LUBIŃ – opactwo:

1. Położenie dóbr. 2. Granice, młyny, zapowiedzi. 3A. Nadania i poświadczenia własności dóbr, kupna, darowizny i zamiany, dzierżawy, spory majątkowe, obciążenie dóbr czynszami. 3B. Uposażenie kl. lub. w dziesięciny. 3C. Majątek konwentu (wydzielony z dóbr opactwa). 3D. Podatki i świadczenia na rzecz władcy. 3E. Różne procesy. 4A. Pr. niem. we wsiach klaszt. 4B. Pr. niem. w miastach nal. do kl. lub. 5. Kościół klaszt. w L. 6. Opactwo – sprawy wewnętrzne klasztoru: 6A. Lista opatów. 6B. Opactwo lub. a Stol. Apost. 6C. Stosunki z in. klasztorami bened. 6D. Opaci lub. wobec władz duchownych i świeckich. 6E. Organizacja życia klaszt.: a) zakonnicy, b) kapituły zakonne i ich uchwały. 6F. Prepozytury podległe opactwu lub.: a) → Gostyń Stary, b) → Kiszewo, c) → Nowy Dwór, d) Jeżów, e) Chojnata. 6G. Stosunek opactwa lub. do parafii na terenie dóbr lub. (m.in. pr. patronatu). 6H. Nauka i biblioteki klaszt. 6I. Wydarzenia historyczne. 7A. Źródła rękopiśmienne. 7B. Najważniejsze źródła drukowane. 7C. Literatura. 8. Zabytki kultury materialnej oraz wzm. źródłowe na ich temat.

* W haśle używamy skrótów: ABL, BenLub., Krzyw., których brak w ogólnym spisie skrótów; ich wyjaśnienie → p. 7.

1. Położenie dóbr. [Większość wsi opactwa lub. tworzyła zwarty kompleks wokół L.; osobne enklawy stanowiły wsie Wonieść i Gniewowo (ok. 15 km na NW od L.) oraz Radomicko (tylko w XIII i XIV w.), Targowisko i Górka Duchowna (ok. 22 km na W od L.). Wszystkie te wsie znalazły się później w obrębie pow. kośc. Również większą cz. osad zaginionych lub utraconych przez kl. lub. można zlokalizować na terenie tego pow.1→ przyp. 9 i 19 Poza pow. kośc. znajdowały się: m. Święciechowa 30 km na SW od L., na terenie pow. wsch., oraz wsie: Starygród k. Kobylina (sprzedany w 1412 r.) i Garby k. Środy oraz domniemane Trzeszczyokowo k. Winnej Góry (na W od Miłosławia) na terenie pow. pyzdr. Na pograniczu powiatów pyzdr. i gnieźn. k. Wrześni znajduje się kompleks wsi (Psary, Opatówek, Chocicza), które hipotetycznie łączy się z wsiami cytowanymi w źródłach lub.J

Parafie na terenie dóbr lub. → p. 6G.

2. Granice, młyny, zapowiedzi.

[Kl. lub. prowadził liczne spory gran. z sąsiadami2O sporach tych informują wpisy rozproszone w księgach ziemskich, zwłaszcza kościańskich. W kl. lub. w XVII i XVIII w. sporządzono sumariusze dokumentów gran. zachowanych w kl., w tym również ekstraktów z ksiąg sądowych (BenLub. 232, 233, 260). Najbardziej zapalne punkty to gran. → Górki Duchownej z → Sierpowem, → Krzywinia z → Czerwonym Kościołem, → Gostynia Starego i kilku wsi sąsiednich z → Daleszynem oraz Wonieścia i → Gniewowa z → Gryżyną. O sporze gran. między wsią klaszt. Wieszkowo a Bojanicami → p. 3E l. 1475-1501. Gran. z Bielewem → niżej.]

1339-1421 młyny w dobrach lub. [cytujemy tylko pierwsze wzm.]: 1339 w → Gostyniu mł. odstąpiony miastu3W jednym z późniejszych nekrologów lub. znajduje się wiadomość [bez daty], że kl. lub. otrzymał ten mł. z 1 ł. roli od Ludwika mieszcz. gostyńskiego (MPH 5, 620; w MPHn. 9/2 brak takiej wzm.), 1354 w → Żelaznie, 1355 1/2 mł. między → Targowiskiem a → Radomickiem [w 1518 r. zawarto ugodę w sprawie wspólnej budowy nowego mł. w tym miejscu (BenLub. D 57)], 1360 mł. w → Stankowie na rz. Obrze, 1378 mł. w → Krzywiniu, 1421 mł. soł. w → Stankowie na rz. Kielsnicy (DBL nr 63, 73, 154; Wp. 3 nr 1327, 1748; DBL nr 74 i 114 regesty); 1408 wiatrak w L. → Lubiń – wieś p. 3; 1421, 1423 wiatrak w → Jerce (BenLub. 233, 12; Wp. 5 nr 375; DBL nr 156 reg.).

1398-1427, 1447? zapowiedzi dóbr klaszt. → p. 3.

1476-79 [wieś szlach. Bielewo stanowiła enklawę szlach. wśród wsi kl. lub.]: 1476 woźny sąd. na wniosek opata Tomasza i konwentu lub. oraz braci niedz. Mikołaja i Wojciecha z Bielewa odnawia gran. tej wsi z dobrami lub.: począwszy od pala, który uważany jest za kopiec narożny i który jest wbity w środku błota, biegnie granica Bielewa kolejno z wsiami klaszt.: Bieżyniem, Łagowem, Szczodrochowem, Stężycą, Osowem, Żelaznem oraz L. i dochodzi z powrotem do wspomn. wyżej pala; na gran. bielewsko-szczodrochowskiej znajduje się obiekt nieokreślony Radyszyny; kopiec narożny, który dzieli Osowo, Żelazno i Bielewo, nazywa się Malewski; ostrów Rybitwy leży na terenie dóbr lub. [na terenie wsi L.?] w pobliżu wspomn. wyżej błota (KoścZ 16, 138v); 1479 Leonard, Mikołaj i Wojciech ze Strzelec Wielkich [k. Gostynia], dziedzice Bielewa, otrzymują od opata lub. [południowy] brzeg od strony wsi Szczodrochowo, Stężyca oraz Osowo i mają pr. na tym błocie zw. Bielewko zbudować groblę i staw, a w zamian za to odstępują klasztorowi lub. łąki, role i zarośla [nad gran. z wsiami Żelazno i L.] między kopcem narożnym zw. Malewski, a palem narożnym stojącym w błocie między wsiami L., Bielewo i Bieżyń (KoścG 2, 59); 1479 [ponowne?] rozgraniczenie Bielewa z dobrami lub., → Bielewo p. 2 i przyp. 1 o kopcu Malewskim (BenLub. 232, 70v; BenLub. 380 i 402).

3. Własn. duchowna bened. z L. 3A. Nadania i poświadczenia własności dóbr, kupna, darowizny i zamiany, dzierżawy, spory majątkowe, obciążenie dóbr czynszami.

1113 zmarł Michał komes z rodu Abdank (de domo et familia Habdank), fundator kl. lub.; w tymże kl. został pochowany4Wg W. Semkowicza, Ród Awdańców w wiekach średnich, „Roczniki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk” 44, 1917, s. 168 n. był to Michał z rodu Awdańców kanclerz Bolesława Krzywoustego i bliski współpracownik kronikarza Galla (PSB 20, 611; WSB 468). J. Bieniak, Polska elita polityczna XII wieku, cz II Wróżda i zgoda, Społeczeństwo Polski średniowiecznej, t. III, 1985, s. 68, przyjmuje, że Długosz przy redagowaniu swej zapiski opierał się na jakimś roczniku, może na zaginionym roczniku lub. (znamy tylko jego nieliczne fragmenty: MPHn. 6, 113-122). Najstarszy nekrolog lub. (zachowany tylko w części) zawiera 4 wpisy komemoracyjne o komesie Michale (pod 8 VII, 25 VIII, 30 i 31 XII – MPHn. 9/2 s. 82, 94, 114, 115), jednakże brak bliższych określeń nie pozwala na identyfikację któregoś z nich z Michałem kanclerzem. Pamięć Michała fundatora ożyła w L. dopiero w XVII w. (właśnie pod wpływem Długosza?): w Metryce zmarłych Krzyw. wpisał pod dniem 28 X komemorację Michała Skarbka z. Góry (→ Góra, rzekome gniazdo Awdańców; BenLub. 239, 308) i stąd wpis ten znalazł się w MPH 5, 644; wydawca ostrzegł jednak, że słowa „Skarbek” i „Góra” to późne dodatki, które nie pochodzą ze średniowiecznej tradycji kl. lub (DA 3/4, 270).

[Bez daty5W literaturze różnie identyfikowano grono tych osób. Dyskusję tę podsumował J. Bieniak, op. cit., s. 57-70 i tamże zestawił dawniejszą literaturę. Wg tego autora fundatorem kl. lub. był Michał [kanclerz] w l. 1086-95, a cytowana zapiska z księgi brackiej (datowana przez Bieniaka na l. 1123/24) wymienia nieco późniejszych współfundatorów: Bolesława Krzywoustego i jego s. Władysława II z żonami oraz wdę Skarbimira (prawdop. s. Michała) z gronem jego krewnych (synów?). Rozwiązanie to bliższe jest dawnej tezie SemkRA, natomiast sprzeczne z wersją Z. Perzanowskiego, Opactwo... s. 26-41, który uznał, że fundatorem kl. lub. był Bolesław Śmiały. Wyniki badań archeologicznych (→ p. 8) pozwala być może na przyjęcie tezy o dwuetapowej fundacji kl. lub.; w tej sytuacji może się okazać, że zwolennicy obu teorii mają rację; początek księgi brackiej kl. lub.]: imiona braci tego kościoła; złożyli oni jałmużny, których [kl. lub.] używa: ks. Bolesław z żoną, ks. Władysław z żoną, Skarbimir, Jaskotel [Jaszczołd], Skarbimir, Przedwoj, Henryk, Kaderik [Szczedrzyk], Michał, Pakosław, Wojsław z żoną, Degno [Dzięgień?], Jakub, Odolan [imiona te wyróżniono w księdze czerwonym kolorem; panuje zgodny pogląd, że są to imiona głównych fundatorów] (MPHn. 9/2, 4-5).

[A. 1153] księżna Elżbieta ż. ks. Mieszka [St.] dała klasztorowi lub. wieś Ślub6Przyjmowano dotąd, że wpis ten dot. wsi Słupia k. Stęszewa, znanej później jako własn. bpów pozn. Wydaje się jednak, że osady Slub należy szukać bliżej L., przy przebiegającej nieopodal L. drodze z Wrocławia przez Krzywiń, Śrem, Bnin do Poznania. Śladem osady → Slub są prawdop. istniejące do dzisiaj pola Ślubiec i Ślubce w Zbęchach i Bieżynie (UN 84 maszynopis, s. 5, 7) przy drodze pozn. wraz z dziesiętnikami (cum hominibus decimis; MPHn. 9/2: księga bracka7Zapiskę tę powtórzono w XVII w. na wkładce papierowej uzupełniającej brakującą cz. nekrologu pergaminowego, zmieniając jednak jej sens. Niezrozumiałe pojęcie „cum hominibus decimis” zastąpiono zwrotem „cum hominibus et decimis” [z ludźmi i dziesięcinami!] (MPHn. 9/2, 100)).

1181 [fals. ok. 1230] Władysław ks. Polaków na prośbę swego kapelana Andrzeja opata [lub.] odnawia kościołowi NMP i braciom zakonu Ś. Benedykta przywileje swych dziadków i ojca: uwalnia wsie klaszt. od ciężarów prawa pol. zw. stróża, podworowe, powołowe, podymne, powozowe, narzaz i przewód oraz wyjmuje ich spod jurysdykcji sądów [pr. pol.], rezerwując ich sprawy tylko dla sądu książęcego; [po formule datacyjnej i wymienieniu świadków następuje wykaz posiadłości klaszt., odpowiadający stanowi posiadłości kl. lub. w l. 1210-30]: Lubiń ze źrebiami (sortes) przyległymi, Kuszkowo z setnikiem [→ Kuszkowo, przyp. 1] i wsiami do niego nal. oraz płynącymi z nich powinnościami jak stróża, stan, narzaz, powóz i in. ciężary; wspomn. setnikowi podlegają wsie Kuszkowo, Mościszki z jeziorem [bez nazwy] i z jez. Bieżyń, Warla ze źrebiami, Luszkowo, Głuchowo, Kusewo, Zdunowo, Rewuch, Wieszkowo ze źrebiami nal. do młyna, Cyrmino, Zubowo, Popino, Kozłowice, Kosowo, Posepsko, Szczodrochowo, Stężyca, Ślub, Dobrochow, Stupowo, Slauchowo, Jerka, Miechiniewo, Gierłachowo, Górka [k. Śmigla], Piegzino, Święciechowa z cłem, karczmą i z [pr. do] polowania wielkiego i małego, Radlewo, Machcin, Niechłód, Drzęczewo, Chocicza, Kryrowo [obecnie Krerowo], Osowo, Stankowo, Dalewo, Wyrzeka, Trzeszczeokowo, Smolici, Lusno, Małpino [obecnie Mełpin] z jeziorem, Siemowo8Przy nazwie Siemowo po raz drugi wymieniono setnika z podległymi ludźmi i źrebiami oraz wspomn. wyżej daninami; Z. Perzanowski, Opactwo... 51, przyp. 47, słusznie zapewne wyjaśnia, że zwrot ten powtórzono omyłkowo i nie należy wyciągać stąd wniosku, że kl. lub. posiadał 2 setki niewolnych; ponadto [do dóbr kl. lub. należy:] Starygród [pow. pyzdr.] z cłem i karczmami i pr. targowym oraz z przyległymi źrebiami, Psachowo, Opatowo, Krzywiń oraz Radomicko z karczmami, cłem i pr. targowym; wystawca dok. nadaje klasztorowi wielkie jezioro leżące między Mościszkami, Cichowem i Mączlinem [→ Cichowo jez.] oraz w Kaliszu siedlisko (locus) [na założenie kl.?] i cło na moście mniejszym, a także Wonieść z ludźmi, źrebiami i wspomn. wyżej opłatami9Wszystkie wymienione w tym dok. wsie mają osobne hasła w Słowniku. Niektóre z nich zaginęły, a identyfikacja innych budzi wątpliwości; są to wsie: → Chocicza identyfikowana z Chociczą k. Miłosławia lub Chociczą [Wielką] k. Wrześni (obie w pow. pyzdr.; → niżej: Opatowo); → Cyrmino, niezident. wieś, leżała prawdop. w okolicy Lubinia; identyfikowana była przez wydawców z Karminem k. Śmigla (→ niżej: Opatowo), a także, niewątpliwie błędnie, z Czerminem k. Pleszewa w pow. kal.; → Dobrochow, niezident., → uwaga w haśle Dobrochow; → Głuchowo, niezident., zapewne w okolicy Lubinia; w literaturze identyfikowane, jak się wydaje niesłusznie, z Głuchowem k. Czempinia; → Kozłowiec, niezident.; → Kusewo, leżało zapewne k. Łuszkowa, na NE od Krzywinia; → Lusno, niezident.; → Mechiniewo, niezident., identyfikowane niekiedy z Mechlinem k. Śremu, nie wiadomo, czy słusznie; → Opatowo, niezident.; w literaturze utożsamia się ją z Opatówkiem k. Wrześni, pow. gnieźn.; wieś ta sąsiaduje z Psarami i Chociczą Wielką, → wyżej (przypomnieć tu należy również nazwę folwarku: Opatowiec w → Karminie k. Śmigla, p. 2 i przyp. 1); → Piegzino, zaginiona wieś 3 km na N od Osiecznej; → Popino, być może identyczne z wsią Popowo [obecnie Popowo Wonieskie] k. Kościana; → Posepsko niezident., może k. Kosowa i Szczodrochowa, na NW od Gostynia; → Psachowo, niezident.; w literaturze utożsamia się ją z wsią Psary k. Wrześni, pow. pyzdr., → wyżej: Opatowo; → Radlowo, wieś zaginiona, zapewne wchłonięta przez m. Święciechowę; → Rewuch, może na N lub NW od Dolska; → Slauchowo, niezident.; → Slub, prawdop. w pobliżu Lubinia, → przyp. 6; → Smolici, może identyczne z osadą Smolno k. Radomicka (na SW od Śmigla); w literaturze identyfikuje się ją na ogół z wsią Smolice 4 km na SWW od Kobylina w pow. pyzdr. odległą o ok. 40 km od L.; od r. 1431 do końca XVI w. kl. lub. konsekwentnie podtrzymywał swoje pr. do dzies. ze Smolic pyzdrskich, → p. 3B; → Stupowo, niezident.; → Trzeszczeokowo, wieś zaginiona, leżała prawdop. k. Winnej Góry i Miłosławia, ok. 11 km na SSE od Środy; → Warla, leżała między Jerką a Zbęchami, ok. 6 km na NE od Krzywinia; → Zdunowo, leżało może w pobliżu Jerki; → Zubowo, niezident., identyfikowane prawdop. błędnie z Zębowem k. Lwówka (DBL nr 1; Wp. 1 nr 119: tu tylko pierwsza cz. dokumentu bez wykazu posiadłości).

[Koniec XII w.] Wyszesława [ż. ks. Odona] dała klasztorowi lub. wieś Przemęt10Prenrut (Wp. 1 s. 580), Premut (MPHn. 9/2,11); dalsze losy tej darowizny niezn. W SHG brak śladów, że Przemęt należał kiedyś do kl. lub z 8 wołami i 2 końmi do bronowania (erpricarii) (MPHn. 9/2, 11: księga bracka).

[1201-10] Arnold bp pozn. nadaje ołtarzowi Ś. Benedykta [w L.] jako jałmużnę wieś Wyrzekę i in. wieś11Wydawca wpisał w tym miejscu: „Proczewo” (wieś niezident.) wzorując się na tekście kroniki Krzyw., w której nazwa ta została w tym kontekście użyta po raz pierwszy (BenLub. 235, s. 54, dawniej 44 oraz s. 456). W zachowanych 2 kopiach tego dok. brak nazwy: jedna z kopii ma tylko puste miejsce zamiast nazwy, a w drugiej dopisano in. ręką „Kuskowo”. Tymczasem Kuszkowo (Chusowo) było już wcześniej wymienione jako wieś nal. do uposażenia kl. lub. → p. 3A r. 1181 fals. ok. 1230 (DBL nr 3); a. 15 I 1211 tenże rozstrzyga spór między Andrzejem opatem lub. a Witosławem dziekanem [kat.] pozn. o wieś Wyrzekę i przyznaje tę wieś ołtarzowi Ś. Benedykta w L., który dawno temu poświęcił, a dziekanowi daje w zamian wieś Brzeźno [niezident.; jest kilka wsi o tej nazwie w Wlkp.; wydawca identyfikuje z Brzeźnem k. Skoków, ale nie ma na to żadnych przekonywujących dowodów] (DBL nr 4).

[1210-18, może 1210-12] Władysław [Od.] ks. kal. kupuje od kl. lub. wieś Dobra, a w zamian daje opatowi lub. wieś synów Trzeszczyoka12Z. Perzanowski, Opactwo..., s. 114, identyfikował Dobrą z osadą Dobrzec pod Kaliszem; lokalizacja wsi ss. Trzeszczyoka oraz inne interpretacje nazwy Dobra → Dobrochow (hasło i uwaga) (DBL nr 5); 1237 [interpol.] tenże ks. pol. zatwierdza darowiznę komesa Wysza s. Mikołaja z Czerwonego Kościoła dla bened. lub., obejmującą ostrów przyległy do granic m. Krzywinia, leżący poniżej wielkiego mostu po prawej i lewej stronie [mostu?, rzeki?] wraz z wszystkimi pożytkami; ponadto [tu interpolacja:] zatwierdza darowiznę komesa Józefa s. Dobiesława, który dał klasztorowi lub. dziedzinę Cichowo jako jałmużnę (DBL nr 7; Wp. 1 nr 205); 1238 [fals. ok. 1258] tenże zatwierdza nadanie ks. Henryka [Brodatego] ks. śląskiego13Wydawca przypuszcza, że nadanie Henryka Brodatego dla kl. lub. było autentyczne, choć nie wiadomo, czy nie miało miejsca wcześniej niż data falsyfikatu, a mianowicie ok. 1234 r. (zajęcie Wlkp. przez Henryka Brodatego) dla kościoła NMP w L. obejmujące wsie Wąsowo nad Obrą [obecnie nie istnieje] i Gniewowo nad rz. Oseciną z przyległymi do niej łanami (DBL nr 8).

[A. 1230] Wielisław nadał klasztorowi lub. wieś Głuchowo [niezident.] (MPH 5, 61914Wiadomość o Wielisławie ofiarodawcy Głuchowa, niezn. ze źródeł średniowiecznych, pojawiła się po raz pierwszy w metryce zmarłych z 1659 r. (BenLub. 239, 98 pod datą 9 IV). Głuchowo znane było jednak jako własn. kl. lub. już w dok. datowanym na r. 1181 fals. (ok. 1230) → p. 3A i przyp. 7).

1242 [fals.] Przemysł i Bolesław książęta wlkp. postanawiają na prośbę opata Wojsława, że ktokolwiek naruszy dobra kl. lub., zapłaci księciu karę „siedemdziesiąt”, a opatowi „piętnaście” (DBL nr 9; Wp. 1 nr 232); 1242 [fals.] Przemysł ks. pol. wydaje przywilej dla kupców przybywających do L. → Lubiń – wieś, p. 4.

1246 ks. Przemysł rozstrzyga spór opata lub. Heklina z Krzczonem (Crisco) i Krystynem ss. Bogusza i in. ich krewnymi z Pożegowa i Tworzymirek, którzy dowodzili, że kl. lub. nie otrzymał dziedziny Cichowo pr. dziedzicznym; książę przysądza Cichowo klasztorowi lub. (Wp. 1 nr 253; DBL nr 14 reg.); 1246, czystopis 1252, ks. Przemysł oświadcza, że Wojsław opat lub. zezwolił Nieradowi i Bratoniowi komornikom książęcym z → Dębic [k. Dolska] przez pewien czas łowić ryby małą siecią zw. potrzestnica w jeziorze klaszt. Mościeszyce [może obecne jez. Zbęchy?]; książę zastrzega, że [mieszkańcy] źrebu Motolewice nie mają pr. do tego jeziora, a ponadto mieszkańcom Motolewic i Dębic nie pozwala korzystać z jezior [klaszt.] → Jeleńczewo [z którym te wsie sąsiadują], Wielkie i Cichowo (Wp. 1 nr 256; DBL nr 13 reg.; por. Bielińska 253; Sik.Dok. 157);

1257, 1262 zezwolenie na lokację → Krzywinia na pr. niem. → p. 4.

1257 Jakub opat lub. sprzedaje komesowi Krystanowi i jego ss. Jakubowi i Wojciechowi za 18 grz. wieś klaszt. Kryrowo, zachowując sobie dzies. od mieszkańców [kmieci?] tej wsi; nabywcom przysługuje pr. swobodnego płacenia dzies. ze swych pługów [ziemi], gdzie chcą; ks. Bolesław [Pob.] poświadcza tę transakcję (Wp. 1 nr 356, 359; DBL nr 20, 21).

1258 ks. Bolesław [Pob.] transumuje dok. [fals.] z 1181 r. wymieniając w nim te same osady, które zawiera dok. z 1181 r., → wyżej, oraz 3 dodatkowe osady: Cichowo [po Gierłachowie] oraz Jarine [→ Garzyn, przyp. 1] i Grodowo [po Małpinie15Grodowo, osada zaginiona, może k. Mełpina. Por. → przyp. 22] (Wp. 1 nr 368; DBL nr 23 reg., w którym pominięto informację o dopisaniu 3 wsi]); 1262 tenże → p. 4; 1266 tenże rozstrzyga spór między Jakubem opatem lub. a Tomaszem s. Dzierżykraja z Woliszewa [obecnie Olszewo k. Śmigla] przysądzając opatowi cz. wsi Popino [prawdop. identyczne z Popowem, obecnie zw. Popowo Wonieskie, k. Śmigla], do której Tomasz niesłusznie rościł sobie pr. (Wp. 1 nr 420; DBL nr 26 reg.); 1270 tenże na prośbę Jakuba opata lub. wydaje przyw. targowy dla → Krzywinia oraz zwalnia od ceł jego mieszkańców (Wp. 1 nr 441; DBL nr 28 reg.).

1266 komes Blizbor z rodziną nadaje klasztorowi lub. wieś Starkowiec16Wydawca identyfikuje tego Blizbora z sędzią pozn. występującym w l. 1250-75 (Wp. 1 nr 288, 308, 458); wpis w nekrologu pod 23 II nie zawiera daty rocznej zgonu ani wzm. o Starkowcu (MPHn. 9/2, 34). Wydawca Wp. 1 s. 681 identyfikował ten Starkowiec z wsią w pow. pyzdr., a Z. Perzanowski, Opactwo..., s. 128 z wsią Starkowo k. Przemętu. Prawdop. wieś wspomn. w tej zapisce leżała bliżej L., a jej śladem była w 1353 r. łąka Starkowiec nadana przez opata sołtysowi w Osowie (DBL nr 72) (MPHn. 9/2, 12-13: księga bracka).

1277 [fals. w XIV w.] zezwolenie na lokowanie wsi Święciechowa i Radlewo na pr. niem. → p. 4B.

