([1065-155] Visegrod, Wyssegrod, Uisegrod, Wissegrode, Vyšegorodъ, Wyschegrod, Wissegrad, Vesograth!, Wyschegrad, Vischegroth, Visegrath, Wyszegrad, Vyszchegrad, Visehegrod) m. nad Wisłą, naprzeciw ujścia rz. Bzury, 55 km na W od Warszawy.

1. [1065-155] n. gród (K 22); 1239 n. gród, ośrodek kasztelanii (K 389); 1349 stolica księstwa określonego jako „kasztelania wysz.” (L 70; AG 542); 1373 n. ośrodek ziemi (WS 297); 1395 n. ośrodek distr. (L 124); 1398 miasto W. (L 131); 1506 z dawnego dekanatu czerw, wydzielono dekanat wysz., który objął całą ziemię wysz. (MD).

2. 1421, 1425 gościniec z W. do Płońska k. Skarzyna (M 6, 170; Tym. 230); [1414-25] wielki gościniec z Bodzanowa do W. przez Niździn (M 3, 118v); przewóz w W. (M 3, 106v); 1428 zob. p. 5; 1429 zob. p. 3; 1440 gościniec z W. do Płońska k. pól w Skarzynie (M 3, 153); 1446 droga do W. obok Grąbczewa (Z 8, 81); droga z W. do Płońska w Sobanicach k. Raszewa (M 3, 334); 1468 cz. w Kozarzewie i Skwarach k. gościńca wysz. pod Wróblewem (M 5, 118v); 1446 jatka na rynku i jatka za mostem (M 4, 26v); 1457 most miejski (MZH 144); 1483 dom na ul. Płockiej, idąc ku kl. Wszystkich Świętych (M 5, 207); 1489 dom książęcy, leżący między domami Marcina Bożka i Jana Pytji? (M 6, 228); ratusz (E 10, 691); 1502 droga wysz. k. Chylina (WT 6, II, 211); 1520 w ni. W. na ul. Płockiej siedlisko po jatkach z jednej strony przylegało do siedliska podpiska, z drugiej do ścieżki do kościoła (M 32, 221v); 1521 płosy w Worowicach k. drogi wysz. (WT 6, 35); rola w Arciszewie przy drodze wysz. (WT 6, 39v); 1522 dom zm. Macieja z Turowa, leżący między domami opatrz. Piotra Bogdana i Łabaci? (WT 6, 126v); 1524 zob. p. 3; 1526 folwark i ogród wójta, zw. Wielki Ogród, k. drogi rębowskiej i wiązowskiej, w tyle ul. Malej (M 41, 135v); 1532 dom leżący między domem mieszcz. Bogdana i ul. Kościelną (PG 1, 287); 1533 granica między Radzikowem a Skotnikami przechodziła k. drogi do W. (Z 32, 272v); 1548 płosa w Witkowie-Miłakach ku Łępinu do gościńca z W. (PG 14, 284).

3. [1065-155] gród V. wymieniony w rzekomym akcie Bolesława [Śmiałego] dla klasztoru ś. Jana w Mogilnie (K 22); 1239 dokument ks. Bolesława I datowany w W. (K 392); [ok. 1240] W. własnością! bpstwa płoc. (K 301); 1240 gród W. (K 401); 1355 gród W. (AG 44; L 77; DKM 328);[1414-25] ks. Janusz I dał winnicę w m. W., leżącą pod miastem za klasztorem Wszystkich Świętych, Żydowi Majowi (M 3, 90); tenże książę sprzedał przewóz w W. Andrzejowi Kawczycowi, kmieciowi z Wilczkowa, wraz z 1 morgiem po stronie miasta i z siedliskiem po przeciwnej (M 3, 106v); oraz nadał młyn w W. Tomaszowi Marzosce na końcu wsi Wiązówki wraz z ogrodem (M 3, 19); 1426 w sporze o przewóz w W. między Mik. i Janem, synami Szymona, a Andrzejem z Wilczkowa przewóz został przyznany braciom z tym, że winni zapłacie Andrzejowi 26 