MIĘDZYCHÓD

1378 or. Medzichod (Wp. 3 nr 1756), 1383 rpsy z XV w. Myedzichot (DA 10, 111), Medzichost (MPH 2, 728), 1405 Medzichoth (ACC 1, 122v), 1418 Myedzychoth (MHP nr 143), Myedzychod (PZ 5, 122), 1419 Medzichoth, Medzichocht! (WR 1 nr 977, 978), 1419 Medzichot, Myedzichosd (PZ 6 k. 12, 17v), 1419 Myedzichod, Medzychod (MHP nr 148, s. 320), 1420 Medzychot (PZ 6, 96), 1442 Mezichot (BulPol. 5 nr 1127), 1462-65 Myedzychott, Miedzichod, Myedzichott (Cyza 546-549), 1464 Myedzichoth (PG 18, 34v), 1472 Miedzychodt (AR nr 1193). Nazwa niem. Birnbaum: 1251! fals. z 1439 Pyri! (PU 1 nr 544), 1415 Birbom (Wp. 5 nr 252, dok. w języku niem.), miasto nad Wartą.

1. 1400 n. miasto1Data lokacji miasta nie jest znana i nie posiadamy jakichkolwiek wskazówek dla jej uściślenia (oppidum, KP nr 9); 1449 n. pow. pozn. (PG 3, 61v); 1404 n. par. własna (SzPozn. 225), 1510 dek. Wronki (LBP 173).

2. 1251 (fals. z 1439) droga zw. P. [czyli z M.2Identyfikacja drogi P. z drogą do M. (Birnbaum) wynika z tłumaczenie tego dok. dokonanego w XVII w. Pyri to łacińska kalka nazwy niem.: Birnbaum = grusza = pirus] w okolicy jezior Lubetzschke i Radenick [w Nowej Marchii] (Wp. 1 nr 297; PU 1 nr 544; Bielińska s. 268); 1462 w M. droga michocka, do Michocina (PG 6 k. 70, 72v-73v); 1585 droga międzychodzka w Krobielewie (K 3 s. 229, 653).

1422 dom Teodoryka z M. w m. M. (Wp. 8 nr 948); 1462 dwór [w M.], obok niego płynie struga z jeziora [Powidz, obecnie Jez. Miejskie] do rz. Warty3Dwór ten musiał znajdować się zatem na W od miasta. Zdaje się, że chodzi tu o dwór Piotra Skóry; rezydencję w M. mieli chyba także drudzy współwłaściciele dóbr międzychodzkich, Ostrorogowie: w 1510 w ich cz. Wielawsi wspomn. są łany uprawiane dla burgrabiego [niewątpliwie z M] (LBP 173) (PZ 6, 70); 1462 most w m. M., ostrów przynoszący 1 wiard. dochodu rocznego (PZ 6, 72v-73v); 1521 opust. siedliska (aree) w m. M.: Budzichowskie i drugie położone k. dworu (PG 70, 464; → Międzychód – dobra, p. 2); 1556 król Zygmunt August zatwierdza dawne cło mostowe w m. M. według przedłożonego mu starego dok. [czyjego?]; od każdego przejeżdżającego przez most konia winno się płacić 1 czworaka (quadrans), chyba że ktoś będzie wolał przebyć rz. wpław (BR 85, 22v; MS 5 nr 7544).

1563, 1577 przedm. Wielawieś [obecnie Wielowieś] (ASK I 5 k. 226v, 692v).

1427 w podziale jeziora między wsiami → Bielsko i Zatom [Stary] wspomn. granice z M. (PZ 9, 136v-137); 1462 struga Kamionka płynie między Bielskiem a M., granice M. i Krobielewa (PG 6 k. 70, 72v-73v); 1557 las we wsi Bielsko sięga do granicy z M. (PG 101, 730-732).

1462 jezioro Myszyny Wielkie [obecnie Meszyn, na W od Muchocina] nal. do mieszczan z M., jezioro plebańskie [obecnie Proboszczowskie albo Miejskie Czwarte] (PZ 6 k. 70, 72v-73v; → Międzychód – dobra, p. 2); 1521 jezioro [plebańskie?], barcie w lasach m. M. (ACC 96, 66; → Międzychód – dobra, p. 3C).