1277 [interpolowany a. 1302] ks. Przemysł nadaje Jakubowi opatowi lub. i jego klasztorowi pr. wielkiego i małego polowania m.in. na bobry, niedźwiedzie, sarny, tury albo żubry (silvestici bubulci) oraz jelenie na terenie dóbr, które kl. posiada lub będzie posiadać; ponadto książę nadaje opatowi pr. pobierania główszczyzny w sprawach o zabójstwo mieszkańców wsi klaszt. (DBL nr 33; Wp. 3 nr 2030); 1277 tenże książę zwalnia wszystkie wsie kl. lub. od [powinności] opolnych, a wsie Starygród, Małpino, Dalewo, Wyrzeka, Osowo, Szczodrochowo, Cichowo, Górka, Radomicko i Wonieść wyłącza z opola krzywińskiego, → Lubiń – opole [por. → Krzywiń – opole] (Wp. 1 nr 469; DBL nr 34 reg.).

1282 ks. Przemysł zatwierdza transakcje: a) Marcin opat lub. kupuje od Mikołaja s. Wojny (Voyno) za 10 grz. srebra źreb zw. Wieszkowo, położony k. wsi klaszt. Wieszkowo (Wp. 1 nr 512; DBL nr 37 reg.), b) tenże opat daje Stefanowi kaszt. krob. s. Szczedrzyka kaszt. krzyw, wieś Jerkę, a otrzymuje od niego w zamian wieś Marzyszewo wraz z całą rzeczką płynącą na gran. tych wsi (Wp. 1 nr 513, 514; DBL nr 38, 39 regesty); 1286 [fals. interpol] tenże przysądza klasztorowi lub. Charbielin oraz [tu interpolacja:] Dłużynę z jeziorami Trzebidza i Kosino, nadane testamentem przez komesa Boguszę s. Piotra z Charbielina17W księdze brackiej i w nekrologu występuje [a. 1283] Bogusza s. Piotra z Charbielina, który darował kielich klasztorowi lub.; o nadaniu posiadłości ziemskich brak wzm. (MPHn. 9/2 s. 13, 107), wbrew roszczeniom jego bratanków Mściwoja s. Blizbora oraz Detleba i Piotra ss. Piotra; ks. nadaje wsi Charbielin zwolnienia podobne, jak mają in. wsie klaszt. (Wp. 1 nr 561; DBL nr 40).

1294 [fals. prawdop. w 1302 r.] ks. Przemysł II potwierdza opatowi Marcinowi i konwentowi lub. przywilej [fals.] swego ojca Przemysła I z 1242 r., a równocześnie wymienia osady nal. do kl.: L. ze wszystkimi sąsiednimi źrebiami, Kuszkowo z setnikiem [→ Kuszkowo, przyp. 1] i wszystkimi ludźmi, którzy do niego należą; ci ludzie oraz in. ludzie nal. do kościoła [tzn. do kl. lub.] płacą stróżę, stan, narzaz, powóz i in. ciężary [oraz] poradlne; setnikowi podlegają wsie: Kuszkowo, Mościszki z jez., w którym [mieszkańcy] wsi Dębice i Motolewice nie mają pr. łowić, jez. Małpino, w którym [mieszkańcy] Motolewic i Łagowa nie mają pr. łowić, Warla z wszystkimi źrebiami, Łuszkowo, Głuchowo, Kusewo, Puteowo, Rewuch, Motolewo, Wieszkowo z wszystkimi źrebiami nal. do młyna, Cyrmino, Zubowo, Popino, Kozłowice, Kosowo, Posepsko, Szczodrochowo, Stężyca, Ślub, Dobrochow, Stupowo, Slauchowo, Mechiniewo, Jerka, Marzyszewo, Gierłachowo, Cichowo z jez., w którym [mieszkańcy wsi] → Dębice i Brzednia nie mają pr. łowić, jez. Wielkie z rybakami leżące między Mościszkami, Cichowem i Mączlinem, Górka [obecnie Górka Duchowna], Piegzino, Charbielin, Dłużyna z 1/2 jez. Trzebidza i z jez. Kosino, Święciechowa z pełnym pr. niem. i imm. sąd. i z cłami, Radlewo, Osowo, Stankowo, Dalewo, Wyrzeka, Trzeszczeokowo, Smolici, Lusno, Małpino, Jarine [Garzyn, przyp. 1], Grodowo, Siemowo18→ przyp. 8; ten sam zwrot o setniku przy nazwie Siemowo powtarza się w dok. z 1258 r. oraz w fals. z 1294 r z setnikiem, ludźmi i źrebiami do niego należącymi i wspomn. wyżej powinnościami; ponadto [kl. posiada] Starygród z karczmami i cłem, Psachowo, Opatowo, Radomicko z 1/2 sadzawki i 1/2 mł., Wonieść z ludźmi i źrebiami, Gniewowo, Krzywiń z cłem i pr. niem., Sulewo [prawdop. obecnie Sulejewo k. Osiecznej] (cz. tej wsi dz. Piotr obiecał ofiarować klasztorowi jeżeli umrze bezpotomnie)19Fals. z 1294 (1302) przynosi w porównaniu z dok. z l. 1181 i 1258 nowe informacje o jeziorach k. Mościszek i k. Małpina, a ponadto obok miejscowości wymienionych dodatkowo w 1258 r. (które są tu powtórzone) wymienia po raz pierwszy. → Charbielin, 11 km na SW od Śmigla; → Dłużynę, 12,5 km na SW od Śmigla, wraz z 1/2 jez. Trzebidza i z jez. Kosino; → Marzyszewo, zaginioną wieś na NE od Krzywinia, której grunty zostały wchłonięte przez to miasto; → Motolewo (po wsi Rewuch), zaginioną wieś w okolicy Jeleńczewa na NWW od Dolska. W miejscu, gdzie poprzednie dokumenty wymieniały Zdunowo, tu mamy Puteowo, utożsamiane w literaturze z zaginionym Pucołowem k. Brodnicy pod Śremem; należy jednak liczyć się z możliwością, że jest to skażona forma nazwy Zdunowo. Opuszczono w fals. 1294 (1302) wsie Machcin, Niechłód, Drzęczewo, Chociczę i Krerowo występujące we wcześniejszych dok. (1181 fals. ok. 1230 i 1258); książę zezwala bened. lub. lokować niektóre z wymienionych wyżej wsi na pr. niem. (DBL nr 41 z obszernym komentarzem; Wp. 2 nr 719).

1296 [fals. prawdop. w 1302 r.] król Przemysł nadaje Marcinowi opatowi lub. szerokie uprawnienia z zakresu imm. sąd., pr. polowania wielkiego i małego z pr. karania kłusowników, potwierdza w specjalny sposób posiadanie Staregogrodu z karczmami i cłem oraz Wonieścia z jez. [Wonieść], w którym mieszkańcy Gryżyny i Osieka nie mają pr. łowić (DBL nr 42 ze szczegółową analizą treści dok.; Wp. 2 nr 744; MS 4 suppl. nr 84 reg.).

1299 Tomasz s. Dzierżykraja z Kopanicy za zgodą swych ss. daje benedyktynom lub. swoją cz. wsi Popino [= Popowo Wonieskie?] (DBL nr 43); 1300 opat i kl. lub. jako posiadacze Szczodrochowa zawierają ugodę z Mikołajem wdą kal. [posiadaczem] Daleszyna: obie strony zamieniają się gruntami położonymi na brzegu rz. Obry i należącymi do wspomn. wsi; w pobliżu znajdują się 2 młyny, jeden nal. do Daleszyna a drugi do Szczodrochowa; obie strony wyrażają zgodę na postawienie [dalszych] 2 młynów (ad constituenda... molendina) na zamienionych między sobą brzegach rzeki (Wp. 2 nr 834; DBL nr 44 reg.); 1301 Mikołaj s. Przedpełka wda kal., dz. Gostynia nadaje benedyktynom lub. ufundowany przez siebie za zgodą bpa pozn. szpital Ś. Ducha w Gostyniu i przyłącza do niego kościół [par.] w Gostyniu Starym z jego dzies. i in. uposażeniem, dziedzinę Gostyń Stary z mł. Skrobacz i sadzawkami (które można zbudować na rzeczce [bez nazwy] bez szkody wieśniaków z Daleszyna) oraz 1/2 jez. Zdbino kupioną od dziedziców Mączlina; Andrzej bp. pozn. przyłącza wspomn. par. do wspomn. szpitala (Wp. 2 nr 841, 847; DBL nr 45, 46 regesty).

[bez daty (XIII/XIV w.?), a. 1439] kl. lub. otrzymał Ostrowieczno od komesa Gotarda oraz Bozegeuo [Pożegowo? wg MPH V, 618] od komesa Jarogniewa20Nazwa Bozegeuo, zinterpretowana w nekrologu z XVII w. jako Pożegowo, mogła też dotyczyć np. wsi Borzujewo vel Borzejewo (pisano też Bozegewo) w pow. pyzdr. Żadna jednak z wsi wymienionych w tych zapiskach nie była już później wymieniana wśród posiadłości lub (MPHn. 9/2 s. 51, 72).

1302 bracia Włastek i Radoń sprzedają klasztorowi w L. swą cz. Wieszkowa za 40 grz. (za 20 grz. zastawili tę cz. już wcześniej, teraz odebrali drugie 20 grz.); ich bratanek Witosław s. Piotra z Wieszkowa nadaje benedyktynom lub. swą cz. Wieszkowa (Wp. 2 nr 847; DBL nr 47).

1302 Henryk ks. śląski, pan Głogowa i Wlkp. potwierdza przywileje kl. lub. nadane przez Przemysła i Bolesława Pob., przyznaje opatowi imm. sąd. w posiadłościach opactwa, również w miastach Krzywiniu i Swięciechowie (Wp. 2 nr 860; DBL nr 48 reg.).

1303 kl. w L. nabywa części w Łagowie: Brykcy daje swą cz. jako zastaw za 14 grz. srebra, Tomasz i Stanisław ss. zm. Dolberta sprzedają cz., która im przypadła w działach, za 4 grz., Witosław s. zm. Jakuba sprzedaje 1/2 swej cz. za 6 grz., a Maciej s. zm. Jakuba swą cz. daje klasztorowi (Wp. 2 nr 866, 867; DBL nr 49, 50 regesty).

1304 Maciej s. zm. Jana ze Świerczyny za złupienie dóbr kl. lub. nadaje temuż kl. wieś Garby [k. Środy, pow. pyzdr.] i 1/2 wsi Zelnicze [= Zielniki k. Środy?, pow. pyzdr.] (DBL nr 51); 1307 Henryk ks. śląski, pan Głogowa i Poznania potwierdza darowiznę dla kl. lub.: Mojek dz. Wławia nadaje Wławie (Wp. 2 nr 908; DBL nr 52 reg.).

1309 Świętosław s. zm. Czucha sprzedaje klasztorowi lub. wieś Popino [Popowo Wonieskie?] (Wp. 2 nr 908; DBL nr 52 reg.).

1316-19 ks. Władysław [Lok.] potwierdza darowizny na rzecz kl. lub.: 1316 Jan i Dobrogost dziedzice Łuszkowa nadali mu należne im po ojcu Łuszkowo; 1318 Mikołaj i Mancz z matką Jagną nadali należny im po ojcu Święciec [obecnie Świniec]; 1319 Jan ze Świerczyny brat [zm.?] Macieja potwierdza jako jego sukcesor darowiznę wsi Garby; książę, potwierdzając darowiznę tej wsi, posiadającej już pr. niem., wyłącza ją z opola Drsechcza [zapewne Dzierzchnica] oraz spod jurysdykcji grodu w Gieczu i podporządkowuje ją jurysdykcji opata (Wp. 2 nr 988, 1000, 1014; DBL nr 55, 56, 57 regesty).

1323 wyrok sądu star. gen. wlkp.: Bodzęta zw. Mleczkowic z bratem przyrodnim będzie miał pr. wwiązać się w dziedzinę Garby, którą niegdyś posiadał i sprzedał jego ojciec, jeżeli w ciągu 2 l. zapłaci klasztorowi lub. 70 grz. tzn. taką sumę, jaką jego ojciec otrzymał za Garby od Macieja s. Jana ze Świerczyny (Wp. 2 nr 1036; DBL nr 58 reg.); 1324 Świętosław z Dębic z bratem Wojciechem rezygnują na rzecz Pawła opata i kl. lub. z wszelkich pr., jakie mieli do jeziora zw. Mościeszyce [obecnie jez. Zbęchy?] (Wp. 2 nr 1041; DBL nr 59 reg.).

1348 Bodzęta z 2 siostrami nadaje Garby klasztorowi w L. (Wp. 2 nr 1268; DBL nr 66 reg.); 1348 wyrok sądu star. gen. wlkp. przysądza Garby opatowi i kl. w L. wbrew roszczeniom Andrzeja i Tomisława braci ze Słupi [obecnie Słupia Wielka k. Środy, pow. pyzdr.] (Wp. 2 nr 1270; DBL nr 67 reg.).

1353 król Kazimierz na prośbę opata Andrzeja potwierdza i uzupełnia przyw. targowy dla m. → Krzywinia (Wp. 3 nr 1317; DBL nr 71 reg.).

1360-62 sąd król. przysądza: a) 1360 Andrzejowi opatowi lub. dziedzinę Wierzbięcice [wieś zaginiona, prawdopod. weszła później w skład wsi Bielewo w sąsiedztwie L.] wbrew żądaniom cc. Wierzbięty z Trzebini, b) 1362 opatowi lub. [imienia brak] dziedzinę Wieszkowo (Wp. 3 nr 1431, 1476; DBL nr 81, 83 regesty); 1362 Andrzej opat lub. otrzymuje części Łagowa od Wojciecha dz. Łagowa, a w zamian daje mu Wławie (Wp. 3 nr 1483; DBL nr 84 reg.).

1364-91 wieś Święciec: 1364 król Kazimierz transumuje i potwierdza dok. Władysława Łok. z 1318 r. dot. wsi Święciec (Wp. 3 nr 1523; DBL nr 88 reg.); 1367 sąd król. przysądza Janowi opatowi lub. i jego konwentowi Święciec (DBL nr 95); 1391 bracia Wawrzyniec z Będlewa, Wincenty z Choryni i Jan z Łodzi zrzekają się swych praw do wsi Święciec, która od dawna należy do kl. lub. (DBL nr 118).

1366 sąd przysądza klasztorowi w L. cz. Motolewic (Wp. 3 nr 1566; DBL nr 92 reg.); 1375 w wyniku zawartej ugody Katarzyna wd. po Piotrze z Małpina [obecnie Mełpin] zapisuje w testamencie swój majątek ruchomy i nieruchomy w Małpinie i w Mączlinie opatowi Sobiesławowi i kl. w L. (DBL nr 112); 1391 kl. lub. otrzymuje Łagówko Małe od Pielgrzyma (Peregrinus) dz. tej wsi, a 1398 star. gen. wlkp. tę darowiznę potwierdza (Wp. 3 nr 1914, 1994; DBL nr 119, 125 regesty).

1398-1427, 1447? zapowiedzi dóbr klaszt.: 1398 woźny sąd. zapowiada w imieniu opata lub. [imienia nie podano] dziedziny: L., Żelazno, Szczodrochowo, Wieszkowo, Rakowiec, Cichowo, Kliszewo, [w nich zwłaszcza] drzewa w zapustach czyli gajach (Lek. 2 nr 2248); 1420 opat lub. ma stawić przed sądem Mik. Rybałę, który zezna, czy dziedzina Małpino była [przez opata] zapowiedziana (KoścZ 6, 99); 1426 woźny sąd. zapowiada w imieniu Wojciecha opata lub. drogi (vie indirecte), łąki, pastwiska, lasy i zarośla w dziedzinie Piegzino [wieś zaginiona na N od Osiecznej] dla sąsiadów i dla ludzi obcych (KoścZ 8, 235); 1427 prawa zakaźń [tzn. teren objęty zapowiedzią] w → Łuszkowie (WR 3 nr 1136); 1447 [?] woźny sąd. na zlecenie opata Wojciecha [imię błędne!, w tym czasie opatem był Stefan] zapowiada dziedziny L. Siemowo, Osowo, Kosowo, Stężycę, a w nich drogi i ścieżki (vie indirecte, semite indirecte), lasy, zarośla, gaje, pustkowia, wody i ryby oraz chmiel i inne pożytki leśne (KoścZ 13, 88).

1399-1401 opat lub. w sporze z Janem Gryżyńskim o gran., o Wławie, o strugę Samicę i o jez. Wonieść (Lek. 2 nr 2263, 2381, 2434, 2607; KoścZ 2, 15v; KP nr 929); 1402 Bonifacy IX pap. poleca oficjałowi pozn., aby rozsądził spór klasztoru lub. o wsie, posiadłości, jeziora i cieki wodne (aqueductus) przeciw Andrzejowi, Przybysławowi, Janowi i Wyszakowi z Gryżyny i [ich stryjence] Klarze wd. po zm. Przybysławie z Gryżyny (DBL nr 129; BulPol. 3 nr 855).

1401 sąd polubowny przysądza klasztorowi lub 2 ł. roli w Święciechowie (DBL nr 128).

1408 wyznaczony przez pap. Bonifacego IX sędzia duch. przysądza klasztorowi lub. wieś Wławie oraz jez. Wonieść z odpływem Samica [łączącym jezioro z Obrą?]; posiadłości te były w posiadaniu wspomn. wyżej Gryżyńskich od czasów opata Pawła [1316-34] (DBL nr 134-136 tekst poprawiony; Wp. 5 nr 128, 136, 140).

1411-12 Maciej opat lub. z konwentem kupuje Jerke od Czerny Jereckiego i jego bratanic, cc. zm. Pietrasza Suczki (Wp. 5 nr 185 reg., 186, 188 – tu opuszczono wiersz z nazwą wsi, 204; DBL nr 138, 139 reg., 140 reg., 143); 1414 tenże opat w sporze z Małg. Jerecką o pr. bliższości do Jerki (KoścZ 4, 112); 1414 król Władysław potwierdza kupno Jerki przez kl. lub. (DBL nr 148; Wp. 5 nr 234 reg.).

1412 tenże opat Maciej sprzedaje Mik, Lubiatowskiemu stolnikowi pozn. Starygród (DBL nr 143; Wp. 5 nr 204 reg.).

1422 Wojciech opat lub. z konwentem nadaje dziedzinę Marzyszewo miastu Krzywiń (DBL nr 155; Wp. 5 nr 353 reg.).

A. 1439 Mirka kobieta dała [klasztorowi lub.?] wieś [którą?] (MPHn. 9/2, 73).

1444 nadanie Wonieścia i Gniewowa w dożywocie byłemu opatowi lub. Stanisławowi → p. 6A; 1445 Stanisław były opat lub. wydzierżawia wspomn. wsie Dzierżkowi Leszczyńskiemu (PG 2, 104; ACC 28, 55v; wzm. z XVIII w.: BenLub. 232, 134).

1447 król Kazimierz zatwierdza sprzedaż wsi Piegzino przez Stefana opata lub. Mikołajowi z Drzeczkowa; opat pozbywa się tej wsi z powodu różnych niedogodności: [oddalenia od L.?], spustoszenia oraz krzywd wyrządzanych przez sąsiadów (DBL nr 217; MS 1 nr 2).

1460 król Kazimierz oznajmia, że Stefan poprzedni opat lub. z konwentem odstąpili mu wsie Wonieść i Gniewowo w celu zastawienia ich na 2 l. Janowi Chełmskiemu [z Chełmskiej Woli pod Krakowem] kaszt. połanieckiemu [brat Ścibora z Ponieca] za 1300 zł węg. na koszta kontynuowania spraw pruskich; obecny opat Wojciech z konwentem postanawiają wykupić wspomn. wsie za zgodą króla, a król zwalnia te wsie z płacenia stacji król. na tak długo, dopóki wspomn. suma zastawu nie zostanie klasztorowi zwrócona (DBL nr 235; MS 4 suppl. nr 936); 1461 opat Wojciech z konwentem sprzedają czynsze z dóbr lub. w celu zyskania pieniędzy na wykup Wonieścia i Gniewowa: z Małpina czynsz 10 zł węg. Stefanowi z Kostrzyna altaryście w kościele Ś. Barbary w Chwaliszewie [k. Poznania] za 100 zł węg., z Krzywinia i Jerki czynsz 16 zł węg. od sumy 220 zł węg. dla kanoników koleg. NMP [k. kat. pozn.], z Wyrzeki czynsz 3 grz. 1 wiard. wikariuszom kat. pozn. za 100 fl. węg.(ACC 41 k. 38v, 109, 109v); 1461 23 IX ciż przyjmują na dożywocie szl. Miklasza z Malczewa i zobowiązują się odprawiać po jego śmierci msze za niego i za jego rodzinę (→ p. 3C r. 1466), a w zamian otrzymują 200 grz. w półgr (DBL nr 239); [1461 30 XII; wg wydawcy: 1460, gdyż przyjął on błędnie, że dok. datowano wg stylu „a Nativitate”] Wojciech opat lub. z konwentem zobowiązują się oddać do 25 XII 1462 r. 100 zł węg. wykonawcom testamentu zm. szl. Niklasza [brak nazwiska; prawdop. identyczny z wspomn. Miklaszem z Malczewa]; jeżeliby nie zapłacili tej sumy, oddadzą w zastaw czynsze z ról mieszczańskich we wsi Marzyszewo swym poręczycielom, tzn. burmistrzowi i rajcom m. Krzywinia (DBL nr 237); 1463 Wojciech opat lub. z konwentem zapisuje Dziersławowi pleb. w Świerczynie czynsz 16 zł węg. ze wsi Wyrzeka od sumy 200 zł węg.; uzyskane pieniądze przeznaczone są na wykup wsi Wonieść i Gniewowo (ACC 43, 47v).

1498 Stanisław opat lub. z konwentem spłaca Grzegorzowi z Bydgoszczy altaryście w Świerczynie i dziekanowi w Środzie oraz Mac. Gostyńskiemu patronowi wspomn. altarii sumę główną 200 zł węg., od której kl. lub. płacił czynsz 16 zł węg. z Wyrzeki (ACC 75, 93; wzm. na ten temat: PG 12, 67v); ok. 1501 ciż spłacili Maciejowi altaryście ołtarza NMP i Ś. Mikołaja w Krzywiniu sumę główną 72 grz., od której płacili dotąd czynsz 6 grz. z L. (PG 12, 163v); 1502 ciż spłacają kanonikom koleg. NMP [w Poznaniu] sumę główną 220 zł węg., od której płacono od 1461 r. czynsz 16 zł węg. z Krzywinia i Jerki (PG 12, 215; BenLub. 359).

1517 Błażej opat lub. wydzierżawia Janowi Siekierzeckiemu pleb. w Dolsku i Błażejowi klucznikowi z L. jeziora w Krzywiniu oraz we wsiach Cichowo, Mościszki, Dalewo, Zbęchy, Wonieść, Małpino i Bieżyń na czas od ś. Jadwigi [15 X 1517] do Wielkanocy [1518 r.] za 28 grz.; w Zbęchach, Dalewie i Bieżynie łowić im wolno 2 razy niewodem (raz na czółnach, a raz pod lodem), w pozostałych wsiach dowolnie; w czasie Adwentu i Wielkiego Postu dzierżawcy mają dostarczać ryby dla opata i konwentu (ACC 92, 142).

1520 Wawrz. Pasikoń z Konarskiego daje Błażejowi opatowi lub. 3 grz. [czynszu]; w 1506 r. tenże Pasikoń zapisał taki czynsz dożywotnio Maciejowi z Miechorzcwa opatowi lub., a obecnie zobowiązuje się płacić go opatowi Błażejowi i jego następcom (ACC 95, 29v).

1520 król Zygmunt potwierdza przyw. Kazimierza Jag. z 16 X 1460 r. [DBL nr 235], → wyżej (BenLub. D 58).

1528 Mik. Wyleziński prep. jeżowski i były opat lub. ofiarowuje klasztorowi w L. jako intencje mszalne sumy 1000 grz. i 100 zł węg. zabezpieczone u jego brata Bernarda Wylezińskiego na młynach wodnych pod m. Kalisz; na poczet tych sum kl. otrzymał już 80 grz., a pozostałość Bernard ma spłacać klasztorowi po 12 grz. rocznie (BenLub. D 59); 1535 star. gen. wlkp. potwierdza tę darowiznę (BenLub. D 74).

1530 król Zygmunt [St.] potwierdza na prośbę Floriana opata lub. przyw. [fals.] Przemysła II z 1296 r. [DBL nr 42] (MS 4 nr 15819; MS 4 suppl. nr 84); 1530 tenże król oznajmia, że Florian opat lub. wydzierżawia na 3 l. Andrzejowi Zakrzewskiemu sekretarzowi król., burgr. krakowskiemu, wojskiemu pozn. i star. rogoz. całe dobra lub. za 200 zł węg. rocznie (MS 4 nr 5746).

1535 tenże król na prośbę Wawrzyńca opata lub. wyraża zgodę na zamianę dóbr: kl. lub. odda wieś opust. Małpino braciom Stanisławowi i Piotrowi Radzewskim, a oni dadzą klasztorowi wieś Jeleńczewo (MK 50, 80; MS 4 nr 17298).

1539 tenże król wyraża zgodę na zamianę wsi: kl. lub. ma dać Mac. Kopaczowskiemu [recte Kopaszewskiemu?] wieś Garby, a w zamian ma od niego otrzymać Kopaczowo [recte Kopaszewo?] w pow. kośc. [transakcja nie została zrealizowana] (MS 4 nr 19908).

1560 Paweł Chojnacki opat lub. kupuje dom w Poznaniu przy ul. Szewskiej (z placem ciągnącym się do murów miejskich) od Szymona Łazarka i Zofii jego siostry (lub ciotki) za 1500 fl.; na tym domu ciąży czynsz 12 gr pol. dla cysterek z Owińsk od sumy 70 fl. (ABL Liber albus k. 57, 132).

