1393 or. Opalenicza (Wp. 3 nr 1938), 1401 Opalenycza (Wp. 5 nr 20), 1404 Opalanicze (ZSW nr 795), 1421 Oppalenicza (ACC 5, 77), 1443 Oppalyenicza (KoścZ 12, 295), 1504 Opalenitza (AR nr 2084), miasto.

1. 1435 n. pow. pozn. (PG 1, 110); 1394 n. par. własna (Lek. 2 nr 1663); 1510 dek. Grodzisk (LBP 163).

1393 wieś (villa: Wp. 3 nr 1938), 1401 n. miasto¹Zestawione daty wyznaczają orientacyjną datę nadania O. pr. miejskich. Zdawać sobie jednak trzeba sprawę z wątpliwości: w dok. z 1401 O. tylko raz nazwana jest miastem, poza tym zaś wsią, a więc być może informacja o mieście jest tu interpolowana (→ przyp. 6); kolejny przekaz świadczący o istnieniu miasta to budząca podejrzenia wzm. o zaginionym dok. z 1404 (→ p. 4A); pierwszy niewątpliwy ślad istnienia miasta w O. to dopiero informacja o wójcie z 1405 (→ p. 4B). Bezpodstawne jest zawężenie przez H. Macyrę (Dzieje Opalenicy, Poznań 1993, s. 17) ram czasowych lokacji do 1. 1399-1401. Nie jest nam znany przekaz z 1399 określający O. jako wieś. Bezpodstawny jest też pogląd wspomn. autorki, że wieś O. powstała dopiero u schyłku XIV w. Data pierwszej wzm. w źródłach pisanych nie jest oczywiście miarodajna, zaś nazwa, sugerująca związek z prymitywną gospodarką żarową (wypalanie puszcz), wskazuje wyraźnie na czasy dużo wcześniejsze (oppidum: Wp. 5 nr 20).

2. Drogi: 1401 do Jastrzębnik (Wp. 5 nr 20), 1487 do Kozłowa (PG 10, 77).

Młyn na Mogielnicy k. zamku: 1401 → p. 5; 1481, 1483 młyny wodne i wiatraki → Opalenica – dobra, p. 3: Mik. Opaliński.

Ostrowy: 1401 k. zamku i k. dworu → p. 5.

Poświętne: 1401 → p. 5.

Przedmieście: 1445, 1481 → Opalenica – dobra, p. 3A i 3C, 1580 → niżej, p. 3: pobór.

Jatki: 1401 → p. 5, 1404 → p. 4A.

Zamek → Opalenica – dobra, p. 2.

3. Mieszkańcy:

1405 Nicz Woyth²Trudno o pewność, czy chodzi tu o określenie funkcji (wójt), czy też o przezwisko z O. toczy proces z Mik. Śliwińskim o zajęcie (inpignoracio) koni i siekier wartości 7 grz. (KP nr 2288).

1421 Święchna z O. w sporze z Marcinem pleb. z Dokowa o zapłatę za służbę; oficjał wyrokuje, że pleb. ma jej zapłacić 1 wiard. za 1 miesiąc (ACC 5, 77).

1428 Stanisław z O. śwd. (WR 1 nr 1496).

1430 Wojc. Nieroda i Mik. Nieroda kmiecie z O. wraz, ze swym panem Przedpełkiem Stęszewskim toczą proces z Pawłem Ptaszkowskim (KoścZ 9 k. 245, 259, 273v).

1438 opatrzny Bernard mieszcz. w O. toczy proces ze stren. Janem Czarnkowskim [z Czarnkowa nad Notecią] (KoścZ 12, 70).

1443 Maciej kmieć z O. (KoścZ 12, 295).

1455 Agnieszka z O. toczy proces z Janem kapłanem z Iłowca o 6 wiard., jakie zapłaciła za niego tytułem poręki; Jan ma jej zwrócić pieniądze (AE I 218v).

1459 Marcin z O. brat Andrzeja z O. plebana w Ptaszkowie (ACC 39, 49v; → p. 6); 1467 tenże mieszcz. pozn., brat Andrzeja z O. plebana w Międzyrzeczu, (ACC 46, 116v); 1473 tenże Marcin Sikuta mieszcz. pozn. (ACC 53, 156v).