kóp gr posp. (PP V, 368); 1429 ks. Janusz I zwolnił od wszelkich opłat i ciężarów dom i siedlisko na ul. Płockiej, idąc ku kl. Wszystkich Świętych, należący do Mik. Barana książęcego podkoniuszego mieszcz. wysz. (PP VI, 33); 1432 Piotr z W. kupił za 28 kóp gr posp. młyn w Sobieskach (PP VI, 397); 1436 Elżbieta c. Szymona z W. sprzedała 1/2 przewozu w W. bratu swemu Mik. Offerdasowi mieszcz. wysz. (M 3, 194); opatrzny Wojc. Słodki z W., mieszcz., kupił młyn w Kamionie (M 3, 182v); 1437 Maj Żyd z W. (Z II, 2457); 1443 Wojc. Słodki mieszcz. wysz. sprzedał młyn w Kamionie (M 3, 161); 1441 Bartłomiej szklarz [z W.] od ks. Bolesława IV otrzymał 1/2 morga w Nowej Warszawie (M 3, 300v, 302); 1449 tkacz mieszcz. z W. (E 5, 26v); 1452 opatrzny Grzegorz Łysy z W. sprzedał młyn na rz. Liwcu naprzeciw Kamieńczyka (M 4, 8); 1453 opatrzny Marcin Kaszka tkacz z W. (E 5, 72v); prac. Jan z W. młynarz łodny, Wojciech z W. młynarz (E 5, 73v); 1454 Anna c. zmarłego Mikołaja Offerdasa z W., żona Stan. Dybydy z Zakroczymia, sprzedała 1/2 przewozu w W. na rz. Wiśle Janowi zw. Szomla z W. za 50 kóp gr; Dorota wd. po Offerdasie z c. Elżbietą, Piotr Nieździński i Piotr br. Doroty odwołali tę sprzedaż (M 1, 19); 1457 Żyd Słoma (MZH 144); 1465 przywilej na młyn koński w W. (L 3I XVII, 171); 1471 Jan Prusz mieszcz. z W. (E 5, 223); 1474 ks. Konrad III otrzymał od matki ks. Barbary gród i m. W. z całym terytorium (L 230); 1480 uczciwa Anna Dybydzina z W., wdowa po Stan., skwitowała Kat. Markową z Warszawy i jej synów z zadośćuczynienia za sumę zapisaną na przewozie w Zakroczymiu, a w r. 1481 opatrzny Jan s. Stan. Dybydy zapisał dług na tymże przewozie (M 18, 00v); 1483 uczciwa Małg. Kursorkówna rybaczka z W. zobowiązała się dać 2 łososie świeże lub suszone, każdy wartości 12 gr oraz nową sieć watę (E 10, 286); Piotr Baran mieszcz. wysz. sprzedał siedlisko z domem w W. Piotrowi Parzypieniądzowi mieszcz. wysz. (M 5, 207); szl. Ścibor Krukowski mieszcz. wysz., żona Małg. Giezkówna z W.; Stan. młynarz mieszcz. wysz. (E 10, 278); 1484 przedmieście w Płońsku zw. Wyszogrodzkie (E 10, 313); 1487 discr. Augustyn s. Wojciecha z W. imperiali auctoritate notariusz publiczny (AG 67, 21); 1489 ks. Janusz II sprzedał dom w W. swemu kowalowi Janowi z W., zwalniając go od opłat (M 6, 228); w sporze o przewóz wysz. przez Wisłę między uczciwymi mieszcz. wysz. Piotrem Skorakiem i Janem Szomlą ks. Janusz II przysądził przewóz Piotrowi (M 6, 226v; BOK 651); szl. Paweł Kromnowski z W. (E 10, 645); uczciwy Paweł Szlachcianka mieszcz. z W. (E 10, 691); opatrzny Marcin strycharz z Warszawy, przebywający w W., zobowiązał się dotrzymać umowy o pracę opatowi czerw. (E 10, 692); 1490 mieszczanie, kuśnierze z W.: Stan. Jewianka i Mik. (E 10, 742); 1491 Piotr cieśla z W. naprawiał dom burmistrza (E 15, 215); 1493 murator z W., z którym