grz. szer. gr i pewną ilość (certos pecies) srebra, które zm. Grzegorz mieszcz. z B. zapisał dlań w testamencie na rzecz altarii, jaka ma powstać w kościele par. w B. (ACC 12, 182); 1429 Mac. Malun zobowiązuje się zapłacić 1 grz., którą zm. mieszcz. Grzegorz zapisał w testamencie na cele budowlane kościoła w B. (ACC 12, 112); 1429 witrycy w sporze z Janem Kosznowskim o zwrot 6 grz., jakie pożyczyli mu z pieniędzy kościelnych (ACC 12, 112); 1431 Marcin mansjonarz koleg. w Szamotułach zawierając ugodę z Maciejem altarystą w B., ustępuje mu czynsz 1/2 grz. szer. gr rocznie z jatki rzeźnickiej w B. na rzecz nowo utworzonej altarii Bożego Ciała w kościele par. w B., który zapisała w testamencie Agnieszka Polewczyna (ACC 15 104v); 1431 witrycy w sporze z Janem Białym o zwrot 6 grz. i 9 sk., które on bez ich wiedzy wziął z kwoty 17 grz., za którą witrycy sprzedali dom w B. Piotra Karcha, przezeń zapisany w testamencie dla nich na rzecz kościoła (ACC 15, 81); 1432 witrycy w sporze z opatrznym P. ludwisarzem z Poznania dowodzą, że dali mu sześć kamieni spiżu (aes) ponad wagę nowego dzwonu (ACC 16, 288v); 1433 wikariusze w B. (ACC 17, 181v); 1439 opatrzny Stan. Bródka organista z Poznania zobowiązuje się zakończyć do ś. Wojciecha [23 IV] rozpoczęte prace nad organami (AE I a 8); 1440 altarysta Maciej s. sołtysa (AC 2 nr 1105); 1441 Bartosz strycharz spod Poznania w sporze z witrykami o 4 grz. i 3 wiard. za cegły (lateres) dla kościoła (ACC 24, 123); 1445 Wawrzyniec z Kozłowa zapisuje Maciejowi altaryście w B. 3 grz. czynszu rocznego na kmieciach w Kozłowie za 40 grz. (PG 2, 83v); ok. 1445 nie wymienieni imiennie mieszczanie bukowscy zakładają altarię Ś. Marcina i Mikołaja w kościele par. (Now. 1, 302); 1445 Szczodrosz kapłan gracjalny uwięziony przez bpa za bluźnierstwo (AC 2 nr 1194); 1448 Jakub [Starszy kan. pozn.] z Wyganowa [pow. pyzdr.] jako pełnomocnik bratanka Jakuba [Młodszego] z Wyganowa plebana w B. wydzierżawia Dobrogostowi z Zajączkowa tenut. buk. wszystkie dochody kościoła w B., to jest meszne, dziesięciny, ofiary, a także czynsz ze wsi kościelnej Pawłowo, za 40 grz. półgr. na 1 rok; pleban ma wynająć wikariusza na swój koszt i płacić podatki; Dobrogost kupuje za 50 zł węg. w Modrzu, B., Mieścisku [k. B.] i Drożdżycach wszystkie zboża zasiane na zimę oraz może zasiać na lato, co chce i zebrać dla siebie; może zebrać czynsze w Mieścisku i Drożdżycach na ś. Marcina oraz w okresie arendy korzystać ze świadczeń kmieci (plena obediencia) w Pawłowie i Mieścisku; może czynsze i dochody nie pobrane z Drożdżyc egzekwować z dochodów kościoła w B.; wikariusze w B. mają mu być posłuszni (AE I 164v-165); 1450 Jakub [Starszy kan. pozn.] Wyganowski w imieniu Jakuba [Młodszego] archid. pszcz. i plebana w B. wydzierżawia Dobrogostowi Zajączkowskiemu tenut. buk. kościół w B. z wszystkimi dochodami oraz wszystkie dochody ze wsi Mieściska [k. B.] i Drożdżyce na 1 rok za 100 zł węg. (AE I 172v), a Jakub [Młodszy] aprobuje umowę (ACC 32, 18); 1453 wikariusze Benedykt i Maciej, altaryści [w kościele par. w B. czy w kościele Ś. Ducha?] Stanisław i Bartłomiej (ACC 34, 113); 1457 Maciej rektor szkoły w B. w sporze ze Stanisławem pleb. w Kamieńcu o 14 gr, które Andrzej rektor szkoły w Poznaniu złożył dla niego