1504 prac. Jakub Laska mieszcz. w O.: Jan i Piotr [dziedzice] z O. pozywają Wojc. Niemierzyckiego, by, tak jak zobowiązał się już wobec ich ojca Mikołaja [zm. 1503/04], dopełnił należności wynikającej z ugody zawartej z Jakubem, któremu zadał 9 ran (PZ 23, 70).

1458 m. O. ma dostarczyć 1 pieszego na wyprawę do Malborka (CMP nr 129; „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 28, 1980, s. 396).

1507 rejestr poboru szosu z O. [formularz nie wypełniony] (ASK I 5, 2v); 1530 O. płaci pobór od 1 ł. (ASK I 3, 130); 1563 pobór od 13 rzem., 4 kotłów do palenia gorzałki, 3 karczem dor.; nie płacą szosu (contributio civilis: ASK I 4, 180); 1580 pobór z przedmieścia od 6 zagr. (ŹD 79).

4A. Przywileje miejskie: 1404 (wzm. z końca XVIII w.) dok. w sprawie nadania miastu postrzygalni sukna, wagi, jatki, 2 ław chlebowych, 2 ław świecarskich, 2 kramów sukiennych (Warschauer 169); 1539 król Zygmunt St. na prośbę Jana Opalińskiego ustanawia w O. 3 jarmarki, w dniach ś. Stanisława [8 V], ś. Mateusza³To patron kościoła par [21 IX] i ś. Małgorzaty [13 VII], tudzież targ tygodniowy w każdą sobotę (MS 4 nr 19512); 1646 przywilej ten odnawia Władysław IV, ustanawiając targ tygodniowy w poniedziałki, a jarmarki na Boże Ciało, ś. Mateusza, ś. Mikołaja [6 XII] (M. Opalenica I/1, tłum. pol.: Dzieje Opalenicy, Poznań 1993, s. 87-88).

4B. Władze miejskie:

Wójtostwo: 1405 → p. 3; 1405 Jan wójt w O. toczy proces z plebanami z O. i z Koszanowa (ACC 1, 132v); 1424 [tenże?] Janusz wójt w O. toczy proces z Tomaszem s. Hinczki Szkapy [z Ujazdu] (KoścZ 8 k. 22, 58, 63v, 81); 1425 tenże Janusz zastępuje w sądzie Przedpełka [z O.] (KoścZ 5, 507v; KoścZ 8, 119v); 1481, 1483 wójtostwo → Opalenica – dobra, p. 3C.

Burmistrz: 1410 Jan pleb. w Czerwonym Kościele dowodzi, że dał burmistrzowi w O. kamień wosku (ACC 2, 165v).

5. Kościół par. S. Mateusza:

1518 Jan Opaliński zleca murarzowi Wojc. Rudzie budowę murowanego kościoła w O.: Wojciech ma budować z własnych cegieł i zaprawy; kościół ma mieć długość 36 łokci i szerokość 16 łokci (obydwa wymiary licząc od ściany do ściany), a wysokość podobną jak kościół Ś. Mikołaja koło kat. pozn. z murowanym szczytem (cum muro alias sczythem); obok kościoła ma zbudować zakrystię ze sklepieniem (testitudo); mur ma być gruby na 1 rozth [?] czyli 3 1/2 cegły nad ziemią przy fundamentach, a potem 3 cegły; stanąć ma tyle filarów (statua murata), ile będzie potrzeba; Opaliński ma dać na materiały 100 grz., a ponadto 1 małd. mąki, 5 korcy (chori) grochu, 2 połcie słoniny, 6 kóp serów oraz 2 krowy, które zostaną zwrócone po zakończeniu prac; ma zezwolić na wolny przewóz drewna wozem na sprzedaż i dać do pomocy 14 chłopów na dzień [w tygodniu?: XIV rusticos in auxilium unum diem dare debebit]; ma wyznaczyć Wojciechowi dom z ogrodem na mieszkanie; Opaliński ma własnym kosztem urządzić wielki młot zw. perla [ciąg dalszy umowy dot. budowy zamku, → Opalenica – dobra, p. 2] (AC 2 nr 1713); 1518 w uzupełnieniu do tej umowy Wojc. Ruda zobowiązuje się też otynkować obydwa budynki, wykonać w nich posadzki, naprawić stare mury oraz dobudować kaplicę nad zakrystią w kościele (AE VI 78v).