miał sprawę Bernard gwardian od Franciszkanów (E 15, 64); 1493 u opatrznego Wawrzyńca mieszcz. w W. było 6 skórek jagnięcych wartości 1 wiardunku (E 15, 204); 1494 discr. Jan Offardasowic⁴⁷Zapisano „Ossardassovicz” uczeń (E 15, 259v); 1495 córka łaziebnika z W. (E 15, 33v); kuśnierz (E 15, 38v); 1496 uczciwy Jakub Skorak mieszcz., przewoźnik z W. (E 15, 268); król Jan Olbracht dał w dożywocie ks. Konradowi III między in. gród i in. W. (L 262); 1498 Skorak sprzedał przewóz w W. Mik. Baryczce mieszcz. warsz. (M 9, 224, 226v); 1199 Ścibor burmistrz i Stan. Sołtys rajca oskarżeni o zatrzymanie pieniędzy złożonych na ratuszu w skarbcu miejskim (E 16, 35); 1501 szl. Stan. Chomętowski i szl. Jakub Stochacz z Wierzbicy mieszczanie wysz. (WT 6, II, 13v, 110, 239v); bednarz mieszcz. z W. (WT 6, II, 115); Mik. Baryczka mieszcz. warsz. został wwiązany w przewóz w W. (WT 6, II, 37v); 1502 rybacy z W.: zm. Jan Włodarczyk i opatrzny Mik. Dziełko (WT 6, II, 181v); szl. Andrzej Paskuda z Dzierżanowa grodzanin wysz. (WT 0, II, 205v); 1503 prac. Jan młynarz koński w W. (WT 6, II, 275, 310v); szl. Tomasz Węgrzyn grodzanin wysz. (WT 6, II, 300); 1504 król Aleksander nadal w lenno książętom Stan. i Januszowi między in. gród i m. W. (L 276); ks. Anna mazowiecka zobowiązała się wiernie strzec grodów mazowieckich między in. W. (L 275); 1508 podpisek grodu W. pobrał [cło] od 2 szkut spływających ze zbożem (E 149, 111); 1509 Piotr cieśla z Lublina zobowiązał się wybudować bpowi płoc. w m. Czerwińsku młyn taki, jaki jest w W. (E 6, 78); 1517 umowa w grodzie W. na semborzy; Piotr Pitnia? kowal grodowy (PT 1, 474); 1518 Stan. Podolanin kuśnierz z W. członek cechu kuśnierskiego (MZH 952); 1519 książęta Stanisław i Janusz zatwierdzili artykuły cechu sukienników (MS IV, 3077, 6732); 1520 ciż książęta nadali księdzu Maciejowi Turowskiemu podpiskowi z. wysz. siedlisko po jatkach w W. (M 32, 221v); 1521 postaw rudawego sukna wysz. (WT 10, 17v); 1522 ks. Anna została wwiązana w dom zm. księdza Macieja z Turowa (WT 6, 126v); Kasper czapnik mieszcz. AV W. (WT 10, 67); 1524 książęta Stanisław i Janusz siedlisko z w. Jatkowskie i dom wybudowany na nim oraz całą cz. siedliska przyległego zw. Kokorzyńskie, dawniej nabyte przez zm. podpiska księdza Macieja Turowskiego, a należące do Andrzeja z Turowa brata Macieja, zwolnili od jurysdykcji miejskiego pr. chełm., od płacenia świętomarskiego, zatwornego, od stróży miejskiej i dawania podwód (M 32, 222; MS IV, 6592); 1526 księżniczka Anna zwolniła od ciężarów folw. i ogród szl. Macieja Olszamowskiego wójta wysz. za sumę, którą stryj jej ks. Janusz II był winien star. wysz. Maciejowi z Węgrzynowa, a którą ów starosta dał jako posag swej c. Dorocie żonie Olszamowskiego (M 41, 135v); 1532 szl. Piotr Srebrny? z Badowa miał dom w W., podlegający pr. polskiemu (PG 1, 287).