w depozyt [w konsystorzu], a Stanisław obłożył aresztem, ponadto o 8 gr z tytułu nauki jego bratanka (nepos) Jana Międzychodzkiego, którego uczył przez kwartał, nie otrzymując od niego feriales, a za którego Stanisław obiecał zapłacić wg zwyczaju szkoły; Stanisław powołuje się na ugodę, a Maciej podnosi, że Stanisław mimo ugody nie zapłacił; Stanisław ma zapłacić Maciejowi 5 gr pozostałej należności (AC 2 nr 1274); 1462 opatrzny Wawrzyniec spod B. daje 10 grz. na wolny łan we wsi Psarskie w pow. pozn. [k. Pniew] dla Jakuba z Ostroroga kapłana gracjalnego w B. celem erygowania altarii w kościele par. Ś. Stanisława w B. albo uposażenia już istniejącej altarii tamże (ACC 42, 64v-65); 1463 Bartłomiej pleban w Słupi [k. Stęszewa] i brat jego Jan z B. sprzedają 2 grz. czynszu rocznego na domu w B. i na 1/2 ł. we wsi Pawłowo z zastrz. pr. wykupu za 24 grz. na rzecz altarii Ś. Marcina i Mikołaja, której są patronami, a przeniesionej z B. do kaplicy Ś. Jakuba w kat. pozn. (ACC 43, 42; Now. 1, 302); 1472 Łagwy w par. B. (AC 2 nr 1358); 1473 Jakub [Młodszy] z Wyganowa dr dekretów, scholastyk pozn. i pleban w B. zgodnie z wyrokiem [przedstanowczym] bpa zaprzysięga wartość dziesięcin snop. z folwarków, jakie ich właściciele w r. b. zagrabili, i to: a) Wawrz. Niegolewski w Niegolewie, Wilkowie i Kozłowie na 12 grz., b) Mik. Niegolewski w Niegolewie i Wilkowie na 10 grz., c) Jan Sędziński we wsi Sędzinko na 11 grz., d) Wojc. Lisek we wsi Sędzinko na 5 grz., e) Andrzej Wilkowski w Wilkowie na 3 grz.: zapada wyrok, że ciż mają te sumy zapłacić plebanowi (AE II 381); 1474 tenże pleban pozywa przez opatrznego Stanisława wikarego w B. szl. Mikołaja i Wawrzyńca dz. w Niegolewie i Wojc. Liska dz. w Sędzinie z powodu gwałtów, jakie wyrządzili jemu i jego kapłanom (AE II 389); 1494 Piotr Głupoński na swej sumie na wsi Kokalewo, zapisanej mu przez dz. Mik. Kokalewskiego, zapisuje Janowi altaryście w B. 1 grz. czynszu rocznego za 12 grz. z zastrz. pr. wykupu (PG 7, 20v); 1495 Mik. Kokalewski zapisuje 1 kopę czynszu rocznego Janowi altaryście w B. na 1/2 Kokalewa z zastrzeż. pr. wykupu (PG 7, 69); 1499 Marcin Sakowski mieszcz. z B. w sporze z Marcinem kapłanem gracjalnym w B. twierdzi, że jego matka Anna Sakowska dała pewną sumę na kupno ornatu de axamento integro aureo oraz znaczną ilość srebra na kielich dla kościoła Ś. Stanisława w B., co kapłan zatrzymał; Sakowski wnosi o restytucję, zaś pozwany zaprzecza (AE IV 11v); 1506 bp pozn. zatwierdza darowiznę jatki rzeźnickiej w B. na rzecz altarii cechu rzeźnickiego w kościele par. w B., jaką uczynił jej altarysta Marcin zw. Canna tytułem spłaty pożyczki 50 zł z funduszów tej altarii (Cechy Buk 18); 1507 Marcin Lwik komendarz w B. prezentowany przez rajców m. B. na altarię Ś. Marcina i Mikołaja w kat. pozn., prawdopodobnie bezskutecznie (Now. 1, 302); 1508 do par. B.: m. B., Dowieżyn, Kozłowo, Łagwy, Niegolewo, Półwsie, Sędzinko, Sędzino, Szewce, Wielka Wieś, Wilkowo, Wojnowice i Wysoczka (ASK I 3, 2v) a 1580 to samo, lecz podano też Pawłowo, zaś opuszczono Półwsie (ŹD 6); 1509 Zygmunt Sosnowski tenut. w B. w sporze z opatrznym Wincentym z Szamotuł bakałarzem, rektorem szkoły w B. żąda 20 zł za konia, którego Wincenty od niego pożyczył i nie zwrócił (ACC 86, 