1603 kościół pod wezwaniem S. Macieja! [błąd pisarza: Mathiae zamiast Matthaei] murowany, zbudowany na podobieństwo kaplicy, budowany jest już jednak nowy, obszerniejszy budynek i niedługo powinien być wykończony; pr. patronatu należy do dziedziców; w owej kaplicy jest 1 ołtarz z wizerunkiem NMP; Najświętszy Sakrament przechowywany jest poza kaplicą, bowiem nie ma w niej odpowiedniego i bezpiecznego miejsca; jest też nowy kościół [Ś. Barbary] drewniany na zamku, pięknie ozdobiony, z 1 ołtarzem, ale rzadko tam odprawiane są nabożeństwa (AV 3, 5-5v); 1640 kościół pod wezwaniem Ś. Mateusza nie poświęcony, w nim dwa ołtarze: główny z wizerunkiem Ś. Krzyża [najpewniej do dziś istniejący krucyfiks], mniejszy po prawej stronie obok zakrystii z wizerunkami śś. Jakuba i Marcina na koniach; obok figura NMP; na lewo [od ołtarza?] kaplica w której spoczywają zm. dziedzice; w kaplicy tej jest ołtarz; dzwonnica drewniana z 3 dzwonami, kostnica murowana, murowane ogrodzenie wokół cmentarza; uposażenie: 1 ł. wśród łanów mieszczańskich, 3 łąki: Kopanica w stronę Rudnik, druga za domkiem mieszczanina Dupki, trzecia nad Mogielnicą wśród łąk mieszczańskich, 3 ogrody (hortus); dzies. snopowa z ziarna i lnu z folwarków dziedziców, od mieszczan meszne po 6 1/2 [korca?] pszenicy i owsa; dzies. z folw. Sielinko, ze wsi i folw. w Porażynie, ze wsi Jastrzębniki i Urbanowo; przy kościele 2 mansjonarzy z fundacji Jana Opalińskiego wdy pozn. [zm. 1637]; mieszczanie powiadają że od bardzo dawna odprawia się nabożeństwa w kaplicy zamkowej (AV 10, 200-202).

Plebani: 1394 Mikołaj pleb. w O., pisarz w sądzie ziemskim w Kościanie (Lek. 2 nr 1663); 1397 tenże pleb. w O., pisarz⁴W źródle: notarius publicus, co należy jednak chyba rozumieć jako pisarz sądowy; sądy świeckie nie uznawały bowiem mocy instrumentów notarialnych spisywanych przez notariuszy publicznych sądu ziemskiego w Kościanie (Lek. 2 nr 1961); 1401 tenże Mik. Leype syn zm. Wojsława z Grodziska⁵Imię Wojsław używane było w rodzie Borków, dziedziców Grodziska i → Gryżyny. Może więc pleb. pochodził z tego rodu, a więc był krewnym czy powinowatym Tycza Bara (→ Opalenica – dobra, przyp. 5). Możliwe jednak, że ojciec plebana był mieszczaninem noszącym imię typowe dla rodziny panów miasta; na takie rozwiązanie zdaje się wskazywać niemiecki przydomek plebana, pleb. w O., otrzymuje od Tycza Bara z O. nadania: od każdego koła z mł. na rz. Mogielnicy k. zamku (castrum) i z in. młynów na tej rzece 1 terciarium czyli rzewotnik mąki tygodniowo (co sobotę), tak jak stanowi pr. w dobrach Tycza (ius mei districtus); pleb. może zastawiać 4 sieci zw. wiersze na stawach młyńskich i rzece; wolno mu też łowić 2 sieciami zw. więcierze; pleb. otrzymuje 1 ł. wolny w O.; ludzie osadzeni przez pleb. na tym łanie cieszyć się będą takimi samymi pr., jak inni wieśniacy (villani) z O.; pleb. otrzymuje 3 ostrowy: pierwszy za dworem, drugi k. rzeki i zamku (przy tym ostrowie wolno urządzić staw), trzeci w Michorzewie Mokrym wraz z ogrodem przy cmentarzu; pleb. może ostrowy te osuszyć i wykarczować, a także urządzić w lasach dziedzica 90 barci; pleb. otrzymuje jatkę w mieście O.⁶Poza tym O. jest określana w niniejszym dok. jako wieś; może to niekonsekwencja stylistyczna, może ślad istnienia wsi obok miasta, a może tylko wzm. o jatce jest późniejszą interpolacją? Por. przyp. 1; Tycz potwierdza też plebanowi posiadanie starego uposażenia zw. poświętne; sięga ono od narożnika dworu [pleb.] i obejmuje role, ogrody i łąkę przez drogę do Jastrzębnik aż do granicy zw. Wysoki Dąb; w zamian za to pleb. ma co sobotę, w święta maryjne i in. święta odprawiać mszę św. ku czci NMP, Wszystkich ŚŚ., a zwłaszcza ś. Mateusza⁷Już na wstępie wystawca dokumentu powołuje się na chęć szczególnego uczczenia ś. Mateusza. Mamy tu po raz pierwszy poświadczenie wezwania kościoła w O; co niedziela i w Suche Dni odprawiać ma wigilę o świętym [Mateuszu?]; co poniedziałek natomiast odprawiać ma mszę św. za zmarłych; jeśli w którymś tygodniu pleb. zaniedba tego porządku nabożeństw, nie otrzyma w sobotę mąki z młynów (Wp. 5 nr 20).