1565 kl. lub. daje w dożywocie Ściborowi Krzykowskiemu wieś Garby [w pow. pyzdr.] → p. 6D.

1577 król Stefan i Łukasz Kościelecki bp pozn. wyrażają zgodę, aby Andrzej Chrzczonowski opat lub. z konwentem zastawili 4 wsie klaszt. w celu uzyskania pieniędzy na zapłacenie kontrybucji uchwalonej w tymże roku w Piotrkowie21Synod w Piotrkowie uchwalił w 1577 r. kontrybucję z dóbr duchownych po 24 gr z łanu (H. Karbownik, Ciężary stanu duchownego w Polsce na rzecz państwa, Lublin 1980, s. 136); kl. lub. zastawia Jerzemu Ponieckiemu wsie Wonieść i Gniewowo za 2000 fl. pol. oraz braciom Janowi i Wojciechowi Kokalewskim wsie Dalewo i Wyrzekę za taką samą sumę (PG 21, 751v-755).

1581 król Stefan wyraża zgodę, aby kl. lub. sprzedał z pr. odkupu Jerzemu Ponieckiemu wsie Wonieść i Gniewowo za 2000 zł pol.; 1582 Łukasz Kościelecki bp pozn. [były opat lub.] wyraża zgodę w tej samej sprawie (AE XIV 17-20v).

1581, 1583 do kl. lub. należą wsie: Jerka, Święciec, Zbęchy, Wławie, Łuszkowo, Wieszkowo, Siemowo, Kosowo, L., Łagowo, Mościszki, Bieżyń, Dalewo, Wyrzeka, Osowo, Żelazno i Stankowo (KoścZ 67 k. 21, 752v).

3B. Uposażenie kl. lub. w dziesięciny.

1243 Bogufał bp pozn. odstępuje Janowi opatowi lub. dzies. ze wsi Cichowo oraz dzies. nal. do kat. pozn., a dotąd bezprawnie pobieraną przez opatów lub., ze źrebi: koło Małpina, Grodowo, Międzygórze, koło Dalewa, Rogożewo i Smolice22Wykaz źrebi jest wieloznaczny, gdyż zwroty „circa Malpino” i „circa Dalewo” można trojako rozumieć; a) jako niezn. źrebia bez nazwy położone w pobliżu Mełpina i Dalewa i niezależne od 4 in. źrebi wymienionych w tym samym dok., b) jako określenie położenia 4 niezn. źrebi: Grodowo i Międzygórze k. Mełpina, Rogożewo i Smolice k. Dalewa (interpretację tę, spotykaną w literaturze, trzeba odrzucić, ponieważ wsie Rogożewo i Smolice oddalone są o ok. 40 km od Dalewa i Mełpina), c) jako określenie położenia Grodowa k. Mełpina a Międzygórza k. Dalewa, a w zamian za te dzies. kl. lub. ma dawać bpowi pozn. 6 funtów kadzidła rocznie (Wp. 1 nr 241; DBL nr 12 reg.).

1257 opat lub. odstępuje kapitule kat. gnieźn. dzies. ze wsi Opatów [= Opatówko k. Wrześni w pow. pyzdr.?], a otrzymuje w zamian dzies. z wsi Wyszakowo [pow. pyzdr.] (Wp. 1 nr 348, 349; DBL nr 17, 18 regesty).

1257 Jakub opat lub. sprzedaje Kryrowo (→ p. 3A), lecz sobie pozostawia dzies. od mieszkańców [kmieci?] tej wsi; nabywcom przysługuje pr. swobodnego płacenia dzies. ze swych pługów ziemi, gdzie chcą (Wp. 1 nr 356, 359; DBL nr 20, 21).

1273 Mikołaj bp pozn. rozstrzyga spór między Wincentym s. Przedpełka wdy pozn. a kl. lub. w sprawie dzies. z wsi Wyrzeka i powołując się na dok. bpa Arnolda [a. 15 I 1211; dok. dotyczył pr. własności, a nie pr. do dzies.] przyznaje te dzies. klasztorowi w L. (DBL nr 29).

1278 Jan bp pozn. zatwierdza zamianę dzies.: kap. [kat.] pozn. daje benedyktynom lub. dzies. z wsi Motolewice, Wąsowo, Marzyszewo i Gniewowo, a kl. odstępuje za to kapitule dzies. z wsi Wyszakowo [w pow. pyzdr.] i Kryrowo (DBL nr 36; Bielińska 345).

1311 Wincenty opat lub. zawiera ugodę z Michałem kan. [kat.] pozn. w sprawie dzies. ze Szczodrochowa: [w zamian za te dzies.] Michał otrzyma od kl. lub. 1 grz. srebra w b.r. i po 1/2 grz. w n. l. dożywotnio lub do czasu otrzymania in. prebendy (Wp. 2 nr 945; DBL nr 54 reg.).

1353-1413 wg informacji zawartych w przywilejach soł. kmiecie wsi klaszt. Osowo, Szczodrochowo, Lagowo, Stankowo, Małpino, Święciec, Bieżyń, Targowisko, Mościszki i Jerka płacili klasztorowi lub. tytułem dzies. po 1 wiard. [z łanu]; [możliwe, że w in. wsiach klaszt. dzies. wtopiona została w daninę pień. z łanu]; we wsi Wławie [która w 1371 r., w chwili wystawienia przyw. soł., była w rękach szlach., a dopiero później wróciła w posiadanie kl. lub.] dzies. wynosiła 4 sk. [= 8 gr] z łanu, → p. 4.

1431 pensja albo wiardunki [dzies.] z Rogożewa i Smolić dla Sędka prep. w Chojnacie, → p. 6Fe.

1443 Andrzej [Bniński] bp pozn. na prośbę opata Stanisława transumuje dok. z 1301 r. dot. dzies. należnych opatowi lub. ze wsi Gostyń Stary, Daleszyn, Gola [k. Gostynia], Brzezie, Zdbino, Malewo i Pożegowo [k. Gostynia] i na mocy dekretu kapituły kat. pozn. potwierdza pr. opata do tych dzies. (DBL nr 191; Wp. 5 nr 706 reg.; por. CP 29, 21 tekst wspomn. dekretu kapituły); 1443 tenże na prośbę tegoż opata transumuje i potwierdza dok. z 1243 r. dot. dzies. z różnych wsi oraz dot. daniny kadzidła z opactwa dla kat. pozn. (DBL nr 192; Wp. 5 nr 707 reg.); 1443 [Andrzej Bniński] bp pozn. i kapituła kat. pozn. potwierdzają zgodnie 2 dok. opata Wincentego [1309-11?; → p. 6A] w sprawie dzies. z pewnych wsi i w sprawie 6 funtów kadzidła, które opat lub. ma dawać co roku katedrze pozn.; jeżeli po sprawdzeniu okaże się, że bp lub jego poprzednicy byli w posiadaniu wspomn. dzies., to nadal tak pozostanie, a jeśli nie, opat będzie musiał udowodnić swoje pr. do tych dzies. (CP 29, 21).

1445 [Andrzej Bniński] bp pozn. wydaje wyrok w sporze między Stefanem opatem lub. a Andrzejem pleb. w L.: bp kasuje daninę chleba i piwa z kl. lub. dla pleb. w L. [ustanowioną w 1414 r., → Lubiń – wieś p. 5], a w zamian za to kl. ma dawać plebanowi [co roku] 5 grz. dzies. z Luszkowa (AE I 106; BenLub. 310).

1523 Mik. [Wyleziński] opat lub. pozywa Barbarę Smolicką ze Smolic [pow. pyzdr.] o dzies. z 8 ł. soł., które ona uprawia oraz o dzies. po 1 wiard. z łanów os. i opust., które uprawiają kmiecie w Smolicach; pozwana zeznaje, że uprawia tylko łany folw., z których daje dzies. snop. plebanowi w Smolicach, a kmiecie płacą wiardunki dzies. opatowi lub., lecz nie uprawiają tak wiele łanów, jak utrzymuje opat [liczby łanów nie podano] (ACC 98, 34v).

1561 [wg Krzyw. na podstawie zaginionej kroniki przeora Tomasza za Zbrudzewa, → p. 6Ea] opat Paweł Chojnacki toczył spór z Wojc. Sadłińskim pleb. w L. o dzies. z Jerki, → Lubiń – wieś p. 5.

1594-1601 Stan. Kiszewski opat lub. pozywa kilkakrotnie posiadaczy wsi Rogożewo [w pow. pyzdr.] (w 1594-95 Jana z Konar kaszt. kal., a od 1596 Stan. Siewierskiego star. ostrzeszówskiego) o wiardunki dzies. po 12 gr z łanu (BenLub. 453); [po 1590] tenże opat pozywa Stan. Siewierskiego star. ostrzeszowskiego o zaległe wiardunki dzies. ze wsi Smolice [w pow. pyzdr.] (BenLub. 453); 1597 tenże opat pozywa Adama Bielewskiego o dzies. z Bielewa (BenLub. 453).

3C. Majątek konwentu (wydzielony z dóbr opactwa).

1441 wg zarządzenia bpa ordynariusza opat nie ma sam pobierać dochodów z wsi klaszt., lecz dochody ma zbierać klucznik i on ma dzielić te dochody między opata i konwent → p. 6D.

1466 Andrzej [Bniński] bp pozn. zatwierdza decyzję Wojciecha opata lub., aby podobnie jak to było za czasów profesji tego opata [a więc kilka, kilkanaście lub kilkadziesiąt lat wcześniej] dochody ze wsi Marzyszewo uprawianej [od 1422 r. → p. 3A] przez mieszczan z Krzywinia, należały do konwentu i były przeznaczone na jego użytek; opaci, poprzednicy Wojciecha, odebrali tę wieś konwentowi, a bracia wskutek tego cierpieli niedostatek; obecnie opat zwraca Marzyszewo konwentowi i dołącza do majątku konwentu wieś Gierłachowo oraz folw. Nowy Dwór, zobowiązując braci do modlitw za duszę dobroczyńcy konwentu (DBL nr 257).

1600 Stan. Kiszewski opat lub. na kapitule gen. zawiera ugodę z konwentem lub.: do dotychczasowego majątku konwentu (folw. Nowy Dwór, wieś Gierłachowo i „fundum” Marzyszewo) opat dołącza całe wsie z folwarkami i in. obiektami: Cichowo, Mościszki, Bieżyń, Łagowo, Dalewo, Wyrzeka, młyn w Szczodrochowie, ogród k. cegielni w końcu wsi L. w stronę Krzywinia, pr. korzystania z lasów i pastwisk opata (BenLub. D 90); 1601 wwiązanie 2 przedstawicieli konwentu lub. w dobra nadane konwentowi w 1600 r. przez opata Stan. Kiszewskiego (ABL Liber albus 90; BenLub. 328).

3D. Podatki i świadczenia na rzecz władcy.

1242 [fals. prawdop. między 1277 a początkiem XIV w.] Przemysł ks. pol. na prośbę Heklina opata lub. zwalnia poddanych klaszt. od ciężarów pr. pol. (stróża, podworowe, poradlne, podymne, powozowe, narzaz i przewód), wyłącza ich spod jurysdykcji sądów [pr. pol.] i zmienia organizację opolną (→ Lubiń – opole); wsie nal. do opola klaszt. mają dawać podłowczemu książęcemu 20 ćw. owsa (DBL nr 11 z obszernym komentarzem; Wp. 2 nr 236).

1257 ks. Przemysł, zapobiegając nadużyciom podłowczych książęcych we wsiach klaszt., postanawia, że wspomn. wsie mają dawać rocznie 30 ćw. owsa, 20 kurczaków, 30 serów, 100 chlebów; wszystko to ma być zwiezione do jednej wsi, a podłowczy ma stąd zabrać to swoimi wozami (DBL nr 15).

1277 → Lubiń – opole; z wsi klaszt. połączonych w jedno opole należy się [co roku] księciu danina wołu i krowy (Wp. 1 nr 469; DBL nr 34 reg.).

1381 król Ludwik ustanawia ciężary (subsidium charitativum) poddanych wsi klaszt. w diec. pozn.: z każdego łanu poddani mają dawać królowi co roku 4 gr oraz po 1 ćw. żyta i owsa, a ponadto powinni co roku przepracować 2 dni (jeden dzień przy zbożu ozimym i jeden przy jarym) w najbliższych dobrach król.; praca ma obejmować orkę, siew i zbieranie zboża do stodół; król zobowiązuje się niczego więcej od wspomn. poddanych nie wymagać (Wp. 3 nr 1795).

1393 król Władysław zwalnia wsie kl. lub.: Bieżyń, Żelazno, Mościszki, Kosowo, Siemowo i Targowisko od wszelkich danin, podatków, robocizn i podwód [ponadto: ab secureis (lub securris) – niejasne] na tak długo, jak długo opat i kl. lub. nie będzie od nich żądać dla siebie czynszów i świadczeń23W metryce zmarłych z 1659 r. znajdują się dwa wpisy komemoracyjne króla Władysława Jag. związane z tym dok.: pod datą 8 IX wpisano prawdop. zgodnie z prawdą, że Jagiełło zwolnił od ciężarów publicznych wsie spalone przez Ślązaków (→ p. 61); pod datą 14 XII wpis głosi, że król zwolnił wsie kl. lub. od robocizn i ciężarów dla grodów król. na zawsze, co nie odpowiada treści dok. (BenLub. 239 s. 258, 355; MPH 5 s. 639, 650) (DBL nr 122); 1406 tenże król nowych osadników, którzy zechcą osiąść w opust. dobrach lub., zwalnia od czynszów, danin, podwód i robocizn na rzecz króla na tak długo, jak długo korzystać oni będą ze zwolnień od ciężarów na rzecz kl. (DBL nr 131).

1440 król Władysław [III] potwierdza przywileje kl. lub. i poleca, aby poddani klaszt. odwozili daniny w zbożu do Kościana, a tylko na specjalne polecenie król. do Poznania; opłaty „inscripcionales alias napisne” [?] kl. lub. ma nadal płacić w Poznaniu i nie wolno ich podwyższać (DBL nr 183; Wp. 5 nr 658, 659 – tu treść dokumentu podzielono na 2 osobne części).

1440-1556 daniny zbożowe (sep, spy) albo stacje z kl. lub.: 1440 tenże król zapisuje Rafałowi z Gołuchowa [pow. kal.] podkom. kal. 500 grz. na daninach zbożowych zw. spy ze wsi kl. lub. (DBL nr 184); 1460 zwolnienie ze stacji król. dla wsi Wonieść i Gniewowo → p. 3A; 1476 król Kazimierz Jag. zapisuje Iwanowi z Gołuchowa sędziemu kal. [s. Rafała] 50 zł węg. na daninie zw. sep (exactio frumentorum alias spy) z kl. lub. (DBL nr 313; MS 1 nr 1356); 1490 tenże król zezwala Kasprowi z Leszna wykupić wspomn. daninę sep (maldrata alias ospy) z kl. lub. z rąk Cherubina stolnika pozn. i Andrzeja kan. pozn. z Gołuchowa [braci wspomn. wyżej zm. Iwana] oraz Rafała [s. wspomn. Iwana] (MK 14, 388; MS 1 nr 2142; DBL nr 342); 1505 król Aleksander Jag. na prośbę swego brata Zygmunta ks. śląskiego zezwala Rafałowi z Leszna na wykup daniny sep (maldrata) z kl. lub. z rąk Cherubina z Gołuchowa (MK 15, 213; MS 3 nr 2304); 1506 tenże król zezwala Przyjemskiemu [brak imienia] na wykup wspomn. daniny sep (frumentaria nostra alias szyep) z kl. lub. z rąk Cherubina Gołuchowskiego (MK 21, 380v; MS 3 nr 2817); 1519 król Zygmunt zezwala braciom Leszczyńskim: Rafałowi kaszt. lędzkiemu i Janowi podkom. kal. na wykup daniny zw. sep (maldrata) z rąk Jana Przyjemskiego (MK 34, 74; MS 4 nr 2989); 1523 tenże król zezwala kapitule kat. pozn. na wykup wspomn. daniny (contributio frumentaria) z kl. lub. z rąk tegoż Jana Przyjemskiego (MK 36, 407; AAP DK perg. nr 244, dawniej A 243; MS 4 nr 13712); 1530 tenże król zatwierdza wspomn. pr. Jana Przyjemskiego do daniny zbożowej (dacio frumentaria) z L., gdy ten na wezwanie króla przedstawił na sejmie w Piotrkowie przyw. nadany jego ojcu przez króla Aleksandra [z 1506 r., → wyżej] (MK 43, 635; MS 4 nr 15660); 1545 tenże król zezwala Mik. Krzyckiemu podkom. pozn. na wykup stacji [sic!] kl. lub. zw. małdry z rąk Jana Przyjemskiego (MK 71, 40; MS 4 nr 22184); 1556 Wolfgang Krzycki [s. Mikołaja] zapisuje ż. Jadwidze Pogorzelskiej oprawę na → Krzycku i in. wsiach oraz na 1/2 danin zbożowych z kl. lub. (PG 19, 301v).

1500 Piotr Szydłowiecki [burgr. krak.] toczy spór z Piotrem Ade burmistrzem pozn. i jego ż. o poradlne z dóbr kl. lub.; [Ambroży Pampowski] star. [gen. wlkp.] ma być komisarzem król. w tej sprawie (PG 62, 152v).

1540 Wawrzyniec opat lub. płaci 35 fl. podwójnej kontrybucji [poboru?] z opactwa lub. (AAG BL 1, 156).

1546 król Zygmunt St. na mocy przedstawionego mu przez Wojciecha z Mszczonowa prep. jeżowskiego przywileju ks. Władysława [fals. z 1181?] zwalnia miasta L. [sic], Krzywiń i Święciechowę oraz wsie klaszt. od podwód i od przewodu oraz od czynszów (ABL Liber albus 85).

1549-50 król Zygmunt August na mocy przyw. króla Kazimierza [Jag. z 1460 r.] zwalnia kl. lub. od płacenia zaległej daniny pień. (pensio pecuniaria) zw. stacją (ABL Liber albus k. 81-2 równobrzmiące dok. o różnych datach).

1553 król Zygmunt August poleca opatowi lub., aby wraz z 2 starcami [z dóbr lub.] zeznał w konsystorzu pozn., że kl. lub. zawsze płacił [pobór] po 6 gr ze wsi [tak jak opat utrzymuje], a nie po 6 gr z łanu [jak płacą z in. dóbr]; podobne oświadczenie ma złożyć prep. jeżowski w konsystorzu łowickim (ABL Liber albus 56).

1561 Paweł Chojnacki opat lub. płaci w Poznaniu 32 fl. podwójnego poboru (contribucio regalis dupla) [z dóbr lub.] (AAG BL 1, 200 foliacja ołówkowa).

1564-65 mieszkańcy wsi klaszt. Wonieść i Gniewowo mają obowiązek pracować po 6 dni w roku na rzecz zamku [stwa] kośc.; w tych dniach mają orać i obsiać [role nal. do stwa kośc.] oraz posiec łąkę nal. do folw. Grodztwo k. Kościana i zgrabić z niej siano (bez obowiązku zwożenia go; LWK I 160).

1577 na pokrycie kontrybucji uchwalonej przez synod w Piotrkowie kl. lub. zastawia 4 wsie na łączną sumę 4000 fl. pol. → p. 3A.

3E. Różne procesy:

[Spośród licznych procesów prowadzonych przez kl. lub. cytujemy tylko wybrane. Opuszczone zostały zwłaszcza spory gran., które znajdą się w hasłach poświęconych poszczególnym wsiom nal. do tego kl.]

1389-1400 opaci lub. toczą spory: 1389, 1391 z Pałuką [mieszcz. pozn.] o 25 1/2 grz. (Lek. 1 nr 717, 1092), z Mik. [z Góry] podsędkiem [pozn.] (Lek. 2 nr 1397, 1412), 1393 z Mękarzem z Kościana (Lek. 2 nr 1489), z Janem Grunowskim (Lek. 2 nr 1510), z Bylętą z Bylęcina [w tekście błędnie: Baranczino] (Lek. 2 nr 1517), z Janem Gardocicem (Lek. 2 nr 1511), z Mirzewskim [z Mirzewa, obecnie Mierzejewo] (Lek. 2 nr 1521), z Przybakiem Konarskim i Ubyszkiem Kołaczkowskim (Lek. 1 nr 1377), z Żyrą Lubońskim [z Luboni] (WR 3 nr 57; Lek. 2 nr 1514 ma lekcję Albertum zamiast abbatem!), 1393-96 z posiadaczami Jerki: 1393 z Piotrem i in., 1396 z braćmi Piotrem, Mikołajem i Szczedrzykiem [z Jerki] oraz Szczepanem z Kuszkowa; → p. 3A l. 1411-14 (Lek. 1 nr 2206; Lek. 2 nr 1520), 1394 z Maciejem z Lubiatowa (Lek. 2 nr 1615), 1394 z Wojciechem sołtysem z Dalabuszek (Lek. 2 nr 1620), 1395 o bydło skradzione [Tomisławowi] kaszt. żońskiemu [pełnomocnikowi Dobrogosta bpa pozn. w stwie kośc.] w Dalewie (Lek. 2 nr 1748, 1759), 1396 z tymże kaszt. żońskim o 6 szt. bydła i 50 grz. poręki za Pietrasza seniora [urzędnika bpiego] w Krobi (Lek. 1 nr 2140), 1398 z Adamem Kowalskim [ze wsi Kowalskie w pow. gnieźn.], który dowodzi, że nie kazał zabrać koni zakonnikowi Bernardowi z L. (Lek. 1 nr 2731; WR 1 nr 365), 1398 z Jarosławem Budzyniewskim z powodu nie przyjęcia poręki przez opata (WR 3, nr 39), 1398 ze Stan. Radkiem kmieciem z Piotrowa [k. Czempinia w par. Brodnica albo w par. Głuchowo?], który dowodzi, że opat go skuł i zabrał mu bezprawnie 3 grz. (Lek. 2 nr 2179; WR 3 nr 109), 1400 z Adamem Bylętą o 18 grz. (KP nr 385), 1400 z Michałem kmieciem z Kadzewa o [zajęte mu] 3 grz., 5 baranów i 1 wieprza (Lek. 2 nr 2561).

1411 opat lub. pozwany przez Tycza kramarza (Cramar) z Kościana o 9 grz. długu (KoścZ 3, 175); 1413 c.d. sporu o długi, które mają być spłacone przez opata lub. Święchnie Tyczewej i Januszowi Longo mieszczanom kośc. (KoścZ 4, 72).

1418 opat lub. pozwany przez Jakuba [mieszcz.] z Brodnicy o 7 wiard. długu za sprzedaną opatowi sól (WR 3 nr 690); 1418 tenże pozwany przez Marcina Brloka z Brodnicy o rzekome uszkodzenie konia (WR 3 nr 691); 1418 tenże w sporze z Januszem Jurkowskim, który dowodzi, że nie kazał łapać ludzi opata (WR 3 nr 693); 1424 opat lub. w sporze z Pietraszem i Mac. Brylewskimi dowodzi przy pomocy świadków, że nie wysłał 37 wozów na dąbrowę w Brylewie (WR 3 nr 1073, 1073a); 1425 opat z konwentem z L. pozywają Sędziwoja ze Spławia [k. Kościana] o pozostawione u niego 3 konie z wozem i 8 połci mięsa wartości 15 grz. oraz 2 ampułki srebrne i in. sprzęty wartości 15 grz.; pozwany przyznaje, że mnisi gościli u niego i dwaj z nich zostali u niego na noc, ale nic nie zostawili (ACC 8, 146).

1428-32 Mikołaj opat lub. toczy spory: 1428 z Winc. Choryńskim w związku ze sporem, jaki toczył się między tymże Choryńskim a Zygmuntem zakonnikiem lub. o pieniądze (KoścZ 9, 3v), 1428 z uczc. Małgorzatą (Maszą) wd. po Balcerze z Kościana o 28 grz.; → niżej r. 1476 (WR 3 nr 1367; KoścZ 9 k. 16, 108v, 133, 139v), 1428, 1430 z Janem Kofmanem [kupcem] z Kościana o 13 grz. za sukno (WR 3 nr 1447-1449; KoścZ 9, 247v).

1431 Dziersław Wczele z Wieszczyczyna spłaca opatowi lub. dług 30 grz. (Wp. 5 nr 525; DBL nr 162 reg.); 1443 ugoda z Sędziwojem i Piotrem Rąbińskimi oraz kmieciami z Rąbinia; Rąbińscy za wyrządzone klasztorowi krzywdy mają opata przeprosić i złożyć 2 kamienie wosku (AC 2 nr 1157); 1445 Stefan opat lub. ma zapłacić 18 zł węg. Janowi Kotwiczowi star. wsch. (AE I 100).

1447-75 różne spory z Borkami: Mikołajem z Osiecznej oraz Piotrem i Maciejem z Gostynia (KoścZ 13 k. 52v, 360v; KoścZ 14, 333v; KoścZ 15 k. 64, 186, 200; KoścZ 16 k. 20, 60); 1475 [wzm. z XVIII w.] opatowi i konwentowi w L. przysądzono 8 grz. z dóbr Osieczna i Łuniewo [obecnie Loniewo] od Mik. Borka Osieckiego (KBR nr 146).

1466 Zygmunt zakonnik z L. w sporze z Anną z Zakrzewa [c. Jurgi Donina z Sarnowy, wd. po Janie Chełmskim] o pieniądze [może w związku z wykupem Wonieścia i Gniewowa z rąk Jana Chełmskiego, → p. 6A r. 1460] (ACC 45 k. 151v, 160, 164).