103; Dep.Test. IV 130); 1510 par. Buk [formularz nie wypełniony] (LBP 174); altaryści Tomasz i Marcin „Canua” [przy ich imionach formularz nie wypełniony]; altaria Ś. Andrzeja i Wojciecha patronatu rzeźników ma 6 grz. i 4 gr czynszów na jatce rzeźnickiej, 7 domach mieszczan, ogrodzie pod miastem, na półłanie roli, zaś inne role mają wolniznę [a więc nie płacą altarii czynszu?], nadto mieszcz. Jakub Coch złożył 4 grz. sumy głównej [tytułem wykupu czynszu?] u kolatorów; Mac. Kuszewski altarysta prezentowany przez burmistrza i rajców ma 3 grz. i 6 gr czynszów z 7 domów i kramu solnego, nadto opłaty z jatki rzeźnickiej wg taksy i nie obsadzony kram solny; Jan Brewka altarysta altarii Ś. Andrzeja i Wniebowzięcia NMP w kościele par., patronatu rajców „super viccarium maturistam”, ma na wsi Skoraszewice 1 grz. czynszu, czasowo umniejszonego do 1/2 grz., na wsi Kokalewo ma 64 gr czynszu czasowo umniejszonego do 16 gr, ma 3 grz. i 21 gr czynszów na 11 domach, ponadto niektórzy [mieszczanie] mają wolniznę [a więc nie płacą mu czynszów], wreszcie oddano mu 1 grz. sumy głównej, oraz otrzyma kopę gr sumy głównej, jaka ciążyła na zagrodzie w Wielkiej Wsi; Marcin Buk altarysta altarii Wniebowzięcia NMP i Ś. Andrzeja przemiennego patronatu władz miejskich B. oraz właścicieli wsi Otusz ma 1 grz. czynszu na Otuszu, 2 grz. i 36 gr czynszów na 7 domach i na zagrodzie we wsi Pawłowo oraz ma jatkę rzeźnicką, wolną od wszelkich ciężarów miejskich, podarowaną altarii przez wójtową Małgorzatę z B. (LBP 207-209); 1512 Marcin altarysta (MHP nr 248); altarysta Marcin (DK 45a); 1520 pleban w sporze z Mac. Niegolewskim, Andrzejem Kunińskim i Sędziwojem Przetockim oraz ich kmieciami i mieszkańcami wsi Niegolewo, Kunino [Konin pod Lwówkiem?, Konin pod Pniewami?, Koninek?], Wilkowo i Wysoczka, którzy uprawiają role opust., żąda od nich po ćw. żyta i ćw. owsa z ł. tytułem mesznego; pozwani twierdzą, że nigdy nie było zwyczaju, aby płacono meszne z ról opust., póki nie zostaną osadzone; oficjał zasądza pozwanych na płacenie mesznego tylko z ról osiadłych chyba że jest zwyczaj odmienny (ACC 95, 83v-84); 1521 długi zapłacone po śmierci bpa pozn., m.in. dla kościoła par. w B. 14 grz. za 4 1/2 grz. srebra (AC 2 nr 1751); 1525 szkoła; komendarz Maciej (AC 2 nr 1784); 1527 Jakub Schucz kan. gnieźn. i pleban w B. przez pełnomocnika wydzierżawia Jakubowi Szczepance altaryście w B. kościół par. w B. z wszelkimi dochodami na 1 rok za 46 zł węg., kwituje odbiór tej kwoty, przekazuje mu zboże utriusque grani w dwóch stodołach, zobowiązuje się do obrachunku dochodów i zwrotu nadpłaty, gdyby Szczepanka nie posiadał kościoła przez cały rok wskutek śmierci plebana (ACC 102, 135); 1528 opatrzny Piotr bakałarz sztuk [wyzwolonych] rektor szkoły w B. (ACC 103, 91); 1529 bp zatwierdza reguły od dawna istniejącego bractwa kapłanów, wymieniając 13 członków, księży bukowskich (Now. 2, 739); 1534 Marcin s. Piotra z B. altarysta w kościele par. i pleban w Dusznikach, poborca bpiego klucza bukowskiego; Walenty z Rogoźna bakałarz sztuk [wyzwolonych] komendarz kościoła par. w B. (CP 4 nr 17); 1568 bp przywraca altarię Ś. Marcina (niegdyś w B., potem w Poznaniu) kościołowi par. w B. i przeznacza ją dla każdorazowego rektora szkoły par. w B. (Now. 1, 302).