1405 pleb. w O. → p. 4B; 1406 pleb. z O. pozywa kmieci z Urbanowa o meszne i świętopietrze (ACC 2, 23v).

1407 Jan pleb. w O. (WR 3 nr 340).

1408-09 Mikołaj pleb. w O. (Wp. 5 nr 137; ACC 2, 146v).

1410 pleb. w O. ustanawia swego pełnomocnika (ACC 2, 164).

1428 Mirosław [z Bytynia] kan. pozn. i pleb. w O. (ACC 11, 42); 1431 tenże → niżej: pod 1434.

1431 Mikołaj pleb. w O. wydzierżawia dochody swego kościoła Pawłowi pleb. w Michorzewie Mokrym na 3 lata za 10 grz. rocznie (ACC 14, 98); 1432 tenże wydzierżawia dochody swego kościoła Stanisławowi kapłanowi ze Stęszewa na 3 lata za 11 grz. w pierwszym, 12 grz. w drugim i 11 grz. w trzecim roku (ACC 16, 219); 1433 tenże rezygnuje kościół par. w O. Jakubowi wikariuszowi kat pozn. w zamian za jego altarię [w kat. pozn.?] i winien jest mu 3 grz,. (ACC 17, 84v).

1434 Jakub pleb. w O. toczy proces z Katarzyną wd. po Łukaszu mieszcz. pozn. o 10 grz. z tytułu rozliczeń za dzwon, którego odlanie dla kościoła w O. zlecił Łukaszowi poprzedni pleb. Mirosław przed 3 laty (ACC 18, 70); 1444-50 tenże wydzierżawia dochody swego kościoła: 1444 Mikołajowi kapłanowi z O. na 3 lata za 12 grz. rocznie (ACC 27, 31); 1450 Pawłowi kapłanowi z Chodzieży na 3 lata za 12 grz. rocznie; umowa straci moc, jeśli Jakub zostanie zmuszony przez bpa do rezydencji w O. (ACC 32, 89).

1453 Maciej pleb. w O. wydzierżawia dochody swego kościoła Rafałowi wikariuszowi z Mosiny na 3 lata za 8 grz. rocznie (ACC 34, 79).