1466 Wojciech opat z konwentem lub. w sporze z [duchownym] Tomaszem niegdyś z Karchowa (ACC 45, 159); 1467 ciż w sporze z Barbarą Uścięcką (ACC 46, 97v); 1472 opat lub. w sporze z Dorotą wd. po Piotrze Pietrzyku z Kościana o pieniądze zajęte przez sąd ziemski (AC 2 nr 1349); 1472 opat lub. pozywa Jana Chełkowskiego o 10 baranów, 2 wozy i 15 kóp zboża, które żołnierze najemni (stipendiarii) zabrali z Wonieścia (AE II 348).

1474 Tomasz opat lub. pozywa Bartłomieja pleb. z Brodnicy o 5 grz. za 2 małdry pszenicy, którą opat u niego kupił i nie odebrał w terminie; zabrały ją potem przechodzące wojska (AC 2 nr 1378); 1475 tenże pozywa Marcina zw. Knobla z kl. dominikanów w Kościanie o zwrot koni i wozu nal. do kl. lub., które zostały zajęte przez Kozłowskiego burgr. kośc., ponieważ dominikanie, wbrew zakazowi star. kośc., użyli tych koni i wozu do przywiezienia sobie piwa [spoza miasta] (AC 2 nr 1381).

1475-1501 kl. lub. pozwany przez Jana Bojańskiego z Bojanic o kradzież drewna z lasu: 1475-85 wezwania dla kl. na kolejne terminy sąd. (KoścZ 16 k.73, 138, 163v, 212v; KoścZ 17 k. 21, 172v); 1487, 1490, [bez daty po 1490] sąd wzywa trzykrotnie opata Stanisława do złożenia przysięgi, że kl. lub. nie wysłał do zapowiedzianego lasu w Bojanicach klucznika Macieja z 12 szlachcicami i 20 osobami niższego stanu oraz z 200 [!] wozami po drewno; kl. lub. nie wywiózł z tego lasu przez 2 granice [bojanicko-wieszkowską i wieszkowsko-lubińską] 500 bierwion olchowych zdatnych na budowę oraz 60 (w pierwszym tekście 600!) pni in. drzew i nigdy w L. z tego drewna nie korzystano (KoścZ 17 k. 104v, 185, 256); 1501 sąd polubowny rozstrzyga spór między kl. lub. a Janem Bojańskim z Bojanic pod karą umowną 60 grz.; wybrani arbitrzy mają rozgraniczyć na nowo Bojanice z Wieszkowem [prawdop. sąd stanął na stanowisku, że wieloletni spór o kradzież drewna z lasu wynikał stąd, że gran. w lesie między Bojanicami a wsią klaszt. Wieszkowo nie była wyraźnie wytyczona] (KoścZ 18, 15v).

1476 Katarzyna i Małgorzata cc. Kaspra Balcera mieszcz. z Kościana zawierają ugodę z Tomaszem opatem lub. w sprawie spłaty pożyczonych 28 grz., na które ich ojciec otrzymał skrypt dłużny od klasztoru w 1425 r., i kwitują odbiór 10 zł węg. wypłaconych tytułem pierwszej raty tej sumy, → wyżej r. 1428 (KBR nr 147; ACC 56 k. 7, 41).

1490 opat lub. w sporze z Maciejem i Janem Gostyńskimi; proces odłożony z powodu małoletności Gostyńskich (KoścZ 17, 185).

1498 Stanisław opat lub. pozywa Andrzeja Bojanowskiego o to, że mu podstępnie uprowadził z kl. konia, który miał być sprzedany za 16 zł węg.; wyrok sądu duchownego: opat z Bojanowskim zawarli zgodną z prawem transakcję zamiany koni [a więc roszczenia opata są niesłuszne] (AC 2 nr 1537, 1541); 1498 tenże opat pozwany przez Andrzeja ze Śródki o wynagrodzenie za kwartał, który przesłużył w kl. lub.; wg umowy po roku służby Andrzej miał otrzymać 4 grz., futro z jagnięcia i sukno kośc.; opat wyjaśnia, że Andrzej przepracował 6 tygodni, a przez 4 tygodnie chorował i za ten okres otrzymał 1/2 kopy gr i 16 gr (ACC 75 k. 123, 125v, 130).

4. [Ogólne zezwolenia na wprowadzenie pr. niem. w dobrach lub. znajdują się w dok. książęcych i król. zawierających potwierdzenia posiadanych przez kl. lub. dóbr, → p. 3A. Poniżej dok., z których wynika wprowadzanie tego pr. w życie.]

4A. Pr. niem. we wsiach klaszt. 1340-1552 opaci lub. wydają przywileje dla sołtysów we wsiach klaszt.: 1340 Garby [pow. pyzdr.], 1350 Luszkowo, 1351 → Dalewo, 1353 Osowo, 1356 Starygród [pow. pyzdr.] i Zbęchy, 1357 Lubiń [→ Lubiń – wieś p. 4], 1358 Wyrzeka i Szczodrochowo, 1363 Lagowo i Wonieść, 1365 Siemowo, 1366 Stankowo, 1367 Małpino [obecnie Mełpin], 1368 → Kosowo, 1370 Święciec [obecnie Świniec], 1371 → Bieżyń, 1376 Targowisko, 1387 Wieszkowo, 1392 Żelazno, 1400 Mościszki, 1413 → Jerka, 1436 Stężyca; przywileje wtórne wydano dla sołtysów we wsiach: 1411 → Kosowo, 1421 Stankowo, 1446 Zbęchy, 1552 → Gierłachowo [tekst wcześniejszego przyw. dla tej wsi nie zachował się]; [1371 przyw. sołecki dla wsi klaszt. Wławie wydany został przez posiadacza szlach. Wg wzoru in. przywilejów soł. w dobrach lub.] (DBL nr 64, 65, 70, 72, 75-80, 86, 87, 89, 90, 93, 96, 100, 102, 103, 113, 117, 121, 127, 141, 144, 154, 178, 205; Wp. 3 nr 1381, 1649, 1732, 1928; Wp. 4 nr 2066; Wp. 5 nr 5, 340; AAG BL 1, 111); [Ogółem zachowało się 29 przywilejów soł.; odbiorcami przywilejów byli często aktualni sołtysi lub ss. sołtysów; w czterech przypadkach sołtysami zostali ss. drobnej szlachty: Sławbor ze Strobiszek w Wyrzece, Jan i Zbylut z Lagówka w Żelaźnie, Henryk i Jan z Wilkowa (w pow. wsch.?) w Kosowie oraz Mikołaj z Olszy w Stężycy. Sołtys wchodził w posiadanie sołectwa najczęściej na mocy transakcji kupna; w 17 przypadkach podano cenę sołectwa, która wynosiła w XIV w. od 5 do 17 grz.; w XV w. cena sołectwa w Jerce osiągnęła sumę 56 grz. Sołtysi mogli też otrzymać sołectwo w nagrodę za oddane klasztorowi usługi (Targowisko, Stankowo, Stężyca, Żelazno). Nadanie przywileju sołeckiego było często wynikiem nadania wsi pr. niemieckiego (7 wzm.) lub średzkiego (3 wzm.). W większości wypadków nie były to lokacje na surowym korzeniu, zmieniano jedynie organizację społeczno-gospodarczą wsi, nieraz wprowadzano nowych osadników (świadczy o tym zwrot: advocatis incolis), w jednym wypadku wspomniano o obowiązującym wcześniej pr. pol. (Wieszkowo). O przeprowadzanych zmianach świadczy dawanie mieszkańcom wolnizny (13 wzm. na okres od 3 do 15 l.). W jednym przypadku wspomniano o pomiarze ról (Żelazno, poprzednio osada młyńska). Uposażeniem sołectwa były 2 lub 3 ł. roli, zwane w początkowym okresie łanami wolnymi (9 wzm.), niekiedy wielkimi (10 wzm.) lub małymi (5 wzm.); w jednym wypadku stwierdzono, że podstawą wymiaru są ł. flamandzkie (Małpino). Sołtysi otrzymywali pr. posiadania na swym gruncie karczmy, jatki mięsnej lub mięsnej i chlebowej, szewca oraz kowala; z niektórych przywilejów wynika, że karczma miała być miejscem działania jatki mięsnej (Wieszkowo), a także miejscem odprawiania sądów (Bieżyń). Sołectwa wyposażone były ponadto w tzw. ogrody, tzn. role przeznaczone do osadzenia przez zagrodników oraz w łąki i inne grunty nadające się na pastwiska. W 8 przyw. mowa jest o zezwoleniu na wybudowanie młyna, a w 3 przyw. o zezwoleniach na budowę wiatraków. Wydaje się, że tylko niektóre z nich zrealizowano. Sołtysi w dobrach lub. mieli w większości (20 wzm.) pr. do pobierania 1/3 z opłat sądowych oraz do pełnych opłat od rezygnacji i zeznań składanych przed ich urzędem; w pozostałych wsiach występują pewne odstępstwa od tego wzoru; w 4 przyw. znajdują się wzm. o pobieraniu przez sołtysów opłat od arestacji (czyli m.in. od zajętego inwentarza [np. w szkodzie]); opłatę tę zwano też „zatworne”. W 23 przyw. opat określił pr. sołtysów do hodowli owiec (od 100 do 400 szt., najczęściej 200-300 szt.); rzadziej (6 wzm.) wymienia się zezwolenie na hodowlę koni, klaczy ze źrebiętami oraz wieprzy i macior. Sołtysi zobowiązani byli do służby konnej na rzecz klasztoru na koniu wartości 1-2 grz.; tylko w jednym przypadku (Jerka) sołtys zamiast tego miał płacić klasztorowi 1 grz. „pro servicio”. W 17 wsiach sołtysi mieli upoważnienie do „małego” polowania, tzn. do zakładania sideł na zające oraz do gonienia zajęcy przy pomocy psów myśliwskich oraz do polowania przy pomocy drapieżnych ptaków (accipiter, nisus, precinctus). Dotyczyło to najczęściej polowania na bażanty i kuropatwy, rzadziej na przepiórki. Wyjątkowo w przyw. dla Mościszek wymieniono lisy, wilki i żurawie, a w przyw. dla Jerki [dzikie] kaczki i gęsi. W 8 wsiach sołtysi mieli pr. do łowienia ryb na jeziorach klaszt. i strugach przy pomocy wierszy i więcierzy, oraz sieci zw. zabrodnia i mrzeża; wolno im było też budować w tym celu jazy.

Sołtysi zajmowali się zbieraniem danin: w 20 wsiach były to daniny trojakiego zboża (żyta, pszenicy i owsa) po 8 do 12 ćw. z łanu rocznie oraz dość zróżnicowane daniny pieniężne (do 2 grz. z łanu, najczęściej 1 wiard. – 7 wzm.). Tam, gdzie występowały najwyższe opłaty, nie było w ogóle danin w ziarnie lub były minimalne (Wyrzeka, Wławie, Wieszkowo, Żelazno, Jerka i Zbęchy w 1446 r.). W 11 przyw. wymieniono osobno dzies. (10 razy po 1 wiard., 1 raz 4 sk. z łanu, → p. 3B), można jednak przypuszczać, że w innych przyw. dziesięciny zostały włączone do daniny pien. Ponadto mieszkańcy wsi zobowiązani byli do danin: mięsa (22 wzm. o bardzo zróżnicowanej treści, wartość daniny wynosiła od 3 do 12 sk. rocznie), jaj (27 wzm., od 10-60 szt. z łanu lub z każdego domu, najczęściej 30 szt. – 16 wzm.) i kur (24 wzm., najczęściej po 2 z każdego domu [rzadziej łanu], w 7 wypadkach po 4 kury rocznie z łanu). Robocizny wymienione były w 26 przyw. i wynosiły zazwyczaj po 3 dni w roku z łanu (24 wzm.). Opat w każdej wsi miał organizować 3 sądy gajone w roku. Sołtysi dawali z tej okazji raz w roku posiłek sędziom, a kmiecie 2 razy w roku; jedni i drudzy mogli dać zastępczo opłatę pien. od 3 sk. do 1 wiard., najczęściej po 1 wiard. (15 wzm.)].

4B. Pr. niem. w miastach nal. do kl. lub.

Krzywiń: 1257 n. → Krzywiń p. 4.

Święciechowa: 1277 [fals. w XIV w.] ks. Przemysł [II] zezwala opatowi Jakubowi i kl. w L. lokować na pr. niem. wsie klaszt. Święciechowa oraz Radlewo i nadaje klasztorowi imm. sąd. i ekon. (DBL nr 32; Wp. 1 nr 467); 1294 [fals. ok. 1302] wymieniono m. (civitas) Święciechowę z całym pr. niem. [wg wydawcy zwrot o pr. niem. interpolowany na wzór wzm. o Krzywiniu → p. 3A]; 1333 wzm. o wójcie w Święciechowie (Wp. 2 nr 1123; DBL nr 60 reg.); c.d. → Święciechowa p. 4.

[L. – siedziba opactwa - nie posiadał praw miejskich. Usiłowano jednak nadać L. charakter osady targowej; świadczy o tym fals. datowany na r. 1242, a sporządzony może na przełomie XIII i XIV w., wg którego ks. Przemysł I zezwolił ludziom przywożącym towary swobodnie nimi handlować w L. w dni powszednie, a przede wszystkim w niedziele i święta [ze względu na obsługę pielgrzymów?] (Wp. 1 nr 235; DBL nr 10). W 1546 r. w dok. król. nazwano [błędnie]. L. miastem → p. 3D.]

5. Kościół klaszt. w L.

1145 bp Konrad24Konrad był być może bpem wrocławskim (MPHn. 6, 116 przyp. 5; T. Jurek, Zagadka biskupa wrocławskiego Roberta, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 45, 1990, s. 7 przyp. 22) poświęcił ołtarz NMP w L. (MPHn. 6, 113); 1181 [fals. ok. 1230] kościół NMP w L. → p. 3; [1201-10] ołtarz Ś. Benedykta w L. → p. 3; 1206 kościół lub. Ś. Marii (DBL nr 2).

[a. 1273] Konrad [I] ks. [głog.] dał [kościołowi lub.] tablicę (tabula), [obraz?25Taką interpretację (imago in tabula depicta) zawiera MPH 5, 635; wydawca tego nekrologu przypisuje tę darowiznę Konradowi ks. oleśnickiemu zm. w 1397 r] (MPHn. 9/2, 88).

1228 [recte 1231] zm. w Środzie [sic!, wg in. źródeł w Raciborzu] Władysław Laskonogi ks. wlkp. i został pochowany w kościele klaszt. w L. pod organami w kaplicy „de industria constructa”26Wiadomość pochodzi z bardzo późnej tradycji klaszt. (XVII-XVIII w.); brak jej w najstarszym nekrologu (MPHn. 9/2) i w metryce zmarłych z 1659 r. (BenLub. 239) (MPH 5, 629).

[XIII w.] Sławbor dał dzwon [klasztorowi lub.] (MPHn. 9/2, 11: księga bracka).

1364 kl. bened. NMP w L. (Wp. 3 nr 1523); 1367 kościół klaszt. NMP w L. (Wp. 3 nr 1574).

1420 Mik. [Trąba] abp nadaje odpust 40 dni wiernym, którzy w kościele klaszt. w L. zmówią wskazane modlitwy i złożą ofiarę na jego potrzeby (Wp. 8 nr 894 dok. zachowany tylko w reg. z XVIII w.); 1426 Wojc. [Jastrzębiec] abp na wniosek Wojciecha opata lub. nadaje odpust 40 dni wiernym, którzy odwiedzą kościół klaszt NMP w L. albo kościół par. Ś. Marcina w → Gostyniu Starym [prepozytura podległa bened. lub.], przystąpią do spowiedzi, zmówią wskazane modlitwy oraz wysłuchają mszy albo kazania lub złożą ofiarę dla tych kościołów, lub znajdujących się w nich ołtarzy (DBL nr 160).

1460 3 II zmarł Stefan opat lub., który wybudował nowy kościół [nawę] stojący przed starym kościołem [„stary” kościół stał się wówczas prezbiterium] (MPHn. 9/2, 27).

1462 Mikołaj bp mołdawski, sufragan pozn. w dniu konsekracji kościoła [po rozbudowie] (consecracio et reconciliacio chori... ecclesie) udziela 40 dni odpustu wiernym, którzy odwiedzą kościół Ś. Trójcy, NMP i Ś. Benedykta w L., złożą ofiarę lub wysłuchają mszy, albo odmówią wskazane modlitwy przed każdym z 3 ołtarzy, tzn. przed ołtarzem głównym pod wezwaniem: ŚŚ. Tomasza Apostoła, Szczepana, Trzech Króli, Jerzego, Augustyna i Grzegorza, przed ołtarzem w lewej cz. kościoła pod wezwaniem: Bożego Ciała oraz ŚŚ. Filipa i Jakuba Apostołów, Apolonii i 11 Tysięcy Dziewic oraz przed ołtarzem w prawej cz. kościoła pod wezwaniem: ŚŚ. Szymona i Judy Apostołów, Leonarda, Agnieszki, Bernardyna, [10] Tysięcy Męczenników i Wszystkich ŚŚ. (DBL nr 240).

147[4-92]27Przypuszcza się, że pożar kościoła w L. nastąpił ok. 1474 r., gdy w południowej Wlkp. były zamieszki i przechodziły przez nią różne wojska, → p. 6I Kazi[mierz król] dał [nowe] dzwony [kościołowi lub. po pożarze (post incen...); zapiska poważnie uszkodzona] (MPHn. 6, 115).

1482-83 Mik. Lutnik karmelita z Poznania, „laborator noster organorum”, buduje?, naprawia? organy w L. (DBL nr 330, 331).

1501-03 Stanisław opat lub. toczy spór z Klemensem malarzem zamieszkałym w Poznaniu przy ul. Garbary: 1501-02 Klemens upomina się o zaległą zapłatę za obrazy wymalowane dla kościoła w L.; 1503 opat zeznaje, że zapłacił za obrazy 60 grz.; opatrzni Jan Szyling i Stanisław, malarze z Poznania, [jako biegli?] zeznają, że widzieli wspomn. obrazy i że gdyby to były obrazy przez nich malowane, to zażądaliby takiej samej zapłaty; Benedykt s. zm. Klemensa zeznaje, że jego ojciec otrzymał za te obrazy tylko 50 grz. (AC 2 nr 1559, 1582; ACC 80 k. 54, 100, 142).

1510 opactwo lub. [formularz nie wypełniony] (LBP 57).

1539 zmarł Mik. Wyleziński opat lub., który podniósł wyżej podłogi chóru [prezbiterium?] i na nowo pokrył [prezbiterium?, cały kościół?] dachówkami (MPH 5, 615). [Szczegółowy opis architektoniczny kościoła klaszt. w L. i jego wewnętrznego wystroju (KZSz. V 10, 62-69); → p. 8: wyniki badań archeologicznych w L.]

6. Opactwo - sprawy wewnętrzne klasztoru.

6A. Lista opatów.

[Listę opatów zestawiono dla w. XII-XIV na podstawie ustaleń Z. Perzanowskiego (MPHn. 9/2 s. XLI-XLII). Od początku XV w. listę tę uzupełniamy nowymi datami na podstawie kwerendy SHG. W XV i w XVI w. podajemy daty skrajne urzędowania poszczególnych opatów wg zachowanych dok. i zapisek, a daty ich śmierci wg najstarszego nekrologu lub. (MPHn. 9/2 s. 17-115). Rozróżniamy w nim daty zachowane w najstarszej części nekrologu, wpisane ręką podstawową, która stworzyła (na podstawie zaginionych wcześniejszych zapisów) główny zrąb nekrologu ok. 1439 r., daty dopisywane na bieżąco w XV i XVI w. oraz najmniej wiarygodne uzupełnienia z XVII w.; te ostatnie wniesione do starego nekrologu w kilkadziesiąt lub kilkaset lat po śmierci wymienionych w nich osób, uzupełniano czasem na podstawie zachowanych w kl. dok. i zapisek, a czasem w sposób zupełnie dowolny. Taki przypadkowy charakter mają też wpisy zawarte w tzw. wkładce papierowej do nekrologu. Wkładka obejmuje dni od 28 VIII do 20 XII (MPHn. 9/2 s. 94-112). Przy jej pomocy w XVII w. uzupełniono część pergaminową nekrologu, zniszczoną w niezn. okolicznościach.

W poniższym tekście przy sygn. MPHn. 9/2 używamy skrótów: r. podst. – ręka podstawowa, którą spisano nekrolog pergaminowy ok. 1439 r.; dopis. XVII – dopisano w XVII w. do nekrologu pergaminowego; wkł. pap. XVII – wkładka papierowa z XVII w. Daty zgonu, przy których brak powyższych skrótów, zostały wpisane do nekrologu na bieżąco po r. 1439, w XV i w XVI w.]

XII w. [kolejność i lata rządów niezn.]: Bogdan, Bonifacy, Konrad, Dido, Ewilinus, Lambert, Lantfryd, Piotr [I], Piotr [II], Robert, Roger, Sylwester, Szymon, Verymundus, Izydor28W najstarszym nekrologu występuje więcej imion opatów, trudno jednak ustalić, w jakich klasztorach pełnili oni tę funkcję. Wykaz imion z XII w. przytaczamy bez zmian wg ustaleń wydawcy MPHn. 9/2 s. XLI (MPHn. 9/2 s. XLI); ponadto: ok. 1172-75 Kolumban, w 1175 nieprawnie (inordinate) wyrzucony przez braci i ok. 1175 Jan (MPHn. 6 s. 114, 119 przyp. 24, 28), ok. 1191-93 Radosta29→ p. 6Ea (MPHn. 9/2 s. IX i 9: księga bracka).

XIII-XIV w.: a. 1211 Andrzej (DBL nr 4), 1238 Jan (DBL nr 8 fals.), 1242 Wojsław (DBL nr 9, 10 i Wp. 1 nr 232, 235, oba dok. fals.), 1242 Heklin (Wp. 1 nr 236), 1243 Jan (Wp. 1 nr 241; MPHn. 9/2, 75 wpis bez daty, r. podst.), 1246, 1250-54 Heklin (Wp. 1 nr 253; MPHn. 6, 114 i przyp. 33, 38; MPHn. 9/2, 78: zm. 1246 [błędnie!] dopis. XVII), 1246 Wojsław (Wp. 1 nr 256; MPHn. 9/2, 24: zm. 1250, dopis. XVII), 1252-78 Jakub (DBL nr 15, 36; MPHn. 6, 114 i przyp. 39; MPHn. 9/2, 109: zm. 1278, wkł. pap. XVII), 1282-1307 Marcin (Wp. 1 nr 512, 513, 514; Wp. 2 nr 908; MPHn. 9/2 s. 97, 107: zm. 1308, wkł. pap. XVII – oba wpisy), 1309-11 Wincenty (Wp. 2 nr 923, 945; MPHn. 9/2, 75: zm. 1314, dopis. XVII), 1316-34 Paweł (Wp. 2 nr 988, 1131; MPHn. 9/2 s. 34: brak daty rocznej, dopis. XVII; s. 109: zm. 1334, wkł. pap. XVII [wg Perzanowskiego zm. 1334 albo 1335]), a. 1337 Piotr (MPHn. 9/2, 34: zm. 1337, r. podst.), 1339-48 Jakub (DBL nr 63; Wp. 2 nr 1270; MPHn. 9/2, 101: zm. 1348, wkł. pap. XVII), 1350-53, 1355-56, 1360-63 Andrzej [prawdop. zawsze ta sama osoba] (DBL nr 68, 72, 76, 87; Wp. 3 nr 1327, 1431; MPHn. 9/2, 33: zm. 1365, r. podst.; to samo s. 96 wkł. pap. XVII), 1354 Klemens (DBL nr 73; MPHn. 9/2, 108: zm. 1354, wkł. pap. XVII), 1356-58 Jan (DBL nr 77; Wp. 4 nr 2066; MPHn. 9/2, 38: 2 wpisy w 2 kolejnych dniach: dopis. XVII i r. podst., oba bez daty rocznej30Wpisy te mogą dotyczyć in. osoby. Jan opat z. L. 1365-68 to być może ta sama osoba. Był może powtórnie opatem w l. 1365-68, → niżej), 1365-68 Jan (Janek) [identyczny z poprzednim?] (DBL nr 89; Wp. 3 nr 1595; MPHn. 9/2, 58: zm. 1377, r. podst.; s. 110: wypędzony 1368, zm. 1371 [błąd?], wkł. pap. XVII), 1369-74 Wojciech (Wp. 3 nr 1609, 1695; MPHn. 9/2, 36: zm. 1 III 1375, dopis. XVII [jego następca pojawia się już 22 I 1375, więc Perzanowski proponuje przyjąć datę śmierci Wojciecha na r. 1374]), 1375-78 Sobiesław (Wp. 3 nr 1720, 1748; MPHn. 9/2, 74: zm. 1380, dopis. XVII), 1382 Mikołaj [w XVII w. nazywany Mik. Drzeczkowskim] (Wp. 3 nr 1805; MPHn. 9/2 s. 104, 105: zm. 1389 [błąd?] albo 1384 [data możliwa do przyjęcia], wkł. pap. XVII), 1386-94 Tomasz (DBL nr 116, 123; MPHn. 9/2, 61: zm. 1394, r. podst.).

29 VI 1397 - 5 VI 1401 Wawrzyniec (DBL nr 124, 128; MPHn. 9/2, 102: zm. 1402, wkł. pap. XVII)31W liście opatów Perzanowskiego (MPHn. 9/2 s. XLII) pod r. 1403 figuruje opat Mikołaj (Wp. 5 nr 6 i 36 pod r. 1400! i 1403; DBL nr 130 pod r. 1403); przytoczone 2 wersje tego samego dok. mają błędne daty. Przegląd świadków pozwala ustalić, że dok. pochodzi z l. 1427-30 i dot. opata Mikołaja z l. 1427-41.