4. 1398 ks. Janusz I nadał miastu pr. chełm. wraz z dochodami z wagi, postrzygalni sukna i łaźni, kupcy uzyskali zwolnienie od ceł w obrębie księstwa (L 131); [1421] Mik. Głód wójt w W. sprzedał 1 wł. z ogrodem w W. Wojc. Słodkiemu mieszcz. wysz. (M 3, 79v); [1414-25] tenże Mik. Głód sprzedał 1/4 wł. wójtostwa i wolne siedlisko między domem pisarza i domem Grzegorza Jakuszowi Półkozie z W., lecz Jasiek, zięć wójta, odwołał tę sprzedaż z powodu bliższości swej żony Gertrudy (M 3, 40v); 1425 Jakub Połukoza burmistrz z W. kupił i wł. w W. z ósmą cz. dochodów z pieprzu, łoju i łaźni oraz dochody z kar sądowych od Boguchny żony Wawrzyńca mieszcz. z Różana, Kat. żony Klemensa i Doroty żony Lenarda, ciotek tegoż Wawrz., za 30 kóp gr pras. (PP V, 129); 1426 Głód wójt wysz. sprzedał wójtostwo zięciowi Janowi (PP V, 370); 1126 Wawrzyniec z Różana w imieniu żony Boguchny sprzedał za 15 kóp gr pras. Jakubowi Półukozic cz. wójtostwa w W., którą miał w zastawie? wójt Głód od Kat. żony Hińczy i jego syna, wraz z dochodami z łoju, pieprzu, łaźni i sądów (PP V, 423); 1431 Szczepan pleban z Kozłowa dał całą cz. wójtostwa w W., która przypadła mu po śmierci bratanka Jaśka, Mikołajowi pisarzowi wysz. swemu bratankowi dz. z Modzel (PP VI, 290); 1431 Małg. Sekulina z W. sprzedała 3/4 wł. wójtowskiej w W. z siedliskiem wolnym od opłat, leżącym między domami zm. Mik. pisarza wysz. i Grzegorza wójta, oraz z ósmą cz. dochodów z pieprzu, łoju, łaźni i kar sądowych temuż Grzegorzowi (M 3, 134v); 1437 Mik. Modzel z Modzeli sprzedał Grzegorzowi wójtowi z W. całą swą cz. wójtostwa w W., którą posiadał od Szczepana plebana z Kozłowa, obejmującą 1/2 wł. w Rębowie koło m. W., 1/4 wł. i 1/2 siedliska w W. (M 3, 211v); 1442 Grzegorz wójt z W. całe swe wójtostwo w W.: 2 wł. (jedną w W. i drugą w Rębowie) odstąpił Janowi zw. Gaweł, mieszcz. wysz., za pewną sumę i za 1/2 wł. zwanej Skwarzyńskie w W. (M 3, 268); 1446 Jan Gaweł wójt w W. otrzymał odnowienie przywileju na wójtostwo, wg którego ma mieć 2 wł. wolne wójtostwa (jedną w W. i drugą w Rębowie) i trzecią cz. opłat sądowych z W. i z Rębowa, 2 jatki rzeźnicze wolne od opłat, jedną na rynku między domami Piotra Ptaśnika i Grzegorza Łysego, drugą za mostem, oraz prawo odkupienia 1 wł. wójtostwa, którą trzyma Wojc. Słodki (M 4, 26v; WT 6, II, 319); 1449 Wojc. s. Wojc. Słodkiego mieszcz. wysz. sprzedał 1 wł. wójtostwa w W. opatrznemu Gawłowi wójtowi wysz. za 64 kopy gr w półgr. i 3 łokcie „forsztatu” oraz 1 parę trzewików (M 4, 146); 1489 ksiądz Piotr Skwara z W. sprzedał całe swe wójtostwo w W. z 3 wł. i łaźnią, a bracia Augustyn Słodki i Wawrz. z W. sprzedali swą cz. wójtostwa ks. Januszowi II (M 6, 222); opatrzny Jan s. zm. Dobiesława z Gąbina sprzedał ks. Januszowi II cz. wójtostwa w W., odziedziczoną po zm. Janie Gawle wuju swoim, a Jan s. zm. Jakuba z Żegockiej Woli cz. odziedziczoną po zm. Kat. c. zm. Stan. Skwary z W. (M 6, 226v); uczciwy Mik. Sołtys mieszcz. z W., burmistrz m. W. (E 10, 691); 1491 ks. Janusz II dał wójtostwo w W. z 3 wł., dwiema w W. a trzecią w polach Rębowa, Jakubowi z Rzewni swemu krajczemu i wojskiemu wysz., który odprzedał to wójtostwo star. wysz. Maciejowi z Węgrzynowa (M 6, 257, 257v); 1503 prac. Piotr z Wiązówki przyjął od szl. Mik. syna zm. Kobylaka z Węgrzynowa do uprawy kwartę roli w wójtostwie wysz. z obowiązkiem opłaty, robocizny i wożenia gnoju na pole (WT 6, II, 271).