1479-1504 Piotr Niemierzycki [→ Niemierzyce, p. 6]: 1479 tenże pleb. w O. i altarysta w kat. pozn. (ACC 57, 153); 1486 tenże pleb. w O. wygrywa proces z Maciejem z Ujścia, z którym zamienił swą altarię w kat. pozn. na plebanię w Dokowie; zamiana zostaje unieważniona (ACC 64, 51); 1487 tenże pleb. w O. i altarysta w kościele par. w Wolsztynie rezygnuje z altarii NMP i Ś. Katarzyny w Wolsztynie (AE III 132v); 1492 tenże pleb. w O. (ACC 69, 8v); 1494-97 w rachunkach m. Poznania wypłaty dla tegoż plebana w O. z racji czynszu dla altarii pod wezw. Nawiedzenia NMP [w farze pozn.] (SBP s. 365, 392, 417, 433); 1496 tenże kwituje Piotra [III] z O. sędziego pozn. ze spłaty 66 grz. sumy głównej, od której altaria w Osiecznej zapisane miała czynsze na Brennie i Włoszakowicach (KoścG 4, 132v); 1500 tenże pleb. w O. i altarysta w kościele Ś. Marii Magdaleny w Poznaniu (PG 62, 70); 1500 tenże → niżej; 1504 tenże prezentowany przez Andrzeja Osieckiego na plebana w Świerczynie, 1506 wspomn. jako zm. w toku procesu o ponowne obsadzenie tego kościoła (ACC 81, 135v; ACC 83, 17v); 1507 Mik. Otuski kan. kat. pozn., egzekutor testamentu tegoż Piotra toczy proces z Jakubem Goruńskim z Piotrowa o 10 grz. zaległego czynszu nal. do zm. Piotra (ACC 84, 11v).

1510 wspomn. dawny spór plebana z O. o altarię w Zbąszyniu (LBP 162).

1520 Jan pleb. z O. rezygnuje z kościoła par. w O. zgodnie z umową z Łukaszem altarystą w O. (AE VI 133).

Altarie: 1467 Piotr [III], Jan i Mikołaj z O. zgodnie z testamentem zm. ojca Piotra [II] zapisują dla altarii w kościele par. w O. czynsz 8 grz. ze wsi Wyskoć z zastrz. pr. wykupu za 100 grz. (AE II 205v); 1471 Piotr [III], Jan i Mikołaj z O. kupują z zastrz. pr. odkupu od Jana Pogorzelskiego 10 grz. czynszu od sumy 124 grz. na 1/2 wsi Pogorzela, Głuchowo i Gumienice, z przeznaczeniem dla 2 altarii w O. (AE II 335); 1476 Mikołaj altarysta w O. toczy proces z pleb. z Włoszakowic (ACC 56, 18v); 1500 Piotr Niemierzycki pleb. w O. rezygnuje z altarii Ś. Macieja w O. (patronatu Mik. Opalińskiego) oraz Ś. Andrzeja w Osiecznej (patronatu Piotra [III] Opalińskiego) na rzecz Mik. Otuskiego pleb. w Chodzieży (ACC 77, 14); 1510 dwie altarie w O. [formularz nie wypełniony] (LBP 163); 1514-22 Łukasz altarysta altarii Ś. Małgorzaty w kościele par. w O. (ACC 90, 100; AE VI 133): 1522 temuż Piotr Ćmachowski zapisuje 10 grz. czynszu od sumy głównej 124 grz. na wsiach Ćmachowo i Kłodzisko (ACC 97, 77v); 1534 Andrzej z O. altarysta altarii Wszystkich ŚŚ. oraz Błażej altarysta altarii NMP w O. zmniejszają [do jakiej sumy'?] na okres 1 roku czynsz 12 zł zapisany im przez Sebastiana, Łukasza i Macieja Opalińskich na Gołutowie, Drzązgowie, Borzujewie, Sokolnikach i Ostrowie [w pow. pyzdr.] (ACC 109, 53v-54).

Wikariusze: 1427 Andrzej Nanko i Andrzej Kolasa (ACC 10, 48); 1434 Maciej niegdyś wikariusz w O. (ACC 18, 66v); 1434 Paweł, toczy proces ze Stanisławem wikariuszem w Owińskach (ACC 18, 222); 1462 Piotr [II] z O. kaszt. sant. sprzedaje z zastrz. pr. odkupu 8 grz. czynszu od sumy 100 grz. na Jastrzębnikach na utrzymanie 2 wikariuszy kościoła par. Ś. Mateusza w O., zastrzegając, że dziedzice O. mogą co roku ustanowić innych wikariuszy [jako odbiorców czynszu?], ci zaś winni odprawiać tygodniowo 4 msze św., a co kwartał wigilie za zmarłych (PG 6, 124v).