21 III – 21 IV 1404 Wacław (ACC 1 k. 31v, 38v; MPHn. 9/2, 46, zm. 30 III 1408, dopis. XVII; DBL 134: w tym dok. z 1 VI 1408 wymieniony jako strona w toczącym się od paru lat procesie, ale jako opat aktualny figuruje w tym dok. Maciej).

1 VI 1408 – 13 XII 1414 Maciej (DBL nr 134; KoścZ 4, 112; MPHn. 9/2, 95: zm. 1 IX [!] 1414, wkł. pap. XVII).

18 VI 1414 Jerzy32Jedyna wzm. o tym opacie zawarta jest w dok. król., w którym król odpowiada na prośbę opata Jerzego (DBL nr 149; MPHn. 9/2, 104: zm. 1419, wkł. pap. XVII).

2 IX 1415 – 13 VI 1420 Mikołaj, poprzednio prep. jeżowski (DBL nr 150; KoścZ 6, 65; Perzanowski przypisuje mu wpis komemoracyjny pod datą 1 XII MPHn. 9/2, 101, wkł. pap. XVII, bez daty rocznej i uzupełnia tę datę [błędnie → niżej] na r. 1421).

3 I 1421 – 6 VI 1426 Wojciech (KoścZ 6, 123v; DBL nr 160; KoścZ 8, 235; MPHn. 9/2, 109: zm. 3 XII 1427 [błąd?; → niżej daty rządów Mikołaja, jego następcy], wkł. pap. XVII).

20 IV 1425 Sędziwój [rzekomy?] opat lub.33Sędziwój (Sędek) występował w 1414 r. jako kustosz kl. lub. (DBL nr 146) i w l. 1418-21 jako prep. w → Gostyniu Starym, a w l. 1431-35 jako prep. w Chojnacie, lecz nigdzie nie jest wymieniany jako opat lub. Nie wiemy czy rzeczywiście Sędziwój pretendował do tego tytułu jeszcze za rządów opata Wojciecha, czy też wspomn. wpis do KoścZ 8, 150v jest wynikiem omyłki pisarza ziemskiego kośc., który mógł np. błędnie nazwać opatem lub. jego pełnomocnika w sporze z Janem Pucołowskim (KoścZ 8, 150v).

20 I 1427 – 20 XI 1441 Mikołaj34Wg cytowanego zapisu nekrologicznego przed objęciem urzędu opata Mikołaj był prep. w Gostyniu Starym. Z urzędu opackiego ustąpił, lecz dokładnej daty jego rezygnacji nie znamy. Następca pojawił się 21 III 1442 r. W nagłówku dok. DBL nr 185 z 11 VI 1441 wydawca błędnie za wystawcę dok. uznał jego następcę Stanisława zamiast Mikołaja. Były opat Mikołaj (antiquus abbas) wspomn. był jako żyjący jeszcze w marcu 1443 lub 1444 r. [daty w księdze ziemskiej niejasne] (KoścZ 12, 417), stąd datę jego śmierci 25 I 1440 (MPHn. 9/2, 111, wkł. pap. XVII) musimy uznać za fałszywą. W XVII w. dopisano do nekrologu wzm. o zgonie w 1442 r. rzekomego opata Macieja, skądinąd zupełnie niezn. (MPHn. 9/2, 6) (→ p. 6D; KoścZ 9, 2; ACC 24, 111v; przypisuje mu się wpis w nekrologu pod datą 28 I, MPHn. 9/2, 25, r. podst.; data roczna [błędna]: 1440, dopis. XVII).

21 III 1442 – 15 I 1444 Stanisław, złożony z urzędu przez bpa pozn.35W DBL nr 185 występuje opat Stanisław pod datą 11 VI 1441; dok. ten zachował się tylko w późnej kopii, a treść jego pokrywa się niemal dosłownie z dok. wystawionym 13 V 1436 przez Wojciecha klucznika lub., prawdop. więc wersję z 1441 r. można uznać za fals. O złożeniu Stanisława z urzędu opata → p. 6D. Ostatnia znana wzm. o Stanisławie pochodzi z 1445 r. i zawiera informację, że był on ekskomunikowany (ACC 28 k. 73v, 85). Data śmierci 10 XII 1444 jest fałszywa (MPHn. 9/2,111, wkł. pap. XVII) (→ p. 6D; DBL nr 188; AE I 74v; MPHn. 9/2: brak wpisu zgonu).

15 I 1444 – 10 IX 1459 Stefan, profes z Mogilna (→ p. 6D; AE I 74v; DBL nr 228; MPHn. 9/2, 27: zm. 3 II 1460).

4 VI 1460 – 22 VII 1468 Wojciech36Wydawca DBL 229 przypisał tę zapiskę, datowaną na 6 IV 1460, opatowi Wojciechowi, choć z jej treści nie wynika, że spisano ją w jego obecności (KsLub. nr 4465) (→ p. 6D; DBL nr 230, 231, 273; MPHn. 9/2, 91: zm. 17 VIII 146 [8 – ostatnia cyfra uszkodzona przy oprawie]).

24 XI 1468 – 9 XI 1484 Tomasz [w XVII w. zw. Tomaszem z Kalisza] (→ p. 6D; M Krzywiń I 33 k. 21v, 69v; MPHn. 9/2, 20: zm. 7 I 1485).

13 IX 1485 – 9 III 1505 Stanisław [w XVII w. nazywany: Habdank, co świadczy zapewne o jego pochodzeniu z rodziny szlach. używającej h. Abdank] (KoścZ 17, 21v; AAG BL 1, 36; MPHn. 9/2, 36: zm. 4 [?] III 1505, wpis ręką XVI w., [data dzienna zapewne błędna, data roczna poprawiona]); [bez daty] tenże za życia wystawił sobie nagrobek w kościele klaszt. w L. (BenLub. 235 s. 128, dawniej 111).

27 XI 1506 – 22 II 1509 Maciej [nazywany Maciejem z Miechorzewa (wzm. z 1520: ACC 95, 29v; podobnie w XVII w.)]37Wg Krzyw. był kanclerzem za czasów opata Tomasza [1468-84] i jego doradcą (consiliorum collega; BenLub. 235 s. 128, dawniej 111). W 1506 r. Wawrz. Pasikoń z Konarskiego zapisał mu czynsz dożywotni 3 grz. rocznie (wzm. z 1520 r.: ACC 95, 29v) (M Krzywiń I 33; ACC 86, 22; MPHn. 9/2, 93: zm. 23 VIII 1510 [?] dopis. XVII; data prawdop. błędna → niżej: daty rządów jego następcy).

29 V 1509 – 26 IV 1521 Błażej [w XVII w. nazywany Błażejem z Garb] (M Krzywiń I 33, 115; ACC 96, 72v; MPHn. 9/2, 43: zm. 14 III 1522).

11 III 1523 – a.10 X 1527 i ponownie 21 III 1531 – 15 V 1535 Mik. Wyleziński [prawdop. z Wylezina w par. Chojnata, w woj. rawskim]3810 X 1527 bp pozn. przyjął do wiadomości rezygnację Mik. Wylezińskiego z urzędu opata; rezygnacja ta miała miejsce kilka dni wcześniej złożony z urzędu (→ p. 6D; ACC 98, 34v; AE VII s. 75, 327v; BenLub. D 63; MPHn. 9/2, 42: zm. 11 II 1539, dopis. XVII).

10 X 1527 – 7 XI 1530 Florian z Krobi39Wg Krzyw. był poprzednio dominikaninem, a potem przeszedł (wbrew przyjętym zasadom) z zakonu o ostrzejszej regule do bened.; rzekomo bp pozn. narzucił go jako opata klasztorowi lub. (BenLub. 235 s. 139-145, dawniej 125-126); z. instrumentu notarialnego stwierdzającego jego wybór przez braci w L. wynika, że był profesem lub. Po złożeniu z urzędu procesował się w 1532 r. z kl. lub. o swoje rzeczy (ACC 107 k. 80, 85, 88), a w 1536 r. jego pełnomocnik kwitował w jego imieniu odbiór 25 fl. rocznej pensji od Wawrzyńca opata lub. (ACC 110,199) [tak nazywany w 1530 (MS 4 nr 15819) i w XVII w.] dr teologii, złożony z urzędu (→ p. 6D; AE VII 75; AC 2 nr 1827; MPHn. 9/2: brak daty zgonu).

19 V 1535 – 17 II 1541 Wawrzyniec z Młodzikowa, poprzednio od 1527 prep. w Gostyniu Starym (→ p. 6D; M Krzywiń I 33, 173; ACC 126, 140v; AE VII 61; MPHn. 9/2, 62: zm. 3 V 1541).

8 V 1542 – 12 IX 1569 Paweł Chojnacki [z Chojnaty w woj. rawskim] h. Trzaska (Lub. C 24 nr 5; M Krzywiń I 10; MPHn. 9/2, 35: zm. 26 II 1570); nagrobek w kościele klaszt. w L. wystawiony za życia Chojnackiego w 1554 r. (KZSz. V 10, 63).

5 IV 1570 – 16 V 1575 Łukasz Kościelecki od 1574/75 (1574 decyzja króla, 1575 prekonizacja papieska) bp nominat przemyski i nadal opat lub. do 1577, później bp pozn., zm. 26 VII 1597 (PSB 14, 410; KoścG 34, 323v; MPHn. 9/2: brak daty zgonu).

1576 [brak daty dziennej]40Dokładna data wyboru tego opata niezn., jednakże już w 1576 r. [daty dziennej brak] potwierdził on jako opat lub. 2 dok. sołeckie (BenLub. D 24 i D 29 = Wp. 3 nr 1649 i DBL nr 127) – 14 VII 1583 Andrzej Chrzczonowski (Krzczonowski) h. Trzaska [zapewne z Chrzczonowic w par. Chojnata, w woj. rawskim], wybrany na opata w Starym Gostyniu wbrew woli króla i swego poprzednika → p. 6D (BenLub. 235 s. 300-302, dawniej 285-287; PSB 14, 410; MPHn. 9/2, 62: zm. 3 V 1588; na s. 71 in. data zgonu [zapewne błędna] 27 V 1588, dopis. XVII; 13 VII 1588 wymieniony jako zm. BenLub. D 89); nagrobek w kościele klaszt. w L. wystawiony za życia Chrzczonowskiego w 1587 r. (KZSz. V 10, 63).

1 I 1589 – 14 VIII 1604 Stan. Kiszewski [z Kiszewa k. Obornik] od 1581/83 r. (→ p. 6D) koadiutor z pr. sukcesji przy opacie Andrzeju Chrzczonowskim (BenLub. 235 s. 318, dawniej 303; BenLub. 263; PSB 12, 506; M Krzywiń I 15; MPHn. 9/2, 90: zm. 14 VIII 1604 [w nekrologu brak daty rocznej; podaje ją metryka zmarłych z 1659 r. – BenLub. 239]).[Po jego śmierci następują w L. mianowani przez króla opaci komendatoryjni].

6B. Opactwo lub. a Stol. Apost.

1267 Klemens IV pap. przyjmuje kl. lub. wraz z jego posiadłościami pod opiekę Stol. Apost. (Wp. 1 nr 426; DBL nr 27 reg.); 1346-51 Klemens VI pap. mianuje opata lub. oraz in. duchownych opiekunami (conservatores) różnych instytucji kościelnych (BulPol. 2 nr 272, 514, 515; Wp. 3 nr 1304); 1367 Urban V pap. mianuje na 3 l. bpów pozn. i lubuskiego oraz opata lub. opiekunami (conservatores) Przecława bpa wrocławskiego (BulPol. 2 nr 1563).

1372 Grzegorz XI pap. poleca opatom z L. i z Paradyża oraz prepozytowi z Głuszyny, aby rozsądzili spór dot. altarii w kat. pozn. (BulPol. 2 nr 1989).

1373 Przecław bp wrocławski, jako wyznaczony przez pap. sędzia specjalny dla diec. pozn., publikując bullę pap. Grzegorza XI z 1373 r., poleca duchownym diec. pozn. (na pierwszym miejscu wymienia opata lub.), aby zdecydowanie i surowo występowali wobec sprawców zamieszek i gwałtów w diec. pozn. (Wp. 3 nr 1691).

1404, 1421 Stol. Apost. poleca opatowi lub. i in. duchownym w Polsce dopilnowanie, aby określone osoby otrzymały wlkp. beneficja kościelne, o które starały się w Rzymie (BulPol. 3 nr 989; BulPol. 4 nr 895).

1402-08 Stol. Apost. wyznacza sąd w sprawie z Gryżyńskimi → p. 3A; 1419 Stol. Apost. zatwierdza wybór opata lub. → p. 6D.

1448 Stefan opat lub. z polecenia pap. jest sędzią w sporze o pr. patronatu altarii w kaplicy Ś. Krzyża pod murami m. Poznania (BJ 8057 IV 257; M Poznań D 414); 1449-50 tenże też na zlecenie pap. sprawuje podobną funkcję w sprawie dot. kl. w Przemęcie (Przem. D 54, dawniej A 15a; ACC 110 k. 81, 107).

1510 udział Stol. Apost. w pr. patronatu kościoła par. w L. → p. 6G.

1533-61 Stol. Apost. w wyniku apelacji wypowiada się na temat sporu między opatami lub. a prepozytami z Jeżowa → p. 6Fd.

6C. Stosunki z in. klasztorami bened. (m.in. rzekoma zależność kl. lub. od kl. w Cluny).

[Bez daty] relacja Krzyw.: Przybysław mnich z L., opat w Mogilnie (BenLub. 235, 109-110, dawniej 92-93).

[ok. 1282-1307] relacja Krzyw.: Stan Lubinius [czy z L.?] opat w Tyńcu [k. Krakowa] (BenLub. 235, 76, dawniej 59).

1367 Andrzej opat z konwentem z Mogilna zawierają braterstwo z Janem opatem i jego konwentem w L. (Wp. 3 nr 1574; DBL nr 94 reg.); 1368 Neplach opat z Opatowie [w Czechach] w diec. praskiej odnawia braterstwo z Janem opatem i konwentem w L. (Wp. 3 nr 1595; DBL nr 97 reg.); 1391 Tomasz opat lub. odnawia braterstwo z Mścisławem opatem i konwentem bened. w Tyńcu (Wp. 3 nr 1918; DBL nr 120 reg.).

1418 opis opactwa w L. w wizytacji klasztorów bened. w Polsce: kl. w L. odległy jest od Poznania ok. 4 mile, a od Tyńca ok. 15 mil; opat ma pr. noszenia infuły (MPH 5, 915).

1427 wzm. z XVIII w. cysterki w Neuzelle [na S od Frankfurtu n. Odrą] zawierają braterstwo z kl. lub. (BenLub. 232, 27v); [ok. 1427-1435] Piotr profes lub. był [wg Krzyw.] opatem w Mogilnie (BenLub. 235 s. 91, dawniej 74); 1435 [tenże] Piotr opat i konwent w Mogilnie zawierają [ponownie] braterstwo z kl. lub. (DBL nr 169).

1444 Stefan profes z kl. bened. w Mogilnie zostaje opatem w L. → p. 6A, 6D.

Rzekome związki kl. lub. z Cluny we Francji:

[Wszyscy badacze zgodnie stwierdzają, że klasztorem macierzystym dla kl. lub. był kl. bened. w Leodium (obecnie Liège w Belgii). Tymczasem w L. w XVI w. pojawiła się tradycja łącząca kl. w L. z opactwem w Cluny. W XVII w. wyrazicielem tej opinii był Krzyw., powoływał się jednak na wcześniejsze świadectwo opata Tomasza [ze Zbrudzewa] żyjącego w XVI w. (→ p. 6Ea) i przytoczył jego opinie:]

Ok. 1382-83 [1383 wg Janka z Czarnkowa → p. 6I; Krzyw. cytując wypowiedź przeora Tomasza odnosi ją do wydarzeń ze schyłku XIV w., choć wypowiedź Tomasza nie ma wyraźnych znamion takiej datacji]: raz lub dwa razy dobra kl. lub. były spustoszone i spalone, a kl. z mnichami spustoszony [wyludniony?]; książęta pol. swoimi wpływami uzyskali to, że z Cluny w Galii przysłano [do L.] nowych braci z tego samego zakonu i dzięki ich pracy zarówno sprawy Boże jak i ludzkie powoli wróciły do stanu kwitnącego (succreverunt) (BenLub. 235 s. 85-86 dawniej 68-69).

1562 29 VI Paweł Chojnacki opat lub., odmawiając bpowi pozn. uiszczania specjalnej pensji na utrzymanie kolegium Lubrańskiego, pisze, że kl. lub. pochodzi „a Cluniacensibus ex Gallia” [Krzyw. autorstwo listu przypisuje również wspomn. przeorowi Tomaszowi → p. 6Ea] (BenLub 235 s. 238, dawniej 222).

[Ok. 1600] wg relacji Krzyw. Stan. Kiszewski opat lub. zabiegał w kl. w Cluny o teksty statutów [życia klaszt.] i wzory strojów zakonnych (togae regulares); śmierć [1604] nie pozwoliła mu doprowadzić tej sprawy do końca41A. Gieysztor w recenzji pracy P. David, Les bénédictins et l’ordre de Cluny dans la Pologne médievale, Paris 1939 (RH 17/1, 246-253) sceptycznie ocenia tezę autora o związkach bened. pol. z Cluny i przytacza informację o nieudanej misji opatów Mik. Mieleckiego z Tyńca i Stan. Kiszewskiego z L., którzy wobec wzmożonego nacisku władz państwowych na obsadę urzędów opackich w Polsce szukali oparcia w Cluny; Claude de Guise opat z Cluny w ogóle ich nie przyjął, a poszukiwania archiwalne wykazały brak jakichkolwiek śladów jurysdykcji kl. w Cluny nad opactwami pol (BenLub. 235 s. 40, dawniej 30).

6D. Opaci lub. wobec władz duchownych i świeckich. [Niektóre z przytoczonych niżej przekazów świadczą o tym, że kl. lub. w XV i w XVI w. nie był wyjęty spod jurysdykcji bpów ordynariuszy42Wniosek ten pokrywa się z wynikami rozprawy F. Bogdana SAC, Sprawa egzempcji w Polsce średniowiecznej, „Nasza Przeszłość” 9, 1959, 51-90, który stwierdził, że bened. w Polsce nie korzystali z egzempcji spod władzy bpów ordynariuszy, gdyż stosunkowo często korzystali oni ze swych praw zwierzchnich w stosunku do kl. W pewnej sprzeczności w stosunku do tego stanu rzeczy stoi przytoczona na końcu tego rozdziału uwaga wizytatorów z 1610 r., u których sprawa egzempcji kl. lub. budziła pewne wątpliwości.]

1181-1277 [wszystkie dokumenty fals.] wystawcy, książęta pol. (1181 Władysław [Laskonogi], 1242 Przemysł I, 1242 bracia Przemysł I i Bolesław [Pob.], 1277 Przemysł II) nazywają współczesnych sobie opatów lub. (1181 Andrzeja, 1242 Wojsława, 1242 Heklina, 1277 Jakuba) swymi kapelanami (capellanus noster)43Z. Perzanowski, Opactwo..., s. 30-31 i MPHn. 9/2 s. XLV wyciąga z tego faktu wniosek, że wspomn. książęta byli patronami kl. lub. jako sukcesorowie jego domniemanego fundatora Bolesława Śmiałego. Tymczasem w autentycznych i nie podejrzanych dokumentach tych samych książąt z l. 1246-82, w których m.in. występują również wspomn. wyżej opaci Wojsław, Heklin i Jakub, nie nazwano ich ani razu kapelanami książęcymi (Wp. 1 nr 253, 256, 353, 368, 399, 420, 441, 469, 512, 513, 514; DBL nr 15). Nie ma również tego tytułu w falsyfikatach datowanych na l. 1277, 1294 i 1296 (DBL nr 33, 41, 42) (DBL nr 1, 9, 11, 32; Wp. 1 nr 119, 232, 236, 467); 1307 or. Henryk ks. wlkp. i głog. nazywa Marcina opata lub. swym kapelanem (Wp. 2 nr 908).

1419 Stol. Apost. potwierdza kanoniczny wybór mnicha lub. Mikołaja na opata dokonany przez mnichów kl. lub. [w 1415 r.?] po śmierci opata Macieja; równocześnie Stol. Apost. potwierdza konfirmację tego wyboru przez bpa ordynariusza (BulPol. 4 nr 499).

1441 24 VI Andrzej [Bniński] bp pozn. zawiera ugodę z Mikołajem opatem i konwentem lub.: opat do 29 VI ma podjąć decyzję czy zrezygnuje z urzędu, czy też będzie go pełnił nadal; dopóki nie podejmie tej decyzji nie wolno mu podejmować żadnych kroków przeciw braciom zakonnym ani stosować kar przewidzianych regułą; opat [jeżeli zatrzyma swój urząd] ma zwolnić świeckich urzędników i urzędy powierzyć braciom, ma też korzystać z ich rady; opat nie ma zbierać czynszów od kmieci oraz grzywien (marce servicionis) [opłaty od sołtysów wnoszone zamiast służby konnej wykonywanej na rzecz opactwa; w dobrach lub. występuje ta opłata tylko w → Jerce]; zbierze je klucznik, który podzieli zebrane pieniądze między opata i konwent; bracia mają okazywać opatowi należny szacunek44→ przyp. 34 (AE I 66).

1444 4 I kapituła kat. pozn. deleguje kanoników [Jakuba] Wygonowskiego kustosza i [Jana] Twardowskiego do wizytowania wraz z bpem [pozn.] mnichów i kl. w L. (AC 1 nr 286).

1444 15 I Andrzej [Bniński] bp pozn. przyjmuje rezygnację z urzędu od opata Stanisława, a następnie nie zgadza się na wybór opata spośród kandydatów przedstawionych przez konwent, lecz przeprowadza wybór Stefana, bened., profesa z Mogilna i pleb. w Mogilnie [diec. i pow. gnieźn.], tłumacząc, że kl. lub. potrzebuje kierownika (director) doświadczonego w sprawach duchownych i świeckich (AE I 74v-75); 1444 Stefan opat lub. zawiera ugodę w Solcu [dobra bpa pozn. w pow. pyzdr.; można stąd wnosić, że ugodę zawarto za pośrednictwem bpa pozn.] z byłym opatem lub. Stanisławem, który otrzymuje w dożywocie wsie Wonieść i Gniewowo wraz z rybołówstwem [na jez. Wonieść], z tym, że z każdego połowu niewodem 1/2 ryb ma oddać klasztorowi; Stanisław zobowiązany jest do posłuszeństwa opatowi oraz do oddania wspomn. wsi, gdyby otrzymał gdziekolwiek in. beneficjum45Dalsze wzm. o byłym opacie Stanisławie, → przyp. 35 (AE I 88).

1460 Wojciech opat lub. w imieniu konwentu zobowiązuje się prezentować królowi jako swemu patronowi swego opata elekta i bez zgody króla nie wprowadzać go na urząd, a Andrzej [Bniński] bp pozn. zobowiązuje się bez zgody króla nie wyświęcać wybranego przez konwent opata (DBL nr 232, 233).

1473 Andrzej [Bniński] bp pozn. wizytuje kl. w L. i napomina opata Tomasza z powodu jego wykroczeń tzn. krzywd wyrządzanych braciom przez niego i jego otoczenie (familia), rozproszenia dóbr klaszt. oraz z powodu jego niemoralnego życia; na prośbę braci bp nie złożył go z urzędu, ale zażądał, aby zmienił swe obyczaje oraz aby wyznaczył 2 braci, którzy będą pobierać wszystkie czynsze i daniny należne klasztorowi i z tego będą wydawali na potrzeby klasztoru, a przed braćmi złożą z tego sprawozdanie (AC 2 nr 1368).

1527 10 X pełnomocnik Mik. Wylezińskiego opata lub. przedstawia bpowi pozn. [Janowi Latalskiemu] instrument notarialny zawierający jego rezygnację z opactwa lub., a pełnomocnik Floriana mistrza teologii i profesa bened. przedstawia dok. dot. prezenty tegoż Floriana na wakujące opactwo; Florian został wybrany przez braci i ma poparcie króla; na tej podstawie bp instytuuje Floriana na wspomn. opactwo (AE VII 75).

1530 13 VII król Zygmunt [St.] potwierdza transakcję zawartą przez Floriana opata lub. z Andrzejem Zakrzewskim [z Zakrzewa k. Janowca w pow. kcyn.] wojskim pozn. i star. rogoz.: Zakrzewski wydzierżawia na 3 l. wszystkie dobra kl. lub. za opłatą 200 zł węg. rocznie (MS 4 nr 5746).

1530 30 IX, 4 XI toczy się proces przeciw Florianowi opatowi lub. przed [Janem Latalskim] bpem pozn.; bracia reprezentowani przez Mik. Wylezińskiego prep. jeżowskiego, Jana z Kościana przeora, Macieja z Tulec podprzeora albo byłego przeora (alter prior) i Pawła klucznika pozywają Floriana o różne wykroczenia; bp pozn. w czasie dokonanej na wezwanie braci wizytacji kl. lub. stwierdził, że wspomn. wykroczenia zasługują na karę więzienia, nie chcąc jednak sięgać do tego środka uzyskał obietnicę, że Florian zrezygnuje dobrowolnie ze swego urzędu i do końca życia będzie otrzymywał pensję 22 1/2 grz.; opat nie dopełnił zobowiązania i bez wiedzy braci wydzierżawił dobra klaszt. osobie świeckiej; na czas procesu bp powierza rządy w kl. lub. Mik. Wylezińskiemu (AC 2 nr 1825, 1826); 1530 7 XI na wezwanie bpa bracia przedstawiają w sądzie kopię aktu dzierżawy dóbr lub. dokonanej przez opata Floriana; bp pozn. wydaje wyrok: pozbawia Floriana opata lub. jego urzędu, a braciom poleca wybór nowego opata (AC 2 nr 1827).