3. Mieszczanie: 1419 Stanisław i Wach mieszczanie z M. toczą proces z Dobrogostem z Debrzna [i Kolna] o to, że pojmał ich na publicznej drodze i osadził w gąsiorze (PZ 6, 28v; → Międzychód – dobra, p. 3: Teodoryk); 1422 Mac. Wartina mieszcz. z M., lat ok. 70, składa w M. zeznanie o przebiegu granicy między Polską a Nową Marchią (Wp. 8 nr 948).

1462 rybacy mieszkający w M. → Międzychód – dobra, p. 2.

1521 mieszcznie Jan Gadek, Marek, Jan Jarusz, Błożejek kowal, Światek, Mac. Darmowilk, Małg. Kuśniczka, Skowron, Chromy Paszek, Dorota Paluszka kowalka, Michał Mychdlo, Walenty szewc, Skrzypek, Marcin Wojnowski garncarz, Jan Jaruch, Piórkowa4Wyliczone tu imiona 16 mieszczan (zapewne posiadaczy domów) opisują zasięg 1/4 m. M., przyznaną w działach Dorocie Obornickiej (→ Międzychód - dobra, p. 3C). Szacować można zatem, że miasto liczyło wówczas ok. 65 domów; rybacy łowiący na rz. Warcie: Skowron, Maraszek i Chudy (PG 70, 463v-464, → Międzychód – dobra, p. 2).

[1591 nie istnieją jeszcze cechy → p. 5].

Podatki i powinności: 1449 szos na rzecz właścicieli miasta → p. 5; 1458 M. ma dostarczyć 4 pieszych na wyprawę wojenną do Malborka („Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 28, 1980, s. 396); 1462-65 m. M. płaci cyzę w 5 ratach: 20 gr, 1 kopa, 18 gr, 12 gr, 11 gr [razem 121 gr] (Cyza s. 545, 546, 548, 549); 1507 M. płaci tylko 1 kopę szosu, bowiem jest w większej części spalone (ASK I 5, 1); 1508, 1563 [formularz rejestru poborowego nie wypełniony] (ASK I 3, 11v; ASK I 5, 226v); 1521 czynsze od mieszczan na rzecz właścicieli → Międzychód – dobra, p. 3C; 1580 pobór z m. M.: podwójnego szosu 7 wiard.; od 32 rzem. różnych specjalności po 15 gr, od 12 rybaków po 15 gr, od 7 ł. po 30 gr, od 4 komor. po 6 gr, od 4 kotłów do palenia gorzałki po 24 gr, od propinacji gorzałki 48 gr, od 2 beczek śledzi po 6 gr – razem 37 zł 24 gr; czopowe po 30 gr od 112 warzeń [piwa] (po 12 beczek wartości 30 gr każde) i po 24 gr od 12 warzeń (po 12 beczek wartości 24 gr każde); od 504 kwart gorzałki po 3 denary; od 3 beczek śledzi po 6 gr; w sumie czyni to 162 zł 24 gr (ŹD 52).

4. 1404 Jan Kazirod s. zm. Kaziroda mieszcz. pyzdr. wraz z braćmi i siostrami toczy proces z Hanką wd. po Domaracie [z M.] kaszt. pozn. i jej dziećmi o wójtostwo w M. (KP nr 1809, 1817).

1408 Olbracht wójt w M. w imieniu swej ż. Grzymki toczy proces z Paszkiem Ptaszkowskim o 40 grz. (KoścZ 3, 103).

1422 Wilhelm wójt w M. śwd. [zapewne później dz. w Brzeźnie k. M.5Wilaham z Brzeźna w 1426 toczył proces z Teodorykiem z M. jako poręczyciel jego długu u Paszka Ptaszkowskiego (→ Międzychód – dobra, p. 3). O możliwości jego identyfikacj i z wójtem z 1422 świadczy nie tylko rzadkie imię, ale także fakt, że poprzedni wójt miał jakieś zobowiązania wobec Paszka Ptaszkowskiego. W → Brzeźnie Wilhelm występował od 1424] (Wp. 8 nr 948).

1470-1508 wójtostwo w posiadaniu dziedziców, Skórów z Gaju6Skórowie byli właścicielami 1/2 m. i dóbr M. W większości źródeł wyliczających składniki ich majątku podaje się wyraźnie 1/2 miasta a całe wójtostwo, choć zdarza się też wymienienie tylko 1/2 wójtostwa (PG 57, 39). Jednocześnie zaś nigdy nie wspomina się o cz. wójtostwa w posiadaniu Ostrorogów, właścicieli drugiej połowy M (PG 57, 39-40; PG 8, 58; PG 9, 32; PG 13, 140; → Międzychód – dobra, p. 3C).