1401-1590 plebani: 1401 Paweł (Wp. 5 nr 19), 1409 Szymon, 1415 Andrzej, 1417-39 Mikołaj Pruska (AC 2 nr 1080; ACC 11, 124), 1440-44 Wojciech z Szamotuł, 1441 altarysta kat. pozn. (ACC 24, 141v), 1442 kan. pozn. (AC 2 nr 1107; SzPozn. 41; w 1445 były pleban w B., aktualny altarysta w nie wymienionej miejscowości, AR 1 nr 293), 1444-48 Benedykt, 1448 – zm. 1484 Jakub [Młodszy] Wyganowski, 1485 – zm. 1505 Stan. Przeczeń, 1505-27 kan. gnieźn. i pozn., adwokat w Kurii Rzymskiej Jakub Scholcz (Szucz) z Poznania, 1529 kan. pozn. Jan Żdżarowski, 1543- zm. 1555 kanclerz pozn., archid. krak., kan. gnieźn. Bartłomiej Gądkowski, 1555 kan. pozn. Jan Rzęskowski, od 1555 kan. i dziekan kap. pozn. Stan. Koniński, 1590 dr obojga praw, kan. koleg. NMP in Summo Poznaniensi i notariusz bpi Tomasz Kopiński (ponadto do poszczególnych osób Now. 2, 459).

Kościół i szpital Ś. Ducha pod miastem: 1453 oficjał doprowadza do ugody między kapłanem Janem, Wojciechem, Walentym i Dawidem braćmi zw. Sarzicza dziedz. posiadaczami wiatraka pod B. i Stefanem prep. Ś. Ducha pod B. w sporze o ćw. mąki żytniej rocznie: bracia zobowiązują się ją płacić prepozytom w połowie wielkiego postu pod karami kościelnymi (ACC 34, 113); po 1461 mieszczanie kupiwszy w 1460 dwa ł. wójtowskie, położone pod miastem [→ Półwsie], na co 1461 uzyskali zgodę bpa pozn. [jako pana feudalnego miasta], jeden z nich dają szpitalowi (CP 4 nr 395); 1465 Bartłomiej z B. prep. Ś. Ducha pod B. oraz Adam z Bnina pleban w Słupi [k. Stęszewa] zawierają umowę: Bartłomiej ma pobierać czynsze prepozytury od daty umowy oraz może w r. b. pobrać niektóre dochody plebańskie w Słupi, zostawiając pozostałe dla Adama (AE II 164; Bartłomiej 1463 występuje jako pleban w Słupi, stąd domysł, że ugoda ta dotyczy przekazania przez Bartłomieja Adamowi kościoła w Słupi i jego dochodów w trakcie roku gospodarczego); 1467 Bernard dz. w Wysoczce zapisuje na tej wsi czynsz roczny szpitalowi Ś. Ducha przed B. (PG 7, 251 v); 1472 Adam prep. Ś. Ducha pod B. i Ś. Mikołaja [w Pawłowie] rezygnuje z prepozytury [Ś. Ducha], a bp pozn. ustanawia prepozytem kapłana Jana z B., zw. Złotko, którego prezentowali burm. i rajcy m. B. jako patronowie (AE II 360v); 1482 bp pozn. zezwala, aby szl. Melchior z Kozłowa zbudował wiatrak pod B. na rzecz szpitala [Ś. Ducha] pod B., przeznacza na ten cel plac przy drodze z B. do wsi Jeziorki i zwalnia wiatrak od świadczeń dla bpów, póki będzie on własn. szpitala oraz zastrzega sobie świadczenia, takie jak z innych wiatraków podmiejskich na przypadek, gdyby przeszedł on w inne posiadanie (CP 3 nr 67); 1482 Jan prep. s. Małg. Szkothkowej z B. (Cechy Buk 5); 1499 Maciej prep. (AE IV 11v); 1510 prep. Ś. Ducha pod B. patronatu burm. i rajców ma 1/2 grz. czynszu na wsi Grzebienisko oraz 4 grz. i 30 gr czynszów na 13 domach, 2 słodowniach i na kramie solnym w B. (LBP 209); 1511 Szymon z Kamionny prep. szpitala Ś. Ducha pod B. zabity w pijackiej zwadzie (AC 2 nr 1656; nazwany w tejże zapisce także prepozytem szpitala Ś. Stanisława pod B., co jest chyba omyłką); 1515-1520 Jakub s. Stefana z B. prep. Ś. Ducha za miastem po śmierci prep. Jana Nycza z B., potem altarysta w B. (SŹ 3, 177-178); 1527 Andrzej Tarnowski mieszcz. z B. zapisuje w testamencie 1 ł. pod B. [→ Półwsie] szpitalowi Ś. Ducha (CP 4 nr 395); 1534 Maciej z Tarnowa prep. (CP 4 nr 17); 1610 bp pozn. stwierdza, że w posiadaniu szpitala są 2 ł. pod B., wolne od ciężarów, które przeszły na rzecz szpitala ok. 1461 i 1527 r. (CP 4 nr 395).