1535 15 V Jan [Latalski] bp pozn. z powodu skarg zakonników lub. przybywa do L. i pozbawia urzędu opata Mik. Wylezińskiego, ponieważ źle wykonywał on swe obowiązki, źle zarządzał dobrami klaszt., nie dbał o utrzymanie braci i nie przestrzegał reguły zakonnej; opat zrzeka się opactwa; bracia na kapitule gen. w uznaniu jego zasług i „na pocieszenie” wyznaczają mu roczną dożywotnią pensję w wysokości 50 grz. płatną w 2 ratach; na mieszkanie dla niego i 1 służącego przeznaczają tzw. sobótkę46Było to prawdop. jakieś pomieszczenie w pobliżu kościoła klaszt.; sobotami nazywa się niskie podcienia wokół kościołów wiejskich służące do schronienia dla pielgrzymów (Słownik języka polskiego, pod red. W. Doroszewskiego, t. VIII, Warszawa 1966, s. 474); nie ma jadać wspólnie z braćmi, lecz otrzyma porcje z kuchni zakonnej; będzie zwolniony od chóru jak emeryt i starzec; na ewent. wyjazdy opat może mu dać z łaski 2 konie i wóz; Mikołaj ma płacić pensję byłemu opatowi Florianowi i na ten cel bracia dodają mu 10 grz. rocznie z folw. w Święciechowie, natomiast nie będzie miał pr. do pieniędzy, które wpłyną z Krzywinia za piwo (AE VII 327v); 1535 10 VI [a więc już po ustąpieniu z urzędu opata] Mik. Wyleziński opat lub. [sic] wystawia przyw. fundacyjny dla szpitala w → Krzywiniu (ACC 109, 272; M Krzywiń 33, 170v).

1535 11 VI król Zygmunt [St.] poleca Janowi [Latalskiemu] bpowi pozn., aby wobec rezygnacji z urzędu opata Mik. [Wylezińskiego] wyświęcił na opata Wawrzyńca prep. w Gostyniu Starym, kandydata przedstawionego przez kl. lub. (MK 51, 108v; MS 4 nr 17873).

[1535-42] relacja Krzyw.: Wawrzyniec z Młodzikowa opat lub. odmówił udziału w uroczystościach w kat. pozn., ponieważ po niechlubnych czynach swego poprzednika Floriana został zobowiązany [przez bpa pozn.?, przez współbraci?] do nie opuszczania swego kl.; opatom lub. od dawna przysługiwało pr. uczestniczenia w uroczystościach diecezjalnych i zasiadania w stallach [kanonickich] oraz postępowania [w procesji] na trzecim miejscu za bpem ordynariuszem i in. bpem [sufraganem?]; po odmowie opata Wawrzyńca pr. to wygasło (BenLub. 235 s. 49-53, 162, dawniej 39-43, 148).

1564-65 [relacja Krzyw. poparta cytowanymi w całości kopiami listów i dokumentów]: król Zygmunt August usiłuje narzucić klasztorowi lub. Ścibora Krzykowskiego [PSB 15, 555] na koadiutora z prawem sukcesji przy opacie Pawle Chojnackim; kl. lub. nie wyraża zgody, a kandydat rezygnuje z tego stanowiska; kl. lub. daje Krzykowskiemu wieś Garby [w pow. pyzdr.] w dożywocie (BenLub. 235 s. 243-285, dawniej 227-269).

1567 Adam Konarski bp pozn. z powodu skarg konwentu lub. na opata Pawła Chojnackiego przybywa na wizytację do kl. lub. i wydaje zalecenia powizytacyjne: opat ma uwolnić dobra lub. od dzierżawców, a wszelkie urzędy powierzać zakonnikom (m.in. konwent ma mieć swego wolnego [niezależnego od opata?] szafarza); konwent ma przechowywać swój majątek w skarbcu (skrzyni), opat ma zwrócić konwentowi klucz od tego skarbca i konwent nie ma pr. nic dawać opatowi z tego skarbca bez zgody bpa; opat zwróci konwentowi długi: 100 zł, 50 talarów, 1500 fl. (tę ostatnią sumę w ciągu roku) oraz pas złocony, który zastawił za 16 (17?) grz.; opat ma lepiej dbać o wyżywienie braci i o poprawę budynków oraz wg dawnego zwyczaju ma dać owies i siano dla koni nal. do konwentu, a także ma otworzyć bramę w murze i udostępnić braciom winnicę i sad, tak jak to było dawniej; opat ma obowiązek utrzymywać w kl. męża uczonego, który będzie uczył braci (ABL, Liber albus, 167-168; BenLub. 235 s. 290-295, dawniej 274-279).

1577 [relacja Krzyw.]: król Stefan usiłuje narzucić klasztorowi lub. Wojc. Staroźrebskiego na opata już po dokonaniu wyboru na to stanowisko Andrzeja Chrzczonowskiego przez kl. lub.; krewny Chrzczonowskiego „wicecamerarius” z rodziny Jarzynów [prawdop. z woj. rawskiego] uzyskuje zmianę decyzji król.: Staroźrebski otrzymuje bpstwo chełmskie, a Chrzczonowski zostaje opatem lub. (BenLub. 235 s. 300-302, dawniej 285-287).

1577-83 Andrzej Chrzczonowski opat lub. [ulegając różnym naciskom z zewnątrz] wyznacza Stan. Kiszewskiego swym koadiutorem i następcą na urzędzie opata; uzasadnienie tego [powtarzanego co parę lat] aktu: 1577 opat zapada na zdrowiu, a młodzieniec jest skromny i pobożny, pochodzi ze sławnej rodziny i przebywa w L.; śwd. Andrzej Opaliński marszałek wielki koronny [rodzony wuj Kiszewskiego; PSB 24, 72] (BenLub 263, 1-2v), 1581 opat choruje, młodzieniec jest nowicjuszem w L. i prep. jeżowskim, a dobra lub. potrzebują [sprawnego] obrońcy (BenLub. 235 s. 318-319, dawniej 303-304), 1583 Kiszewski jest klerykiem i ma niższe święcenia, przebywa w L. (tunc in monasterio Lubinensi probans), ma poparcie bpa ordynariusza, Stol. Apost. i króla z l. 1577 i 1578; Stan. Kiszewski jako opat-koadiutor otrzymuje uposażenie: prepozyturę jeżowską oraz wieś Wławie (BenLub. 263, 3-6v); relacja Krzyw.: uległość opata wobec zewnętrznych nacisków spowodowała niezadowolenie w konwencie, a w dalszej konsekwencji wizytację bpią klasztoru i obłożenie mnichów klątwą przez bpa pozn. [Kościeleckiego]; prymas Stan. Karnkowski jako sędzia apelacyjny przyznał rację mnichom, unieważnił nominację Kiszewskiego na koadiutora i uwolnił ich od klątwy; konwent zgodził się na mianowanie Kiszewskiego koadiutorem, gdy złożył on profesję zakonną; otrzymał wówczas Wławie jako uposażenie i wyjechał na studia do Niemiec i Włoch (BenLub. 235 s. 320-324, dawniej 305-309).

1610 wizytatorzy diecezjalni po przeprowadzeniu wizytacji par. L. stwierdzają, że we wsi znajduje się ponadto opactwo bened., podobno nie objęte egzempcją [spod jurysdykcji bpa ordynariusza] (dicitur [abbatiam] esse non exemptam); wizytację odkładają na in. termin z powodu nieobecności bpa pozn. [Andrzeja Opalińskiego] (AV 4, 48).

6E. Organizacja życia klaszt. 6Ea) Zakonnicy.

[Reprezentując kl. na zewnątrz, opat musiał mieć poparcie konwentu, o czym świadczy charakterystyczny zwrot „abbas cum suo conventu” w zapiskach sądowych; w dokumentach klaszt. zaś obok opata figurują pojedynczy zakonnicy jako współwystawcy; prawdop. dokumenty takie powstawały w czasie obrad kapituły zakonnej. Jedyny znany, prawdop. pełny, wykaz składu kl. lub. w średniowieczu pochodzi z końca XII w., → niżej. Wśród wspomn. wyżej współwystawców dok. lub świadków różnych czynności prawnych występują przeorzy konwentu (w XVI w. również podprzeorzy), klucznicy, czyli zarządcy dóbr klaszt. i podklucznicy, kustosze, którzy sprawowali opiekę nad kościołem klaszt. i odprawianymi w nim nabożeństwami, kanclerze i pisarze klaszt., szafarze, wyjątkowo kantorzy i infirmerzy oraz prepozyci z Nowego Dworu, Gostynia Starego, Jeżowa i Chojnaty.

Poniżej cytujemy skład kl. lub. z czasów opata Radosty oraz krótkie biogramy wybranych przykładowo mnichów, którzy pełnili w swym życiu kilka ważniejszych funkcji klaszt. Osobny podrozdział poświęcamy pisarzom klaszt.; zróżnicowane funkcje pisarzy pełnili zarówno duchowni spoza kl. lub. jak i zakonnicy; do obowiązków pisarzy zakonnych należało zapewne m.in. prowadzenie klaszt. ksiąg wpisów → p. 7.]

[Ok. 1191-93 (uzasadnienie tej daty: MPHn. 9/2, s.IX)] za czasów opata Radosty w kl. lub. było (łącznie z opatem) 34 zakonników: przeor Paweł, 8 kapłanów (Roman, Jan, Błażej, Fabian, Radwan, Dionizy, Łukasz i „Lauice”), 3 diakonów (Bogumił, Wit i Saul), 9 subdiakonów (Kwintyn, Bogusław, Miłost, Stefan, Błażej, Prosimir, Konrad, Ezdrasz, Lubkost) i 12 konwersów (Damech, Westech, Bratrech, Blizbor, Bratron, Subach, Czestowój, Borys, Bilech, Niemój, Jan, Przebor; MPHn. 9/2, 9: księga bracka).

1364-74 Mikołaj klucznik i „causidicus” [reprezentujący kl. lub. w sądach świeckich] (Wp. 3 nr 1523, 1566, 1677, 1694, 1695).

1366-74, zm. 1384 Bartłomiej: 1363 kustosz, 1367 przeor, 1370 kantor (DBL nr 85, 94, 100).

1414-35 Sędziwój: 1414 kustosz, 1431-35 prep. w Chojnacie, → p. 6Fe, [rzekomy opat → p. 6A i przyp. 27].

1442-46 Gerard: 1442 III kustosz, 1442 VIII klucznik, 1444-46 prep. w Nowym Dworze (DBL nr 188, 189, 196, 205).

1460-83 Marcin [jedna osoba?]: 1460 szafarz, 1461, 1465 brat, 1472 prep. w Jeżowie, 1481 przeor w L., 1483 kustosz (DBL nr 232, 293, 321, 325, 326, 332; ACC 41, 38v; ACC 44, 97).

1461-68 Tomasz: 1461 brat, 1463 kustosz, 1466-68 pełnomocnik opata (ACC 41 s. 109, 109v; ACC 43, 47v; DBL nr 257, 271); prawdop. identyczny z opatem Tomaszem [z Kalisza] (1468-85) → p. 6A.

1480-82 Stanisław [może h. Abdank, opat w l. 1485-1505?, → p. 6A]: 1480 kustosz, 1482 przeor (DBL nr 325, 332).

1510-15, zm. 1526 Błażej z Wolsztyna: 1510-11 podklucznik, 1511, 1515 klucznik, 1526 prep. w Gostyniu Starym, [współczesny opatowi Błażejowi z Garb 1509-22; jeden z nich, raczej późniejszy opat?, był w 1508 r. kanclerzem] (AAG BL 1 k. 37v, 38v, 39, 150v; ACC 91, 98v; AE VII 61; MPHn. 9/2, 60).

1528-35, zm. 1538 Łukasz z Krotoszyna: 1528-30 przeor, 1531, 1535 prep. w Nowym Dworze (BenLub. D 49; AE VII 145; AAG BL 1, 155).

1542-62, zm. 1567 Tomasz [Łysy] ze Zbrudzewa: 1538-62 przeor (BenLub. 434 nr 5; AAG BL 1 k. 81, 111v; MPHn. 9/2, 58); autor kroniki klaszt. zachowanej jedynie we fragmentach przytoczonych w kronice Krzyw. (BenLub. 235 s. 85-86, 125, 130-132, 188-189, dawniej 68-69, 108, 116-118, 173-174), tłumacz Pisma Ś. na język pol.47I. Kwilecka, Nieznany pisarz wielkopolski Tomasz Łysy ze Zbrudzewa, w: Munera Posnaniensia. Księga pamiątkowa Uniwersytetu im. A. Mickiewicza dla uczczenia 600-lecia Uniwersytetu Jagiellońskiego, Poznań 1965, s. 207-233 (WSB 764).

1350-1580 kanclerze (cancellarius) i pisarze klaszt. (notarius, scriba) [funkcje te pełnili zakonnicy lub. albo osoby spoza kl.; zakonnicy zapewne celowo prezentowali często notariuszy publicznych na plebanów w L. i w Krzywiniu; plebani ci sporządzali instrumenty notarialne dla potrzeb kl. lub.]: 1350-53 brat Jan: 1350 cellerarius et notarius, 1351 notarius monasterii, 1353 custos et notarius (DBL nr 68, 70, 72); 1351 Piotr pleb. w L. i kanclerz lub. [równocześnie z Janem → wyżej] (DBL nr 70).

1391 Jakub notariusz publiczny, pleb. w → Krzywiniu.

1394 Jan [z] Obornik notariusz publiczny, pleb. lub. → Lubiń – wieś; 1424 Mikołaj z Ponieca notariusz opata lub. (Wp. 5 nr 397).

1444-73 Szymon z Gołębina, s. Macieja notariusz publiczny: 1444-47 określany jako notariusz publiczny klasztoru lub. lub notariusz publiczny, a równocześnie skryba klaszt., 1447 wikary w Czerwonym Kościele (DBL nr 196, 200, 201, 204, 205, 211, 212, 218, 214, 223, 257), 1451-60 tenże pleb. w → Krzywiniu, 1460-73 tenże pleb. lub. → Lubiń – wieś.

1455 brat Grzegorz kanclerz (ACC 36, 41v).

1473-75 Jan z Kalisza bakałarz, notariusz publiczny, zw. notariuszem lub. albo skrybą kl. lub. (scriba noster, notarius noster) (DBL nr 301, 304, 310); 1482 dominus [a więc nie zakonnik] Wawrzyniec skryba klaszt. (DBL nr 330).

1483 brat Maciej z Miechorzewa pisarz pana opata [Tomasza z l. 1468-84; Maciej był opatem w l. 1506-09] (DBL nr 332; BenLub. 235 s. 128 dawniej 111).

1491-1514 Jan z Błociszewa [s. Stanisława] notariusz publiczny, pleb. lub. → Lubiń – wieś.

1503-80 zakonnicy – kanclerze: 1503 Stanisław, 1505 Andrzej, 1508 Błażej [późniejszy opat?, → wyżej], 1510-11 Tomasz, 1515-17 Stanisław, 1523 Sebastian (scriba), 1535-42 Maciej, 1552, 1570, 1580 Paweł [Kamiona?, stale ta sama osoba?] (BenLub. D 56; AAG BL 1 k. 36v, 37v, 38, 46v, 63, 111v; ACC 91, 98v; ACC 92, 142; ACC 109, 272; ACC 126 k. 139v 140; M Krzywiń I 33 k. 175, 179v).

6Eb) Kapituły zakonne i ich uchwały.

[Kapituły generalne (z udziałem prepozytów z podległych kl. lub. prepozytur), przewidziane w regule zakonnej, odbywały się co kilka lat (teoretycznie co 3 l., lecz terminów tych ściśle nie przestrzegano). Śladem wcześniejszych kapituł są wspomn. wyżej (→ p. 6Ea) dokumenty wystawiane wspólnie przez opata i członków konwentu. Pełne, spisane w punktach, uchwały kapitulne zachowały się dopiero z końca XVI w., rzucają one jednak również pewne światło na życie kl. lub. w okresie wcześniejszym.]

1589-1600 postanowienia 3 kapituł gen. z czasów opata Stan. Kiszewskiego: 1589 uchwały dot. spraw szczegółowych wynikających z zaleceń reguły zakonnej, a m. in. wzajemnych stosunków między mnichami pełniącymi obowiązki wikarych w prepozyturach a ich przełożonymi – prepozytami; za czystość kościoła klaszt. odpowiedzialni są kustosz i wicekustosz; jeden z mnichów ma zawsze pełnić w kl. obowiązki magistra nowicjatu; kl. zobowiązany jest do opieki nad chorymi i starcami; opat daje 100 fl. na budowę szpitala [?] (arca communis pro infirmis), a na potrzeby chorych przeznacza się czynsz z Krzywinia; kapituły gen. mają być zwoływane co 3 l.; biblioteka → p. 6H;

1596 uchwały dot. spraw wewnętrznych kl. lub. i prepozytur; m.in. postanowiono, że w czasie kapituł gen. należy zawsze przeprowadzać skontrum sprzętów kościelnych, a 2 wyznaczeni mnisi mają się zająć ich konserwacją i naprawą; decyzje dot. dóbr klaszt. mogą zapadać tylko na kapitule, a prepozyci nie mają pr. na własną rękę dzierżawić dóbr nal. do ich prepozytur; nowicjusze zgłaszający się do kl. lub. muszą mieć pisemne polecenie [od wiarygodnej osoby]; do obowiązków wicekustosza należy opracowanie na piśmie planu nabożeństw na n. tydzień; osobom spożywającym posiłki przy tzw. drugim stole [a więc prawdop. świeckim pracownikom klasztoru] należy zapewnić czytanie duchowne w czasie jedzenia w języku pol.; 1600 uchwały dot. spraw wewnętrznych kl. lub. i prepozytur; prepozytom nie wolno sprzedawać dóbr nal. do prepozytur; 2 bracia mają być wyznaczeni do prowadzenia księgi wpisów dla poddanych klaszt., do której wpisuje się różne ich ugody i kontrakty; na dzień sądów wyznacza się środy; w kl. lub. zawsze ma być jeden z mnichów wyznaczony na kanclerza, którego zadaniem jest wpisywanie dobrych i złych [informacji] do księgi (liber actuum); kl. lub. potrzebuje rzemieślników, należy więc [w pierwszej kolejności?] przyjmować do nowicjatu rzemieślników (BenLub. 256).

1600 Stan. Kiszewski opat lub. zawiera ugodę z konwentem: opat powiększa majątek własny konwentu (→ p. 3C) a w zamian konwent zobowiązuje się utrzymywać stale 30 braci do modlitwy w chórze i do pracy; bracia zobowiązują się kształcić zdolniejszych zakonników w Poznaniu lub w in. miejscu, utrzymywać w L. organistę, dbać o zaopatrzenie kościoła klaszt. w wino, mąkę na opłatki, kadzidło, świece i olej do lamp, utrzymywać z resztek swego stołu 10 biednych w klaszt. szpitalu (xenodochium), pokrywać koszty leczenia braci u medyka, ponosić koszty procesów toczonych w obronie dóbr konwentu a także modlić się za fundatora tego aktu [opata Kiszewskiego] i jego zm. rodziców oraz brata; opaci dawać będą wspomn. wyżej biednym po 2 porcje (buccela) chleba i po 1/2 miary piwa dziennie (BenLub. D 90).

6F. Prepozytury podległe opactwu lub.

[Trzy prepozytury lub. leżały na terenie woj. pozn., a dwie inne na Mazowszu. Nie przytaczamy pełnego materiału źródłowego dot. osad leżących poza Wlkp., a ograniczamy się do tych zapisek i dok., które obrazują zależność prepozytur od opatów lub. oraz od bpów ordynariuszy. Wszyscy prepozyci byli z reguły profesami lub.]

a) → Gostyń Stary,

6Fb) → Kiszewo [dopiero od 1602 r.] p. 5 i przyp. 6,

6Fc) → Nowy Dwór48Now. 2, 429 zauważył, że prepozyci w Wonieściu i w Nowym Dworze, wymienieni w dok. z 1382 r. (Wp. 3 nr 1805) nie byli plebanami (w Nowym $[656]Dworze nie było nawet kościoła), lecz zarządcami domów i folwarków klaszt. W Nowym Dworze nie było prawdop. nawet osobnego „domu” klaszt. (folw. był oddalony o 2 km od L.). i wobec tego mimo identycznego tytułu (prepositus) zakres władzy prep. w Nowym Dworze różnił się zasadniczo od zakresu władzy prepozytów ze Starego Gostynia, Jeżowa czy Chojnaty, którzy byli w rzeczywistości przeorami osobnych domów zakonnych,

6Fd) Jeżów [na Mazowszu, 20 km na SW od Skierniewic, w diec. gnieźn.]: [Prepozytura w Jeżowie powstała prawdop. w XII w. (pierwsza wzm. z 1206 r.) i składała się z kościoła par. w Jeżowie oraz kilku wsi położonych w okolicy tego miasta (Góra, Jasienin, Mikulin).]

1215-1594 prepozyci jeżowscy: 1215 Krajko (DKM s. 180 nr 2; DBL 6 reg.); 1275 Paweł (DBL nr 30, 31); 1373 zm. Jakub wieloletni prep. (MPHn. 9/2, 81); 1375 Grzegorz XI pap. zatwierdza Przecława s. Janusza de Boszk[owo?, w pow. kośc.?] jako prep. w Jeżowie po rezygnacji prep. Piotra s. Andrzeja [rezygnacja Piotra i mianowanie Przecława miały miejsce za czasów opata Andrzeja ok. 1360-63] (BulPol. nr 2220, Jeżowa dot. też dok. nr 2216, 2218; DBL nr 111: tu błędnie Andice zamiast: s. Andrzeja; [bez daty; a. 1403?] Przecław zmarł (MPHn. 9/2, 47): 1403 Stol. Apost. potwierdza nadanie Wawrzyńcowi zw. Wasylo [z mieszcz. rodziny pozn.?] mnichowi lub. prepozytury Ś. Andrzeja Apostoła w Jeżowie po śmierci prep. Przecława (BulPol. 3 nr 935); 1410-15 Mikołaj, później opat lub. (DBL nr 137, 150); 1420 zm. Wawrzyniec, 1428 zm. Mikołaj (MPHn. 9/2 s. 44, 81); 1435-37, zm. po 1439 Klemens (→ niżej; MPHn. 9/2, 59); 1448 Wojciech (DBL nr 221); 1467 zm. [bez daty, a. 1500] Piotr (DBL nr 265; MPHn. 9/2, 23); 1472 Marcin (DBL nr 293); 1477 Jan (DBL nr 317); 1528-30 Mik. Wyleziński [opat lub. w l. 1523-27 i 1530-35] (BenLub. D 59; AE VII 145); 1531-34 [do 1542?] Paweł Chojnacki → niżej; 1564, zm. 1567 Wojciech z Mszczonowa (ACC 121, 647; MPHn. 9/2, 55); 1574 zm. Łazarz Skwarski (MPHn. 9/2, 114); 1594 Grzegorz Stolecki (AAG BL 1, 64v).

1437 wyrok sądu duch. mianowanego przez abpa Winc. [Kota z Dębna] w sporze między Mikołajem opatem lub. a Klemensem prep. jeżowskim: prepozyci w Jeżowie na znak posłuszeństwa, jakie winni są opatowi lub., co roku na ś. Marcina [11 XI] mają dawać opatowi 2 postawy tkaniny wełnianej na kapy mnisze (2 stamina harrassii pro cuculis alias capis); opat ma prezentować prepozyta ordynariuszowi [gnieźn.] i bez zgody ordynariusza nie ma pr. go odwoływać; opat ma zwrócić książki nal. do prepozytury w Jeżowie oraz ma ponieść koszty przepisania antyfonarza dla tej prepozytury (Wp. 5 nr 603; DBL nr 179 reg.); 1448 oficjał gnieźn. na zlecenie abpa w związku ze sporem Stefana opata lub. z Wojciechem prep. jeżowskim utrzymuje w mocy i transumuje wyrok z 1437 r.; prep. ma opłacić koszty procesu w wysokości 4 1/2 grz. (DBL nr 221); 1472 wyrok sądu polubownego w sporze między Tomaszem opatem lub. a Marcinem prep. w Jeżowie: prep. ma zwrócić opatowi koszty procesu czyli 12 zł węg. oraz 8 zł węg. za zaległą od 2 l. daninę 2 postawów tkaniny; prep. nadal zobowiązany jest do składania co roku tej daniny w naturze lub w pieniądzach (DBL nr 293); [1506-09] odnowienie sporu [?]49W kronice Krzyw. karty, na których omówione były rządy opata Macieja z Miechorzewa [1506-09] zostały z księgi usunięte (brak zaznaczono już w XVIII w.). Zachowała się jedynie końcówka tekstu mówiąca o nowym sprzeciwie ówczesnego prep. jeżowskiego przeciw oddawaniu opatowi lub. 2 postawów tkaniny wełnianej (2 stamina harassii) (BenLub. 235 s. 129, dawniej 115).

1528 obl. 1530 kapituła gen. w Lubiniu w obecności opata elekta Floriana daje byłemu opatowi Mik. Wylezińskiemu prepozyturę w Jeżowie w dożywocie i zwalnia go z płacenia opactwu w L. corocznej daniny 6 grz. (AE VII 145).