5. Plebani: 1404 Jan pleb. w M. (SzPozn. 225); 1449 Andrzej pleb. w M. otrzymuje od Dobrogosta z Ostroroga 1 grz. czynszu z szosu z jego 1/2 m. M.; pleb. ma za to odprawiać tygodniowo 2 msze za zmarłych (ACC 31, 21); 1521 Walenty pleb. w M. (ACC 96, 66; → Międzychód – dobra, p. 3C); 1553 po śmierci tegoż Walentego Mik. Skóra Obornicki z Gaju prezentuje na pleb. w M. Jana Skrzetuszewskiego kan. pozn. (AE X 88).

Kościół par. i jego uposażenie: 1462 jezioro plebańskie → p. 2; 1500 Jan z Ostroroga daje swej ż. Dorocie z Wrześni m. in. pr. patronatu kościoła par. w M. (MS 2 nr 1420, → Międzychód – dobra, p. 3D); 1508 do par. M. nal. wsie Wielawieś [obecnie Wielowieś], Dzięcielin, Michocin (ASK I 3, 11v); 1510 M. w dekanacie Wronki, do par. nal. wsie Wielawieś, Michocin, z których pleb. otrzymuje meszne (LBP 173); 1580 do par. M. należą wsie Wielawieś, Radgoszcz, Michocin, Dziecielin (ŹD 21); 1591 Jan z Ostroroga odnawia uposażenie kościoła par. w M. [przy okazji przywrócenia go katolikom]; obejmuje ono role na wszystkich 3 polach pod miastem, łąkę od dawna nal. do plebana, jezioro od dawna należące do plebana, położone powyżej (super) Jez. Sołeckiego [obecnie Jez. Miejskie Trzecie], stary dom plebański dla wikarego oraz dla plebana nowy dom z siedliskiem przy cmentarzu, pr. wolnego wypasu i korzystania z drewna budulcowego i opałowego, dzies. snopową z folwarków we Wielawsi i Radgoszczy, meszne od mieszczan z M., od młynarza z Michocina, z folwarku w Dzięcielinie wg starego zwyczaju oraz z Wielawsi, Michocina i Strychu [par. Przytoczna]; pleb. ma utrzymywać nauczyciela szkoły, na rzecz którego mają płacić po 1/2 gr wszyscy ojcowie rodzin w par., a z czasem, gdy powstaną cechy rzemieślnicze i kupieckie, także one mają się do tego przyczynić; pr. patronatu należeć ma do spadkobierców Jana (ACC 138, 460-463v).

Inni duchowni: 1405 Andrzej kleryk z M. (ACC 1, 122v).

6. Wydarzenia: 1383 po śmierci króla Ludwika toczą się walki między stronnikami a przeciwnikami star. gen. wlkp. Domarata, który dokonuje wypadów grabieżczych, m. in. z M. (MPH 2, 728 – Kronika Jana z Czarnkowa; DA 10, 111 – tu mowa o zamku M.).

1409-31 krzyżaccy wójtowie Nowej Marchii do wielkiego mistrza: 1409 o planowanej wyprawie z Landsbergu [obecnie Gorzów Wlkp.] na Międzyrzecz, M. i Poznań; 1431 o podjętej przez wójta wyprawie łupieżczej w okolice M. (Neumark nr 236, 683).

a. 1507 pożar → p. 3: podatki.

1378 w M. wystawia dok. starosta gen. wlkp. Domarat [dz. w M.] (Wp. 3 nr 1756); 1422 w M. odbywa się przesłuchanie świadków w sprawie przebiegu granicy między Polską a Nową Marchią (Wp. 8 nr 948); 1450 w M. przebywa star. gen. wlkp. Stanisław z Ostroroga [dz. w M.] (A. Gąsiorowski, Urzędnicy zarządu lokalnego w późnośredniowiecznej Wielkopolsce, Poznań 1970, s. 254).

Studenci z M. w Krakowie7Podajemy tu wszystkich studentów piszących się z M., choć możliwe wydaje się, że niektórzy z nich pochodzić mogli ze wsi → Międzychód k. Śremu:1443 Jan s. Wojciecha, 1454 Piotr s. Jana, 1461 Maciej s. Adama, 1462 Mikołaj s. Szymona, 1513 Franciszek s. Macieja, 1551 Wawrzyniec s. Mikołaja (AS 1 s. 106, 142, 166, 168; AS 2 s. 144, 344).