5. 1320 ks. Wacław darował kościoły w W. i w Rębowie wraz z pr. patronatu klasztorowi Bożogrobców w Miechowie (AG 6479); bp płoc. potwierdził to nadanie (Mp II, 580); 1351 sprawa o dzies. z W. między bpem płoc. i opatem kl. w Czerwińsku (Nar. 7, 107); 1406 papież Innocenty VII na prośbę ks. Janusza I zatwierdził założenie kl. Braci Mniejszych przy kaplicy Wszystkich Świętych, co po zgonie tego papieża potwierdził Grzegorz XII (BF 7, 1169); 1410-17 dziesięciny z W. i Rębowa podległy sekwestrowi z powodu sporu o nie między wikariuszami płoc. a Czamborem z Iłowa, następnie zostały przyznane przez sobór w Konstancji wikariuszom (ADP 162, 165, 168, 170); 1421 bp płoc. przywrócił posiadanie dzies. z miasta W. wikariuszom płoc. (ADP 180); [1414-25] kl. Wszystkich Świętych w W. (M 3, 90; PP VI, 33); 1428 ks. Janusz I darował Braciom Mniejszym tegoż kl. winnicę leżącą na końcu k. ogrodów mieszczan, naprzeciwko ogrodu klasztornego (MT, 530); 1464 Stan. prepozyt wysz. (E 5, 143v); 1467 ksiądz Jan prepozyt kościoła par. w W. (E 5, 185v); 1472 Jan prepozyt pleb. par. w W. oświadczył, że nie odpowiada za zachowanie się swych ministrów⁴⁸Minister oznacza w tym czasie nauczyciela, wikarego, ministranta ew. inne osoby pomagające plebanowi, ponieważ ich powoływanie należy do rajców miasta (E 10, 7); 1485 Bartłomiej z zakonu Bożogrobców wikary w W. pobił Bernarda, gwardiana kościoła Wszystkich Świętych w W., z zakonu Braci Mniejszych (E 10, 395, 397); bp płoc. w sprawie między Janem prepozytem w W., z zakonu Bożogrobców, a powyższym Bernardem ustalił, że gwardian i jego następcy będą obsługiwali kościół Wszystkich Świętych przy mszy, a kościół par. ś. Jakuba przy sumie (E 10, 395); 1487 discr. kantor w W. powinien zwrócić zabrano książki discr. Jakubowi ze Śmiecina (E 10, 531); 1488 jeżeli wyżej wymieniony gwardian Bernard zajmie bydło Piotra Parzypieniądza mieszcz. z W., to Piotr będzie płacił oborne (E 10, 579); Jan prepozyt wysz. zobowiązał się opuścić diec. płoc. (E 10, 583); discr. kleryk Paweł, uczeń z W.; brat z zakonu Bożogrobców konwentu w W. Maciej, wikary w W. (E 10, 659, 662v, 663); uczciwi mieszcz. wysz.: Mik. Sołtys, Mik. Skusza i Maciej Jechna, vitrici kościoła w W. (E 10, 692); 1490 należność 1 kopy gr za obrobienie pni do kościoła w W. (E 10, 742); 1495 rajcy i vitrici z W. według dawnego zwyczaju powoływali ministra (nauczyciela?) i dzwonnika za zgodą prepozyta z W.; urzędujący vitrici będą chowani bez opłat (E 15, 33v); discr. Grzegorz, kierownik szkoły, oskarżył wobec rady miejskiej wysz. Szymona kuśnierza o fałszerstwo i herezję husycką (E 15, 38v); 1496 prepozyt Bożogrobców z W. był rektorem kaplicy w Rębowie (zob.) (E 15, 60v); discr. Mik., kierownik szkoły z W., oskarżony był przez ucznia z Jońca o zabranie mu książek szkolnych (E 15, 154); 1506 zob. p. 1; 1522 ksiądz Zygmunt Grzymała, kierownik szkoły w W. (WT 6, 237); 1598 kościół ś. Jakuba Apostoła w W. (VP 5, 127v).

6. 1240 ks. Bolesław I dał księciu halickiemu Danielowi gród W. jako schronienie w czasie najazdu Tatarów (K 401); 1313 w W. umarł ks. Bolesław II (SG XIV, 150); przed r. 1489 zaraza w W. (E 10, 693).

7. 1425-1505 (PP VI, 31; Cim. 71, 3-5; E 5, 36v, 208, 223; E 10, 6, 21, 132, 223, 583, 691, 692, 718, 726, 758; E 11, 81, 282v; E 15, 15v, 53, 60v, 62v, 99v, 263; E 16, 30v, 77, 89, 89v, 203, 230v; PT 1, 465; WT 6, II, 17, 182; WT 10, 17v; W 1, 181v, 182; W 2, 197).

8. XI w., skarb monet i ozdób srebrnych; XII-XIV w., grodzisko stożkowate, ok. 150 m na W od mostu przez Wisłę, wys. kilkanaście m, powierzchnia 28 x 38m, fragmenty zniszczonego wału. Por. Drwały.