1531 Mik. [Wyleziński] opat lub. z konwentem oraz Paweł Chojnacki prep. jeżowski protestują przeciw abpowi [Janowi Łaskiemu], który za czasów opata Floriana [1527-30] uregulował jakieś sprawy dot. Jeżowa wbrew dotychczasowym przywilejom i praktykowanym zwyczajom50Krzyw. wyjaśnia, że abp zwolnił mieszczan z Jeżowa bez wiedzy kl. z jakichś ciężarów (BenLub. 235, 140, dawniej 126) (BenLub. D 63); 1533 Klemens VII pap. w bullach skierowanych do opata i konwentu lub. [na skutek odwołania się do niego prep. jeżowskiego Pawła Chojnackiego w jego sporze z opatem (BenLub. 235 s. 142, dawniej 128)] ustala wzajemne obowiązki stron: prep. jeżowski ma być posłuszny opatowi, co 2 l. ma brać udział w kapitule gen., ma dawać co roku 2 postawy tkaniny wełnianej i [albo?] płacić daninę 6 grz..; prep. ma obowiązek zdać sprawę ze wszystkich swych wydatków opatowi; może on zatrzymać z dochodów prepozytury 12 grz. na utrzymanie klasztoru, a resztę ma oddać do L.; opat powinien co 2 l. wizytować prepozyturę osobiście lub przez delegatów (BenLub. D 67-68); 1534 tenże pap. zatwierdza ugodę między Mik. Wylezińskim opatem lub. a Pawłem Chojnackim prep. jeżowskim (BenLub. D 70); 1542 Paweł [Chojnacki] opat lub. ogłasza uchwały powzięte na kapitule gen. w L.: dochody prepozytury jeżowskiej przewyższają jej wydatki, wobec tego prep. ma dawać opatowi co roku na ś. Michała [29 IX] 8 zł węg. [jest to pozostałość dawnej daniny w naturze w postaci 2 postawów tkaniny wełnianej] oraz cały czynsz zbożowy pszenicy, żyta i owsa z m. Jeżowa, który będzie przeznaczony na odbudowę kl. w L. (BenLub. D 79-81).

1553 Juliusz III pap. poleca Mik. [Dzierzgowskiemu] abpowi gnieźn. rozpatrzyć sprawę Wojciecha z Mszczonowa prep. w Jeżowie przeciw [Pawłowi Chojnackiemu] opatowi lub. (BenLub. D 84).

1561 Pius IV pap. przyznaje opatowi lub. opłatę 8 zł z Jeżowa, a pozostałe dochody prepozytury prepozytowi (BenLub. 235 k. 204-219, dawniej 189-204); 1563 Flavius Ursinus z polecenia tegoż pap. ma rozpatrzyć spór między [Pawłem Chojnackim] opatem lub. a prep. jeżowskim i prosi o dostarczenie dokumentów dot. tego sporu (BenLub. D 86); 1562 wyrok komisarzy apostolskich: Wojciech z Mszczonowa prep. jeżowski ma się podporządkować opatowi lub. i jest zobowiązany do oddawania opatowi daniny w zbożu, którą otrzymuje od mieszczan w Jeżowie (ACC 121, 649); 1564 Wojciech z Mszczonowa prep. w Jeżowie na kapitule gen. w L. podporządkowuje się Pawłowi Chojnackiemu opatowi lub. i konwentowi (ACC 121, 647); 1594 wyrok abpa: opatowi lub. należy się 100 zł węg. z prepozytury jeżowskiej (AAG BL 1, 64v).

[Uchwały 3 kapituł gen. kl. lub. z l. 1589-1600 (BenLub. 256) zawierają m.in. szczegółowe postanowienia dot. wewnętrznej organizacji kl. w Jeżowie; w p. 6Eb, omówiono ważniejsze, ogólne postanowienia tych kapituł; sprawy szczegółowe, m.in. dot. Jeżowa, zostały tam pominięte.]

6Fe) Chojnata na Mazowszu [woj. rawskie], 23 km na SE od Skierniewic, w diec. pozn.; [Wieś tę nadał klasztorowi w L. Bolesław II ks. płocki i mazowiecki [zm. 1313], a pierwsza wzm. o tej wsi jako o nadanej przez niego posiadłości kl. w L. pochodzi z 1334 r. (Wp. 2 nr 1131).]

1415-48 prepozyci w Chojnacie: 1415 Andrzej Mikołaj (DBL nr 150), 1431-35 Sędek51Rzekomy opat lub. w 1425 r.? → przyp. 27 (^ niżej; DBL nr 169), 1483 Andrzej Bylina52Zapewne ten sam Andrzej Bylina wpisany jest raz jeszcze do nekrologu również w l. 1439-1500; wydawca prawdop. błędnie odczytał zatartą datę przy tym wpisie jako 1548! (MPHn. 9/2, 43 i tamże przyp. ag) (MPHn. 9/2, 43), do 1514, zm. [1500-1600] Wojciech (→ niżej; MPHn. 9/2, 83), 1514, zm. 1533 [data śmierci być może poprawiana; czy oba te przekazy dot. tej samej osoby?] Andrzej (→ niżej; MPHn. 9/2, 46), 1534-48, zm. 1559 Tomasz z Krzywinia ( > niżej; MPHn. 9/2, 77), 1561 zm. 1574 Jan z Kościana (AAG BL 1, 110v; MPHn. 9/2, 60), 1563 zm. Marcin Dąbrowski (MPHn. 9/2, 22), 1574 zm. Jan z Kościana (MPHn. 9/2, 60), 1582 Franciszek Trzemeski (BenLub. 235 s. 323, dawniej 308), 1594 zm. Wawrz. Wędrogowski (MPHn. 9/2, 66).

1431 Stan. [Ciołek] bp pozn. jako sędzia polubowny rozstrzyga spór między Mikołajem opatem lub. a Sędkiem prep. w Chojnacie; spór dotyczył wiardunków (reservata pensio, reservacio fertonum [nie nazwano tego wyraźnie dzies.]) z Rogożewa i Smolic [w pow. pyzdr.], do których Sędek rościł sobie pr.; w wyniku tego sporu Sędek został uwięziony przez opata; wyrok bpa: Sędek nie ma pr. do wiardunków ze wspomn. wsi; opat ma go przyjąć z ojcowską miłością, lecz gdyby Sędek lub jego krewni albo przyjaciele wystąpili kiedykolwiek przeciw opatowi i konwentowi lub., utraci on pr. do wszelkich beneficjów kościelnych; na pokrycie jego długów i potrzeb opat ma mu wypłacać co roku 6 grz. tak długo, dopóki Sędek nie otrzyma jakiegoś beneficjum [a więc wynika stąd, że już dłużej nie był prep. w Chojnacie] (Wp. 5 nr 524; DBL nr 161 reg.).

1514 Jan Lubrański bp pozn. instytuuje na par. Chojnata Andrzeja bened. lub. prezentowanego przez Błażeja opata lub. po dobrowolnej rezygnacji poprzedniego prep. Wojciecha (AE V 95).

1534 Jan [Latalski] bp pozn. nakłada interdykt na Filipa Trzcieńskiego wojewodzica rawskiego za obrazę i zranienie Tomasza z Krzywinia prep. w Chojnacie; Tomasz ma otrzymać od Trzcieńskiego 50 fl. w 3 ratach oraz zwrot zabranych szat i 20 owiec (AE VII k. 296, 314v); 1548 Tomasz z Krzywinia prep. w Chojnacie rezygnuje z kościoła par. i konwentualnego w Chojnacie na ręce bpa pozn. Benedykta Izdbieńskiego (AE IX 193v).

6G. Stosunek opactwa lub. do parafii na terenie dóbr lub. (m.in. pr. patronatu). [Na terenie dóbr lub. istniały parafie: L. (→ Lubiń – wieś), → Krzywiń, → Dalewo, → Górka [Duchowna k. Śmigla], Wonieść i Święciechowa. Kl. lub. dążył do obsadzania tych parafii przez swoich zakonników, lecz w XV i XVI w. parafie te były obsadzane przez księży diecezjalnych. Inkorporacje poszczególnych parafii do kl. lub. nastąpiły dopiero w XVII w.]

1394-98, 1407 Stol. Apost. poleca dać określonym osobom beneficjum z prezenty (ad collationem) opata i kl. lub.: 1394 Janowi s. Michała ze Śremu, 1396 Andrzejowi s. Mikołaja Pheschin, 1398 Janowi s. Macieja, 1407 Janowi s. Wawrzyńca Dus i Janowi s. Mikołaja z Gostynia [nic nie wiadomo o realizacji tych poleceń] (BulPol. 3 nr 393, 396, 437, 523, 1132, 1133).

1401 Stol. Apost. inkorporuje parafie w Święciechowie, Krzywiniu, Wonieściu i w L. do kl. lub. [postanowienie nie zrealizowane] (BulPol. 3 nr 755).

1414 wyrok sądu polubownego w sprawie świadczeń kl. lub. na rzecz plebanii w L., → Lubiń – wieś, p. 5; 1445 zmiana świadczeń z kl. lub. dla pleb. lub. → Lubiń – wieś p. 5.

1480 Tomasz opat lub. prezentuje Pawła na pleb. w Dalewie (ACC 58, 63v).

1481 tenże opat prezentuje Jana bakałarza z Kalisza na pleb. w Wonieściu po śmierci pleb. Mik. Pogrzybowskiego; Mik. Chociszewski prezentuje kontrkandydata Jana Stanisława (ACC 59, 6v).

1509 Tomasz Goczałkowski kan. pozn. zeznaje, że otrzymał od Macieja opata lub. 2 supliki do Stol. Apost. o wcielenie do kl. lub. par. Ś. Leonarda w L. i par. Ś. Wawrzyńca w Święciechowie oraz 70 dukatów w złocie na koszty podróży do Rzymu (ACC 86, 22).

1510 kl. lub. i Stol. Apost. posiadają na zmianę (de thurno) pr. patronatu kościoła par. w L. (LBP 107).

1537 Wawrzyniec [z Młodzikowa] opat lub. prezentuje Wojc. Sadlińskiego na pleb. w L. (AAG BL 1, 48v).

1574 Łukasz Kościelecki opat lub. po śmierci pleb. Wojc. Chojnackiego w Wonieściu prezentuje na pleb. tamże Stan. Chojnackiego [prawdop. obaj byli krewnymi zm. opata Pawła Chojnackiego z Chojnaty w woj. rawskim] (ACC 123, 259).

6H. Nauka i biblioteki klaszt.

1435 Mikołaj opat lub. upomina się u kapituły kat. pozn. o dwie książki pożyczone Stan. [Ciołkowi] bpowi pozn. (AC 1 nr 205).

1437 książki nal. do prepozytury w Jeżowie → p. 6Fd.

1457 zm. Andrzej pleb. w L., który ofiarował (contulit) klasztorowi lub. pewną ilość książek (MPHn. 9/2, 113; MPH 5, 651 zawiera informację, że Andrzej dał klasztorowi sprzęt biblioteczny – supellectilis libraria).

1460 zm. Mikołaj ze Szkudły kan. pozn. i archid. śremski, który za swego życia ofiarował klasztorowi lub. wiele ksiąg zawierających dekrety ś. kanonów (MPH 5, 647; w MPHn. 9/2 brak analogicznego wpisu).

1508 w spuściźnie zm. Tomasza altarysty w Gostyniu znajdują się książki nal. do opata lub. (AC 2 nr 1623).

Ok. 1536-67 Tomasz ze Zbrudzewa przeor lub. [1538-62] jest autorem przekładu kilkunastu ksiąg Pisma Ś., zwłaszcza Starego Testamentu53Zachowane tłumaczenia wydała drukiem I. Kwi1ecka, Perykopy wielkopostne w przekładzie Tomasza ze Zbrudzewa, Wrocław 1967; Brulion przekładu pierwszych trzech ksiąg Biblii pióra Tomasza ze Zbnidzewa, Wrocław 1971; Apokalipsa św. Jana w przekładzie Tomasza ze Zbrudzewa, Wrocław 1971; Brulionu Tomasza ze Zbrudzewa część druga; Księgi: Liczb, Powtórzonego Prawa, Pieśni nad Pieśniami, w druku. Fragmenty tłumaczenia listów apostolskich ś. Pawła: Glosy i drobne teksty polskie, wyd. J. Wojtkowski, Poznań 1977, s. 87-118.

[1535-1541 relacja Krzyw. z XVII w.] opat Wawrzyniec z Młodzikowa odmawia bpowi pozn. płacenia daniny na utrzymanie kolegium Lubrańskiego, gdyż nie chce obciążać nadmiernie dóbr lub. (BenLub. 235 s.160, dawniej 146).

[1542-70 relacja Krzyw. jak wyżej] Paweł Chojnacki opat lub. odmawia płacenia daniny na seminarium pozn., tłumacząc m. in., że kl. lub. utrzymuje szkoły w Krzywiniu i w L. (BenLub. 235 s. 236-241, dawniej 220-225); tenże utrzymywał w L. Andrzeja Awiopontana magistra sztuk [wyzwolonych] z Akademii Krakowskiej, który uczył w L. synów szlach. i młodszych braci zakonnych (BenLub. 235 s. 176, dawniej 161); tenże kupował nowe książki do biblioteki klaszt.; sam średnio wykształcony był opiekunem nauk i osób zajmujących się pisaniem (literarum et literatorum fautor; BenLub. 235 s. 297, dawniej 281).

1589-1600 postanowienia kapituł gen. w L.: 1589 jeden z ojców ma się zaopiekować biblioteką klaszt., zbierze książki przechowywane w celach, sporządzi katalog i będzie wypożyczać książki tylko za zgodą przełożonego; każde wypożyczenie musi być zarejestrowane (BenLub. 256, 2); 1600 w klaszt. lub. mają być 2 biblioteki: opata i konwentu; obie mają być rewidowane w czasie kapituły gen. przez 2 osoby do tego wyznaczone; w czasie wizytacji prepozytur należy też wizytować tamtejsze biblioteki (BenLub. 256, 5-5v).

6I. Wydarzenia historyczne.

1383 Pielgrzym z Węgleszyna star. gen. wlkp ze szlachtą wlkp. miał uwolnić Kalisz oblegany przez Konrada [ks. oleśnickiego] i Bartosza [Wezenborga]; z powodu przybycia małej liczby szlachty wyruszył przeciw Głogowczykom pustoszącym ziemię wsch. i po drodze spustoszył dobra kl. lub. (MPH 2, 746: kronika Janka z Czarnkowa; DA X 126); 1393 król Władysław zwalnia zniszczone wsie od ciężarów na rzecz króla → p. 3D i przyp. 18.

1399 star. [gen. wlkp.? tzn. Tomasz z Węgleszyna, star. w l. 1398-1409 (GUrz. B 4)] obecny w L. (Lek. 2 nr 2399).

1444 23 VII Wojc. Malski star. gen. wlkp. obecny w L. (A. Gąsiorowski, Urzędnicy zarządu lokalnego w późnośredniowiecznej Wielkopolsce, Poznań 1970, s. 252).

1471 wojska zaciężne (stipendiarii) przeszły przez Krzywiń i dopuściły się rozbojów (→ Krzywiń p. 5Be, → p. 6A; AC 2 nr 1340 i przyp. 26).

1472 żołnierze najemni (stipendiarii) zabrali barany, wozy i zboże z Wonieścia → p. 3E.

1473-74 relacja Krzyw. datowana przez niego na podstawie kroniki M. Kromera54DH 5, 605-606, opisuje te wydarzenia pod r. 1474 i wspomina o zniszczeniach dóbr kościelnych w Wlkp. nie wymieniając imiennie L: w czasach opata Tomasza z Kalisza [1468-85] Jan ks. żagański i Ślązacy oraz walczące z nimi wojska pol. pod wodzą [Łukasza z Górki] wdy pozn., [Stanisława z Ostroroga] wdy kal. i Mac. Mosińskiego star. gen. wlkp. zniszczyli wiele wsi i miast leżących między Kościanem a Wschową i [m. in.] zadali wielkie szkody klasztorowi lub.; o tych zniszczeniach mówi przeor Tomasz ze Zbrudzewa [autor zaginionej kroniki z XVI w.]: w czasie wojen śląskich dobra kl. lub. były całkowicie zniszczone i wyludnione (devastata et desolata) i zostały odbudowane i przywrócone do pierwotnego stanu dopiero za pamięci naszych [obecnie w XVI w. żyjących] ojców; przez długi czas [po tych zniszczeniach] bracia nasi cierpieli na niedostatek chleba, folwarku [czyli ról uprawnych?] oraz poddanych i byli zmuszeni do czerpania na swoje utrzymanie ze wsparcia [z zewnątrz] (ex suffragiis publicis; BenLub. 235, 125, dawniej 108).

[Po 1517; relacja Krzyw. o upadku i zeświecczeniu kl. lub. w okresie Reformacji:] od ojców [starszych zakonników] dowiedzieliśmy się, że w tym czasie kl. lub. miał tylko 7 zakonników, którzy ani nie nosili habitu, ani tonsury, a [przy profesji] używali formuły, [że dotrzymają ślubowań]: „o ile mi na to pozwoli moja ułomność” (quantum fragilitas mea permittit); stosowanie tej formuły skasował [opat] Chojnacki [1542-70] (BenLub. 235, 178-179, dawniej 163-164).

7. Źródła:

7A. Źródła rękopiśmienne. [Zbiory archiwalne i bilioteka kl. lub. po kasacie kl. lub. ok. 1834 r. uległy rozproszeniu i obecnie znajdują się w L. (ABL), w Berlinie (Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz), w Poznaniu (APP), w Gnieźnie (AAG), a pojedyncze jednostki rozproszone są w in. zbiorach55O skali rozproszenia materiałów lub. → I. Kwilecka, Nieznany pisarz... s. 208, 211 (→ przyp. 47). W Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego akc. 3044 znajduje się dok. perg. opata Stanisława z 16 V 1486 r. wydany dla Jerzego mieszcz. ze Święciechowy.]

AAG - 1) zbiór rękopisów (Katalog rękopisów Biblioteki Katedralnej w Gnieźnie, opr. J. Rył, ABMK 1982-83, t. 45, s. 5-201; t. 46 s. 5-149): poz. 200, 384, 1021 (rkp. spisany przez brata Piotra z Krobi: reguła Ś. Benedykta, traktat Ś. Tomasza o profesji mnichów, rota profesji zakonnej), 1025-1039 (kazania spisane przez Tomasza ze Zbrudzewa), 1040 (formularz kl. lub.), 1191, 1300, 1450-1452 (notatki Tomasza ze Zbrudzewa związane z jego tłumaczeniami Pisma Ś. oraz z prowadzeniem kancelarii lub.).

2) Akta benedyktynów z Lubinia (sygn. BL): BL 1 – kopiariusz zw. Liber viridis [od koloru okładki, która do dziś jest zielona; księga ma podwójną foliację: pierwsza urywa się na k. 70, a druga zaczyna się na k. 55 pierwszej foliacji i biegnie do końca księgi, a więc karty 55-70 pierwszej foliacji pokrywają się z kartami 1-16 drugiej foliacji].

ABL (Archiwum benedyktynów w L.) – w tej części zbiorów lub. na specjalne wyróżnienie zasługuje kopiariusz zw. Liber Albus (księga biała). Księga ta wraz z wspomn. wyżej księgą zieloną – to dwie zachowane księgi wpisów, do których od XV w. na bieżąco wpisywano m.in. transakcje zawierane między zamożniejszymi poddanymi kl. lub. (sołtysi, karczmarze, młynarze itp.).

APP – Dokumenty i akta bened. lub. oznaczane były do tej pory w Słowniku skrótem : Lub. Obecnie akta lub. zostały w APP przesygnowane; na oznaczenie jednostek przesygnowanych, a często całkowicie na nowo uformowanych z luźnych kart używamy skrótu: BenLub. W kilku wypadkach, w których nie udało się ustalić nowej sygnatury cytujemy sygnaturę starą. W BenLub. na specjalną uwagę zasługują:

D 1 – D 157 dok. pergaminowe i 158-248(?) dok. papierowe,

235 – „Liber antiquitatis” – kronika kl. lub. spisana w XVII w. przez tegoż Bartłomieja Krzywińskiego (w haśle używamy skrótu Krzyw.) oraz jej kopia z XVIII w. z komentarzem Stan. Kieszkowskiego opata lub. [w XVIII w.] (nr 236).

238 – księga profesji z l. 1501-1815 (zawiera pełny wykaz nowicjuszy składających śluby wieczyste począwszy od r. 1589 oraz wybrane profesje z l. poprzednich).

239 – metryka zmarłych (metrica defunctorum) sporządzona ok. r. 1659 przez Bartłomieja Krzywińskiego (Krzyw.) i kontynuowana do ok. 1727 r.

7B. Najważniejsze źródła drukowane: DBL, KsLub., MPHn. 6 s. 111-122, MPHn. 9/2 (księga bracka z XII-XIV w., nekrolog średniowieczny, → uwagi w p. 6A); MPH 5, 585-682 – wybór zapisek z późnych (XVII i XVIII w.) nekrologów lub., zawiera m.in. informacje nie udokumentowane, pochodzące z późnej tradycji klaszt.

7C. Literatura:

Monografia Z. Perzanowskiego, Opactwo benedyktyńskie w Lubiniu. Studia nad fundacją i rozwojem uposażenia w średniowieczu, Wrocław 1978, spotkała się z licznymi głosami polemicznymi: G. Labuda, M. Cetwiński, J. Bieniak i in. Wszystkie te pozycje oraz podstawową wcześniejszą literaturę dot. początków opactwa lub. zestawia Z. Hilczer-Kurnatowska, Lubiń, Słownik starożytności słowiańskich, t. 8 z. 2, w druku; w świetle przedstawionych przez autorkę wyników badań archeologicznych w L. okazuje się, że fundacja opactwa była prawdop. dwuetapowa (→ p. 8) a więc zarówno zwolennicy tezy, że fundacja kl. lub. miała miejsce w XI w., jak i ci którzy widzieli ją raczej w XII w., mieli być może rację.

8. Zabytki kultury materialnej oraz wzm. źródłowe na ich temat.

Zabudowania klaszt. [przekazy dot. kościoła klaszt. → p. 5]:

1273 zbudowano nowy dom klaszt. z pięknym refektarzem dla braci [zapiska odtworzona z bardzo zniszczonego tekstu] (MPHn. 6, 115).

1408 dwór (curia) w L. → Lubiń – wieś p. 3.

Pomieszczenia konwentu: 1443 izba konwentu (stuba conventus; AC 2 nr 1157); 1444 izba wielka konwentu (stuba magna conventualis; AE I 74v); 1445 izba wspólna, murowana? (stuba munita et communis; DBL nr 200); 1450 izba wielka drewniana w klasztorze k. bramy (stuba magna lignea in monasterio Lubinensi penes valvam; Przem. D 55, dawniej A 15 b); 1468 dom mieszkalny, w którym urzędował sąd ziemski (DBL nr 275); 1482 wspólna wielka sala klaszt. (sala communis monasterii nostri magna) [= refektarz, bo siedziano w nim przy stole po śniadaniu] na lewo od wejścia do klasztoru, tam gdzie się idzie do piekarni lub kuchni (DBL nr 328); izba wielka wspólna w kl. czyli dworze lub. (stuba magna communis in monasterio seu curia nostra lub.; AAG BL 1, 46-46v).

Mieszkanie opata: 1443 izba opata (stuba domini abbatis; AC 2 nr 1157); 1444 mieszkanie (habitacio) opata (DBL nr 196); 1453 jadalnia letnia opata nad bramą (cenaculum nostrum estivale super walwam; DBL nr 225); 1467 dom mieszkalny opata (domus habitacionis) (KsLub. nr 4469); 1472 dom, w którym zwykł rezydować [mieszkać] opat (domus solite residencie... abbatis) (DBL nr 293); 1481 zwykłe miejsce zamieszkania opata tzn. domek murowany i malowany czyli izdebka koło bramy klaszt. (solitum locum habitacionis nostre videlicet domuncula seu stubella murata depicta circa portam monasterii; DBL nr 327); 1482 dom mieszkalny opata czyli mała izdebka położona przy bramie klaszt. w sąsiedztwie kościoła [klaszt.], na prawo, gdy się idzie przez most do klasztoru (domus habitacionis nostre in stubella parwa nostra sita inter portam monasterii et ecclesie convicina in manu dextra eundo per pontem in monasterium; DBL nr 330); 1511 izba mniejsza zwykłej rezydencji [opata] (stuba minor solite residencie nostre; AAG BL 1, 39); 1592 górna cz. [piętro?] domu mieszkalnego opata od strony południowej (Lub. Diss XIV d; nowej sygnatury nie udało się ustalić).

1478-80 izba i dom brata klucznika (DBL nr 320, 324).

1497 Stanisław opat lub. pozwany przez Wojciecha szklarza o zapłacenie 1 1/2 grz. za zrobienie okien w L. (pro labore fenestrarum) zobowiązuje się zapłacić mu 1/2 grz. (ACC 74 k. 150, 160).

1535 złożony z urzędu opat Mik. Wyleziński ma otrzymać na mieszkanie pomieszczenie zw. sobótką → p. 6D.

1535-41 Wawrzyniec z Młodzikowa opat lub. wybudował z cegieł dom dla chorych (BenLub. 235, 161, dawniej 147).

1542 dochód z Jeżowa przeznacza się na odbudowę i remonty zabudowań klaszt. w L. → p. 6Ed.

[1542-70] relacja Krzyw. z XVII w.: opat Paweł Chojnacki jako dobry gospodarz zbudował nowe budynki w folwarkach klaszt.; 1549 tenże zakończył budowę kl. lub. rozpoczętą przez opata Mik. Wylezińskiego (BenLub. 235 s. 174-175, 296, dawniej 159-160, 280).

A. 1589 Andrzej Chrzczonowski opat lub. przebudował walący się dom dla chorych na budowlę zw. sobótka przyległą do kościoła (BenLub. 235, 161, dawniej 147).