Duchowni pochodzący z M.: 1434 Wojciech z M. kapłan instytuowany na pleb. w Wierzbnie [k. M.] (ACC 19, 253-254v); 1435 Stanisław z M. pleb. w Kędzierzynie, instytuowany na altarystę altarii Ś. Andrzeja w kat. pozn., 1444 [tenże?] Stanisław z M. wikariusz wieczysty kat. pozn. (Now. 1, 412; AC 1 nr 303); 1442 kapłan Mikołaj s. Jana z M. prosi papieża o absolucję, gdyż uzyskał święcenia we Włoszech bez zgody swego bpa (BulPol. 5 nr 1127); 1468-73 Maciej z M. bakałarz sztuk wyzwolonych, 1503 altarysta w kolegiacie Ś. Marii Magdaleny w Poznaniu, 1503 starszy bractwa altarystów w Poznaniu, 1504 tenże Mac. Kania brat Barbary Kaniny wd. po Janie Kani kupcu pozn. (AR nr 1106, 1193, 1222, 1943, 2051; CP 4 nr 120); 1504 Jan z M. kleryk prezentowany na pleb. w Policku, 1507 rezygnuje z kościoła w Policku (ACC 81, 94; ACC 84, 77v).

7. SzPozn. 225-226; Now. 2, 467-468; Warschauer 10-13 (najdawniejsze archiwum miejskie spłonęło niemal w całości w pożarach miasta w 1635 i 1712; najstarszy obecnie zachowany dok. pochodzi z 1636).

8. Na południowo-wschodnim brzegu jeziora, na W od toru kolejowego, a na północno-zachodnim stoku piaszczystego wzniesienia osada o niepewnej chronologii (z X-XI w.?), na jej miejscu ułamki naczyń glinianych; na placu naprzeciw kościoła cmentarzysko (?) o nieustalonej chronologii; czółno znalezione w Warcie o nieustalonej chronologii (Hensel 4, 55-56).

Średniowieczny układ urbanistyczny najstarszej części miasta (Münch s. 183-184, tabl. 36; KZSz V 13, 12); późnogotycki kościół z 1591 r., który wskutek późniejszej rozbudowy zatracił cechy stylowe (SzPozn. 225; KZSz V 13, 12).

1 Data lokacji miasta nie jest znana i nie posiadamy jakichkolwiek wskazówek dla jej uściślenia.

2 Identyfikacja drogi P. z drogą do M. (Birnbaum) wynika z tłumaczenie tego dok. dokonanego w XVII w. Pyri to łacińska kalka nazwy niem.: Birnbaum = grusza = pirus.

3 Dwór ten musiał znajdować się zatem na W od miasta. Zdaje się, że chodzi tu o dwór Piotra Skóry; rezydencję w M. mieli chyba także drudzy współwłaściciele dóbr międzychodzkich, Ostrorogowie: w 1510 w ich cz. Wielawsi wspomn. są łany uprawiane dla burgrabiego [niewątpliwie z M] (LBP 173).

4 Wyliczone tu imiona 16 mieszczan (zapewne posiadaczy domów) opisują zasięg 1/4 m. M., przyznaną w działach Dorocie Obornickiej (→ Międzychód - dobra, p. 3C). Szacować można zatem, że miasto liczyło wówczas ok. 65 domów.

5 Wilaham z Brzeźna w 1426 toczył proces z Teodorykiem z M. jako poręczyciel jego długu u Paszka Ptaszkowskiego (→ Międzychód – dobra, p. 3). O możliwości jego identyfikacj i z wójtem z 1422 świadczy nie tylko rzadkie imię, ale także fakt, że poprzedni wójt miał jakieś zobowiązania wobec Paszka Ptaszkowskiego. W → Brzeźnie Wilhelm występował od 1424.

6 Skórowie byli właścicielami 1/2 m. i dóbr M. W większości źródeł wyliczających składniki ich majątku podaje się wyraźnie 1/2 miasta a całe wójtostwo, choć zdarza się też wymienienie tylko 1/2 wójtostwa (PG 57, 39). Jednocześnie zaś nigdy nie wspomina się o cz. wójtostwa w posiadaniu Ostrorogów, właścicieli drugiej połowy M.

7 Podajemy tu wszystkich studentów piszących się z M., choć możliwe wydaje się, że niektórzy z nich pochodzić mogli ze wsi → Międzychód k. Śremu.