Inni duchowni: 1444 Mikołaj kapłan → wyżej: plebani.

[Szpital w O. poświadczony jest dopiero w końcu XVI w., szkoła na początku XVII w.]

6. 1447-81 Andrzej Sikuta syn Jana z O., brat Marcina Sikuty (→ p. 3): 1447-48 notariusz publiczny (DBL nr 219); 1457 [tenże?] pleb. w Nowym Mieście, 1457-63 pleb. w Ptaszkowie, 1458 pleb. w Kęszycy, 1458-59 pleb. w Kopanicy i wikariusz wieczysty w Łęczycy, 1459 pleb. w Grodzisku, wikariusz i altarysta kat. pozn., 1467-77 kan. kruszwicki, 1467-81 pleb. w Międzyrzeczu, 1477 poborca ceł wyznaczony przez kaszt. międz. Andrzeja z Szamotuł, 1477-96 bp naturieński, sufragan gnieźn., zm. 1496 (A. Gąsiorowski, Notariusze publiczni w Wielkopolsce schyłku wieków średnich, Poznań 1993, s. 18-19, nr 55).

1466-72 Andrzej z O.: 1466 tenże notariusz bpa krak., 1472 tenże syn Stefana spisuje w Krakowie testament (A. Gąsiorowski, Notariusze, 1. a).

7. Archiwum miejskie w końcu XVIII w. posiadało księgi od 1546, ale zaginęły one już w XIX w. (Warschauer 169).

Herb miasta poświadczony po raz pierwszy pieczęcią datowaną 1616 i używany do dziś, przedstawia wykarczowany krzak róży z 3 kwiatami, a na nim ułożony poziomo klucz (M. Gumowski, Pieczęcie i herby miast wielkopolskich, „Ruch Samorządowy” 5, 1931, s. 228-229; podane przezeń barwy nie zasługują na wiarę⁸Gumowski oparł się na analogii barw herbu Doliwa, sądził bowiem, że O. założył bp pozn. Jan Doliwa. Jest to pogląd błędny, a więc i analogia pozorna).

Warschauer 169; SzPozn. 265-267; KZSz. V 14 s. 31-32; A. Wojtkowski, Bibliografia historii Wielkopolski, t. 1, Poznań 1934, s. 458; Cz. Dłużyński, Z dziejów Opalenicy (1401-1901), Poznań 1902; Opalenicki słownik biograficzny, red. B. Wojcieszak, t. 1, Opalenica 1993; Dzieje Opalenicy, pod red. C. Łuczaka, Poznań 1993 (część dot. średniowiecza pióra H. Macyry, dot. czasów nowożytnych: M. Drozdowskiego; praca zawiera liczne nieścisłości, a bibliografia jest niepełna).

8. Kościół par. Ś. Mateusza odbudowany po pożarze w 1620, przebudowany i regotycyzowany 1841, wnętrze przebudowane 1927-28, ogólna renowacja 1949; przy prezbiterium przybudówka z pocz. XVI w., mieszcząca zakrystię oraz kaplice Matki Boskiej Pocieszenia i Matki Boskiej Szkaplerznej; w kościele krucyfiks późnogotycki z przełomu XV i XVI w. (KZSz. V 14 s. 31-32, il. 3, 5, 100).

Zachowany układ przestrzenny, zapewne jeszcze sprzed lokacji, oparty o nieregularny plac na rozwidleniu drogi z Poznania na odnogi do Zbąszynia i Grodziska; na placu (dzisiejszy rynek) kościół par. (najstarszy plan z 1832: K. Górska-Gołaska, Katalog planów miast i wsi wielkopolskich, z. 1, Poznań 1961, s. 33, ryc. 27).

Uwaga: Nie zasługuje na wiarę zanotowane w SG 7, 541, podanie, jakoby O. zwało się pierwotnie Rzechownicą.