Kościół Ś. Wojciecha pod miastem → Konary.

6. 1383 po śmierci króla Ludwika star. wlkp. Domarat walcząc z opozycją, pustoszy kraj, m.in. wokół B. (DH 3 s. 423, 425; MPH 2 s. 728, 732); 1421 Bartosz Bukoviensis kan. pozn. (Wp. 5 nr 341); 1428 Maciej s. Pawła z B. notariusz publiczny (ACC 11, 124); 1430 Wojciech Bukowski z Lewic (ACC 13, 71 v); 1440 opatrzny Jan bakałarz z B. wikariusz kat. pozn. (Przem. A 11 b); 1443 opatrzny Marcin Lizibaba niegdyś z B. mieszcz. pozn. (AR 1 nr 256); 1448 Andrzej z B. wikariusz i hebdomadariusz kat. gnieźn. (Lub. A 39); 1456 Szymon Bukowski z Piasków (AR 1 nr 678); 1458 Jan s. Bronisława z B. kleryk diec. pozn. notariusz publiczny (Hock. 3 nr 422); 1459 Jan z B. pleban w Strzałkowie (LBG 1, 316); 1461 dzwonnik [kat. pozn.] Adam z B. (Now. 1, 114); 1483 Jakub z B. kapelan opata i zakonnik lub. (DBL 332); 1499 kapłan Marcin z B. krewny kupca weneckiego Andrzeja Bodar z Otusza (Now. 2, 448); 1502 pożar całego miasta → p. 3; 1509 Jan z B. pleban w Konojadzie (ACC 86, 77); 1510 [kapłan] Mikołaj z B. (AC 2 nr 1638); 1510 Marcin z B. notariusz konsystorza pozn. (Zb. akt klaszt. XIII 4); 1512-20 Jan z B. altarysta w kat. pozn. (Now. 1, 395; MHP nr 246, 248; Dominikanki P-ń A 9); 1515 powietrze morowe w B. (SŹ 3, 178); 1520 bp Jan Lubrański zm. w B. w nocy z 22 na 23 maja (AC 2 nr 1740; Now. 2, 89); 1520 łagodna zima, a 12 III 1521 kwiaty kwitły (SŹ 3, 178); 1525 Błażej Ceradzki duchowny w B. (ACC 100, 214).

1406-81 studenci w Krakowie: 1406 Tomasz s. Henryka, 1412 Andrzej, 1418 Mikołaj s. Fabiana, 1419 Maciej, Szymon, Wawrzyniec, 1429 Szymon s. Mikołaja, 1430, 1436 magister Andrzej bakałarz teologii, kustosz kościoła Ś. Floriana na Kleparzu w Krakowie, 1432 Maciej s. Marcina, 1449 Maciej s. Wawrzyńca, 1451 Jan s. Tomasza, 1459 Mikołaj s. Macieja, 1471 Mikołaj s. Jana, 1477 Maciej s. Jana, Michał s. Andrzeja, 1481 Jan s. Michała Łagoda (AS 1 s. 7, 9, 23, 32, 42, 44, 72, 75, 80, 86, 122, 130, 157, 204, 232, 247).

7. 1397 Lek. 2 nr 2000; 1398 Lek. 1 nr 2733; 1408 WRS 1 nr 658; 1438 Wp. 5 nr 621; 1439 AC 2 nr 1080; 1440 AC 2 nr 1099, 1100; SzPozn. 40-41.

8. Domniemane grodzisko w zachodniej cz. miasta (Hensel 1, 97; Münch 155).

Zarys dawnych obwarowań miejskich wyznaczony ulicami: Mury, Spichrzowa i Stawna. Budynek szpitala Ś. Ducha, wielokrotnie przebudowywany, zwłaszcza w XIX w. (KZSz. V 14, 3-6).