Wyniki badań archeologicznych z l. 1978-91:

[XI w.] odkryto pierwotne założenie trójnawowego kościoła klaszt. o szerokości 34 m i długości ponad 50 m, z 3 absydami, o osi odchylonej o 25,2° od E; ślady pożaru w rowach fundamentowych datowane na koniec XI w. oraz fragmentaryczność zachowanego założenia świadczą o gwałtownym przerwaniu budowy.

[XII-XIII w.] ślady dużo skromniejszego jednonawowego kościoła z pseudotranseptem zakończonym 2 półabsydami, o wymiarach ok. 17 x 30 m i osi odchylonej od E o 18,9°; całość zabudowań klaszt. otoczona była murem kamiennym w kształcie trapezu o wymiarach 40 x 45-50 m; wewnątrz murów znajdowały się zapewne drewniane zabudowania klaszt.; kościół i kl. rozbudowywane były w drugiej połowie XII w. i w drugiej połowie XIII w.; na koniec XIII w. datowane są ślady poważnego pożaru i zniszczenia.

[XV i XVI w.] rozbudowa i gotyzacja kościoła i klasztoru (Z. Hilczer-Kurnatowska, Lubiń, Słownik Starożytności Słowiańskich, t. 8 z. 2, w druku).

1 → przyp. 9 i 19.

2 O sporach tych informują wpisy rozproszone w księgach ziemskich, zwłaszcza kościańskich. W kl. lub. w XVII i XVIII w. sporządzono sumariusze dokumentów gran. zachowanych w kl., w tym również ekstraktów z ksiąg sądowych (BenLub. 232, 233, 260).

3 W jednym z późniejszych nekrologów lub. znajduje się wiadomość [bez daty], że kl. lub. otrzymał ten mł. z 1 ł. roli od Ludwika mieszcz. gostyńskiego (MPH 5, 620; w MPHn. 9/2 brak takiej wzm.).

4 Wg W. Semkowicza, Ród Awdańców w wiekach średnich, „Roczniki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk” 44, 1917, s. 168 n. był to Michał z rodu Awdańców kanclerz Bolesława Krzywoustego i bliski współpracownik kronikarza Galla (PSB 20, 611; WSB 468). J. Bieniak, Polska elita polityczna XII wieku, cz II Wróżda i zgoda, Społeczeństwo Polski średniowiecznej, t. III, 1985, s. 68, przyjmuje, że Długosz przy redagowaniu swej zapiski opierał się na jakimś roczniku, może na zaginionym roczniku lub. (znamy tylko jego nieliczne fragmenty: MPHn. 6, 113-122). Najstarszy nekrolog lub. (zachowany tylko w części) zawiera 4 wpisy komemoracyjne o komesie Michale (pod 8 VII, 25 VIII, 30 i 31 XII – MPHn. 9/2 s. 82, 94, 114, 115), jednakże brak bliższych określeń nie pozwala na identyfikację któregoś z nich z Michałem kanclerzem. Pamięć Michała fundatora ożyła w L. dopiero w XVII w. (właśnie pod wpływem Długosza?): w Metryce zmarłych Krzyw. wpisał pod dniem 28 X komemorację Michała Skarbka z. Góry (→ Góra, rzekome gniazdo Awdańców; BenLub. 239, 308) i stąd wpis ten znalazł się w MPH 5, 644; wydawca ostrzegł jednak, że słowa „Skarbek” i „Góra” to późne dodatki, które nie pochodzą ze średniowiecznej tradycji kl. lub.

5 W literaturze różnie identyfikowano grono tych osób. Dyskusję tę podsumował J. Bieniak, op. cit., s. 57-70 i tamże zestawił dawniejszą literaturę. Wg tego autora fundatorem kl. lub. był Michał [kanclerz] w l. 1086-95, a cytowana zapiska z księgi brackiej (datowana przez Bieniaka na l. 1123/24) wymienia nieco późniejszych współfundatorów: Bolesława Krzywoustego i jego s. Władysława II z żonami oraz wdę Skarbimira (prawdop. s. Michała) z gronem jego krewnych (synów?). Rozwiązanie to bliższe jest dawnej tezie SemkRA, natomiast sprzeczne z wersją Z. Perzanowskiego, Opactwo... s. 26-41, który uznał, że fundatorem kl. lub. był Bolesław Śmiały. Wyniki badań archeologicznych (→ p. 8) pozwala być może na przyjęcie tezy o dwuetapowej fundacji kl. lub.; w tej sytuacji może się okazać, że zwolennicy obu teorii mają rację.

6 Przyjmowano dotąd, że wpis ten dot. wsi Słupia k. Stęszewa, znanej później jako własn. bpów pozn. Wydaje się jednak, że osady Slub należy szukać bliżej L., przy przebiegającej nieopodal L. drodze z Wrocławia przez Krzywiń, Śrem, Bnin do Poznania. Śladem osady → Slub są prawdop. istniejące do dzisiaj pola Ślubiec i Ślubce w Zbęchach i Bieżynie (UN 84 maszynopis, s. 5, 7).

7 Zapiskę tę powtórzono w XVII w. na wkładce papierowej uzupełniającej brakującą cz. nekrologu pergaminowego, zmieniając jednak jej sens. Niezrozumiałe pojęcie „cum hominibus decimis” zastąpiono zwrotem „cum hominibus et decimis” [z ludźmi i dziesięcinami!] (MPHn. 9/2, 100).

8 Przy nazwie Siemowo po raz drugi wymieniono setnika z podległymi ludźmi i źrebiami oraz wspomn. wyżej daninami; Z. Perzanowski, Opactwo... 51, przyp. 47, słusznie zapewne wyjaśnia, że zwrot ten powtórzono omyłkowo i nie należy wyciągać stąd wniosku, że kl. lub. posiadał 2 setki niewolnych.

9 Wszystkie wymienione w tym dok. wsie mają osobne hasła w Słowniku. Niektóre z nich zaginęły, a identyfikacja innych budzi wątpliwości; są to wsie: → Chocicza identyfikowana z Chociczą k. Miłosławia lub Chociczą [Wielką] k. Wrześni (obie w pow. pyzdr.; → niżej: Opatowo); → Cyrmino, niezident. wieś, leżała prawdop. w okolicy Lubinia; identyfikowana była przez wydawców z Karminem k. Śmigla (→ niżej: Opatowo), a także, niewątpliwie błędnie, z Czerminem k. Pleszewa w pow. kal.; → Dobrochow, niezident., → uwaga w haśle Dobrochow; → Głuchowo, niezident., zapewne w okolicy Lubinia; w literaturze identyfikowane, jak się wydaje niesłusznie, z Głuchowem k. Czempinia; → Kozłowiec, niezident.; → Kusewo, leżało zapewne k. Łuszkowa, na NE od Krzywinia; → Lusno, niezident.; → Mechiniewo, niezident., identyfikowane niekiedy z Mechlinem k. Śremu, nie wiadomo, czy słusznie; → Opatowo, niezident.; w literaturze utożsamia się ją z Opatówkiem k. Wrześni, pow. gnieźn.; wieś ta sąsiaduje z Psarami i Chociczą Wielką, → wyżej (przypomnieć tu należy również nazwę folwarku: Opatowiec w → Karminie k. Śmigla, p. 2 i przyp. 1); → Piegzino, zaginiona wieś 3 km na N od Osiecznej; → Popino, być może identyczne z wsią Popowo [obecnie Popowo Wonieskie] k. Kościana; → Posepsko niezident., może k. Kosowa i Szczodrochowa, na NW od Gostynia; → Psachowo, niezident.; w literaturze utożsamia się ją z wsią Psary k. Wrześni, pow. pyzdr., → wyżej: Opatowo; → Radlowo, wieś zaginiona, zapewne wchłonięta przez m. Święciechowę; → Rewuch, może na N lub NW od Dolska; → Slauchowo, niezident.; → Slub, prawdop. w pobliżu Lubinia, → przyp. 6; → Smolici, może identyczne z osadą Smolno k. Radomicka (na SW od Śmigla); w literaturze identyfikuje się ją na ogół z wsią Smolice 4 km na SWW od Kobylina w pow. pyzdr. odległą o ok. 40 km od L.; od r. 1431 do końca XVI w. kl. lub. konsekwentnie podtrzymywał swoje pr. do dzies. ze Smolic pyzdrskich, → p. 3B; → Stupowo, niezident.; → Trzeszczeokowo, wieś zaginiona, leżała prawdop. k. Winnej Góry i Miłosławia, ok. 11 km na SSE od Środy; → Warla, leżała między Jerką a Zbęchami, ok. 6 km na NE od Krzywinia; → Zdunowo, leżało może w pobliżu Jerki; → Zubowo, niezident., identyfikowane prawdop. błędnie z Zębowem k. Lwówka.

10 Prenrut (Wp. 1 s. 580), Premut (MPHn. 9/2,11); dalsze losy tej darowizny niezn. W SHG brak śladów, że Przemęt należał kiedyś do kl. lub.

11 Wydawca wpisał w tym miejscu: „Proczewo” (wieś niezident.) wzorując się na tekście kroniki Krzyw., w której nazwa ta została w tym kontekście użyta po raz pierwszy (BenLub. 235, s. 54, dawniej 44 oraz s. 456). W zachowanych 2 kopiach tego dok. brak nazwy: jedna z kopii ma tylko puste miejsce zamiast nazwy, a w drugiej dopisano in. ręką „Kuskowo”. Tymczasem Kuszkowo (Chusowo) było już wcześniej wymienione jako wieś nal. do uposażenia kl. lub. → p. 3A r. 1181 fals. ok. 1230.

12 Z. Perzanowski, Opactwo..., s. 114, identyfikował Dobrą z osadą Dobrzec pod Kaliszem; lokalizacja wsi ss. Trzeszczyoka oraz inne interpretacje nazwy Dobra → Dobrochow (hasło i uwaga).

13 Wydawca przypuszcza, że nadanie Henryka Brodatego dla kl. lub. było autentyczne, choć nie wiadomo, czy nie miało miejsca wcześniej niż data falsyfikatu, a mianowicie ok. 1234 r. (zajęcie Wlkp. przez Henryka Brodatego).

14 Wiadomość o Wielisławie ofiarodawcy Głuchowa, niezn. ze źródeł średniowiecznych, pojawiła się po raz pierwszy w metryce zmarłych z 1659 r. (BenLub. 239, 98 pod datą 9 IV). Głuchowo znane było jednak jako własn. kl. lub. już w dok. datowanym na r. 1181 fals. (ok. 1230) → p. 3A i przyp. 7.

15 Grodowo, osada zaginiona, może k. Mełpina. Por. → przyp. 22.

16 Wydawca identyfikuje tego Blizbora z sędzią pozn. występującym w l. 1250-75 (Wp. 1 nr 288, 308, 458); wpis w nekrologu pod 23 II nie zawiera daty rocznej zgonu ani wzm. o Starkowcu (MPHn. 9/2, 34). Wydawca Wp. 1 s. 681 identyfikował ten Starkowiec z wsią w pow. pyzdr., a Z. Perzanowski, Opactwo..., s. 128 z wsią Starkowo k. Przemętu. Prawdop. wieś wspomn. w tej zapisce leżała bliżej L., a jej śladem była w 1353 r. łąka Starkowiec nadana przez opata sołtysowi w Osowie (DBL nr 72).

17 W księdze brackiej i w nekrologu występuje [a. 1283] Bogusza s. Piotra z Charbielina, który darował kielich klasztorowi lub.; o nadaniu posiadłości ziemskich brak wzm. (MPHn. 9/2 s. 13, 107).

18 → przyp. 8; ten sam zwrot o setniku przy nazwie Siemowo powtarza się w dok. z 1258 r. oraz w fals. z 1294 r.

19 Fals. z 1294 (1302) przynosi w porównaniu z dok. z l. 1181 i 1258 nowe informacje o jeziorach k. Mościszek i k. Małpina, a ponadto obok miejscowości wymienionych dodatkowo w 1258 r. (które są tu powtórzone) wymienia po raz pierwszy. → Charbielin, 11 km na SW od Śmigla; → Dłużynę, 12,5 km na SW od Śmigla, wraz z 1/2 jez. Trzebidza i z jez. Kosino; → Marzyszewo, zaginioną wieś na NE od Krzywinia, której grunty zostały wchłonięte przez to miasto; → Motolewo (po wsi Rewuch), zaginioną wieś w okolicy Jeleńczewa na NWW od Dolska. W miejscu, gdzie poprzednie dokumenty wymieniały Zdunowo, tu mamy Puteowo, utożsamiane w literaturze z zaginionym Pucołowem k. Brodnicy pod Śremem; należy jednak liczyć się z możliwością, że jest to skażona forma nazwy Zdunowo. Opuszczono w fals. 1294 (1302) wsie Machcin, Niechłód, Drzęczewo, Chociczę i Krerowo występujące we wcześniejszych dok. (1181 fals. ok. 1230 i 1258).

20 Nazwa Bozegeuo, zinterpretowana w nekrologu z XVII w. jako Pożegowo, mogła też dotyczyć np. wsi Borzujewo vel Borzejewo (pisano też Bozegewo) w pow. pyzdr. Żadna jednak z wsi wymienionych w tych zapiskach nie była już później wymieniana wśród posiadłości lub.

21 Synod w Piotrkowie uchwalił w 1577 r. kontrybucję z dóbr duchownych po 24 gr z łanu (H. Karbownik, Ciężary stanu duchownego w Polsce na rzecz państwa, Lublin 1980, s. 136).

22 Wykaz źrebi jest wieloznaczny, gdyż zwroty „circa Malpino” i „circa Dalewo” można trojako rozumieć; a) jako niezn. źrebia bez nazwy położone w pobliżu Mełpina i Dalewa i niezależne od 4 in. źrebi wymienionych w tym samym dok., b) jako określenie położenia 4 niezn. źrebi: Grodowo i Międzygórze k. Mełpina, Rogożewo i Smolice k. Dalewa (interpretację tę, spotykaną w literaturze, trzeba odrzucić, ponieważ wsie Rogożewo i Smolice oddalone są o ok. 40 km od Dalewa i Mełpina), c) jako określenie położenia Grodowa k. Mełpina a Międzygórza k. Dalewa.

23 W metryce zmarłych z 1659 r. znajdują się dwa wpisy komemoracyjne króla Władysława Jag. związane z tym dok.: pod datą 8 IX wpisano prawdop. zgodnie z prawdą, że Jagiełło zwolnił od ciężarów publicznych wsie spalone przez Ślązaków (→ p. 61); pod datą 14 XII wpis głosi, że król zwolnił wsie kl. lub. od robocizn i ciężarów dla grodów król. na zawsze, co nie odpowiada treści dok. (BenLub. 239 s. 258, 355; MPH 5 s. 639, 650).

24 Konrad był być może bpem wrocławskim (MPHn. 6, 116 przyp. 5; T. Jurek, Zagadka biskupa wrocławskiego Roberta, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 45, 1990, s. 7 przyp. 22).

25 Taką interpretację (imago in tabula depicta) zawiera MPH 5, 635; wydawca tego nekrologu przypisuje tę darowiznę Konradowi ks. oleśnickiemu zm. w 1397 r.

26 Wiadomość pochodzi z bardzo późnej tradycji klaszt. (XVII-XVIII w.); brak jej w najstarszym nekrologu (MPHn. 9/2) i w metryce zmarłych z 1659 r. (BenLub. 239).

27 Przypuszcza się, że pożar kościoła w L. nastąpił ok. 1474 r., gdy w południowej Wlkp. były zamieszki i przechodziły przez nią różne wojska, → p. 6I.

28 W najstarszym nekrologu występuje więcej imion opatów, trudno jednak ustalić, w jakich klasztorach pełnili oni tę funkcję. Wykaz imion z XII w. przytaczamy bez zmian wg ustaleń wydawcy MPHn. 9/2 s. XLI.

29 → p. 6Ea.

30 Wpisy te mogą dotyczyć in. osoby. Jan opat z. L. 1365-68 to być może ta sama osoba. Był może powtórnie opatem w l. 1365-68, → niżej.

31 W liście opatów Perzanowskiego (MPHn. 9/2 s. XLII) pod r. 1403 figuruje opat Mikołaj (Wp. 5 nr 6 i 36 pod r. 1400! i 1403; DBL nr 130 pod r. 1403); przytoczone 2 wersje tego samego dok. mają błędne daty. Przegląd świadków pozwala ustalić, że dok. pochodzi z l. 1427-30 i dot. opata Mikołaja z l. 1427-41.

32 Jedyna wzm. o tym opacie zawarta jest w dok. król., w którym król odpowiada na prośbę opata Jerzego.

33 Sędziwój (Sędek) występował w 1414 r. jako kustosz kl. lub. (DBL nr 146) i w l. 1418-21 jako prep. w → Gostyniu Starym, a w l. 1431-35 jako prep. w Chojnacie, lecz nigdzie nie jest wymieniany jako opat lub. Nie wiemy czy rzeczywiście Sędziwój pretendował do tego tytułu jeszcze za rządów opata Wojciecha, czy też wspomn. wpis do KoścZ 8, 150v jest wynikiem omyłki pisarza ziemskiego kośc., który mógł np. błędnie nazwać opatem lub. jego pełnomocnika.

34 Wg cytowanego zapisu nekrologicznego przed objęciem urzędu opata Mikołaj był prep. w Gostyniu Starym. Z urzędu opackiego ustąpił, lecz dokładnej daty jego rezygnacji nie znamy. Następca pojawił się 21 III 1442 r. W nagłówku dok. DBL nr 185 z 11 VI 1441 wydawca błędnie za wystawcę dok. uznał jego następcę Stanisława zamiast Mikołaja. Były opat Mikołaj (antiquus abbas) wspomn. był jako żyjący jeszcze w marcu 1443 lub 1444 r. [daty w księdze ziemskiej niejasne] (KoścZ 12, 417), stąd datę jego śmierci 25 I 1440 (MPHn. 9/2, 111, wkł. pap. XVII) musimy uznać za fałszywą. W XVII w. dopisano do nekrologu wzm. o zgonie w 1442 r. rzekomego opata Macieja, skądinąd zupełnie niezn. (MPHn. 9/2, 6).

35 W DBL nr 185 występuje opat Stanisław pod datą 11 VI 1441; dok. ten zachował się tylko w późnej kopii, a treść jego pokrywa się niemal dosłownie z dok. wystawionym 13 V 1436 przez Wojciecha klucznika lub., prawdop. więc wersję z 1441 r. można uznać za fals. O złożeniu Stanisława z urzędu opata → p. 6D. Ostatnia znana wzm. o Stanisławie pochodzi z 1445 r. i zawiera informację, że był on ekskomunikowany (ACC 28 k. 73v, 85). Data śmierci 10 XII 1444 jest fałszywa (MPHn. 9/2,111, wkł. pap. XVII).

36 Wydawca DBL 229 przypisał tę zapiskę, datowaną na 6 IV 1460, opatowi Wojciechowi, choć z jej treści nie wynika, że spisano ją w jego obecności (KsLub. nr 4465).

37 Wg Krzyw. był kanclerzem za czasów opata Tomasza [1468-84] i jego doradcą (consiliorum collega; BenLub. 235 s. 128, dawniej 111). W 1506 r. Wawrz. Pasikoń z Konarskiego zapisał mu czynsz dożywotni 3 grz. rocznie (wzm. z 1520 r.: ACC 95, 29v).

38 10 X 1527 bp pozn. przyjął do wiadomości rezygnację Mik. Wylezińskiego z urzędu opata; rezygnacja ta miała miejsce kilka dni wcześniej.

39 Wg Krzyw. był poprzednio dominikaninem, a potem przeszedł (wbrew przyjętym zasadom) z zakonu o ostrzejszej regule do bened.; rzekomo bp pozn. narzucił go jako opata klasztorowi lub. (BenLub. 235 s. 139-145, dawniej 125-126); z. instrumentu notarialnego stwierdzającego jego wybór przez braci w L. wynika, że był profesem lub. Po złożeniu z urzędu procesował się w 1532 r. z kl. lub. o swoje rzeczy (ACC 107 k. 80, 85, 88), a w 1536 r. jego pełnomocnik kwitował w jego imieniu odbiór 25 fl. rocznej pensji od Wawrzyńca opata lub. (ACC 110,199).

40 Dokładna data wyboru tego opata niezn., jednakże już w 1576 r. [daty dziennej brak] potwierdził on jako opat lub. 2 dok. sołeckie (BenLub. D 24 i D 29 = Wp. 3 nr 1649 i DBL nr 127).

41 A. Gieysztor w recenzji pracy P. David, Les bénédictins et l’ordre de Cluny dans la Pologne médievale, Paris 1939 (RH 17/1, 246-253) sceptycznie ocenia tezę autora o związkach bened. pol. z Cluny i przytacza informację o nieudanej misji opatów Mik. Mieleckiego z Tyńca i Stan. Kiszewskiego z L., którzy wobec wzmożonego nacisku władz państwowych na obsadę urzędów opackich w Polsce szukali oparcia w Cluny; Claude de Guise opat z Cluny w ogóle ich nie przyjął, a poszukiwania archiwalne wykazały brak jakichkolwiek śladów jurysdykcji kl. w Cluny nad opactwami pol.

42 Wniosek ten pokrywa się z wynikami rozprawy F. Bogdana SAC, Sprawa egzempcji w Polsce średniowiecznej, „Nasza Przeszłość” 9, 1959, 51-90, który stwierdził, że bened. w Polsce nie korzystali z egzempcji spod władzy bpów ordynariuszy.

43 Z. Perzanowski, Opactwo..., s. 30-31 i MPHn. 9/2 s. XLV wyciąga z tego faktu wniosek, że wspomn. książęta byli patronami kl. lub. jako sukcesorowie jego domniemanego fundatora Bolesława Śmiałego. Tymczasem w autentycznych i nie podejrzanych dokumentach tych samych książąt z l. 1246-82, w których m.in. występują również wspomn. wyżej opaci Wojsław, Heklin i Jakub, nie nazwano ich ani razu kapelanami książęcymi (Wp. 1 nr 253, 256, 353, 368, 399, 420, 441, 469, 512, 513, 514; DBL nr 15). Nie ma również tego tytułu w falsyfikatach datowanych na l. 1277, 1294 i 1296 (DBL nr 33, 41, 42).

44 → przyp. 34.

45 Dalsze wzm. o byłym opacie Stanisławie, → przyp. 35.

46 Było to prawdop. jakieś pomieszczenie w pobliżu kościoła klaszt.; sobotami nazywa się niskie podcienia wokół kościołów wiejskich służące do schronienia dla pielgrzymów (Słownik języka polskiego, pod red. W. Doroszewskiego, t. VIII, Warszawa 1966, s. 474).

47 I. Kwilecka, Nieznany pisarz wielkopolski Tomasz Łysy ze Zbrudzewa, w: Munera Posnaniensia. Księga pamiątkowa Uniwersytetu im. A. Mickiewicza dla uczczenia 600-lecia Uniwersytetu Jagiellońskiego, Poznań 1965, s. 207-233.

48 Now. 2, 429 zauważył, że prepozyci w Wonieściu i w Nowym Dworze, wymienieni w dok. z 1382 r. (Wp. 3 nr 1805) nie byli plebanami (w Nowym $[656]Dworze nie było nawet kościoła), lecz zarządcami domów i folwarków klaszt. W Nowym Dworze nie było prawdop. nawet osobnego „domu” klaszt. (folw. był oddalony o 2 km od L.). i wobec tego mimo identycznego tytułu (prepositus) zakres władzy prep. w Nowym Dworze różnił się zasadniczo od zakresu władzy prepozytów ze Starego Gostynia, Jeżowa czy Chojnaty, którzy byli w rzeczywistości przeorami osobnych domów zakonnych.

49 W kronice Krzyw. karty, na których omówione były rządy opata Macieja z Miechorzewa [1506-09] zostały z księgi usunięte (brak zaznaczono już w XVIII w.). Zachowała się jedynie końcówka tekstu mówiąca o nowym sprzeciwie ówczesnego prep. jeżowskiego przeciw oddawaniu opatowi lub. 2 postawów tkaniny wełnianej (2 stamina harassii).

50 Krzyw. wyjaśnia, że abp zwolnił mieszczan z Jeżowa bez wiedzy kl. z jakichś ciężarów (BenLub. 235, 140, dawniej 126).

51 Rzekomy opat lub. w 1425 r.? → przyp. 27.

52 Zapewne ten sam Andrzej Bylina wpisany jest raz jeszcze do nekrologu również w l. 1439-1500; wydawca prawdop. błędnie odczytał zatartą datę przy tym wpisie jako 1548! (MPHn. 9/2, 43 i tamże przyp. ag).

53 Zachowane tłumaczenia wydała drukiem I. Kwi1ecka, Perykopy wielkopostne w przekładzie Tomasza ze Zbrudzewa, Wrocław 1967; Brulion przekładu pierwszych trzech ksiąg Biblii pióra Tomasza ze Zbnidzewa, Wrocław 1971; Apokalipsa św. Jana w przekładzie Tomasza ze Zbrudzewa, Wrocław 1971; Brulionu Tomasza ze Zbrudzewa część druga; Księgi: Liczb, Powtórzonego Prawa, Pieśni nad Pieśniami, w druku. Fragmenty tłumaczenia listów apostolskich ś. Pawła: Glosy i drobne teksty polskie, wyd. J. Wojtkowski, Poznań 1977, s. 87-118.

54 DH 5, 605-606, opisuje te wydarzenia pod r. 1474 i wspomina o zniszczeniach dóbr kościelnych w Wlkp. nie wymieniając imiennie L.

55 O skali rozproszenia materiałów lub. → I. Kwilecka, Nieznany pisarz... s. 208, 211 (→ przyp. 47). W Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego akc. 3044 znajduje się dok. perg. opata Stanisława z 16 V 1486 r. wydany dla Jerzego mieszcz. ze Święciechowy.