(1453 Nadarzino, 1455 do Nadarzina, 1473 Nadarzyn, 1517 Nadarzin) miasto 17 km na SE od Błonia.

1. 1453 miasto i par. Nadarzyn (Knap.mps 401-403, NowDzieje 2, 519); 1478 distr. warsz. (MK 9, 101); [pow. bł.].

2. 1478 młyn, 1505 grunt Rędzinkierz obok zagajnika z drzewami bartnymi i wzgórza → p. 3A.

3A. Włas. szlach. 1453 Tomasz [Siestrzeniec] z Ruśca lokuje w swoich dobrach miasto N. na surowym korzeniu i funduje tamże kośc. par. → p. 3B i 5; 1459 szl. Tomasz rezyduje w m. N. (Tarcz. 1, 474); 1474 ks. Bolesław V daje swemu dworzaninowi Aleksemu z N. wieś książ. Pogorzelec [pow. kam.] (MK 9, 42v); 1475 ks. Bolesław V potw. dworzaninowi Aleksemu z N. oraz Ziemakowi i Pawłowi z Ruśca przyw. ks. [Janusza] Starszego służący na dobra Służew, daje im pr. nieodpowiednie i zwalnia od kar sąd. (MK 9, 56); 1475-1523 Aleksy Nadarzyński → p. 6; 1478 Aleksy z N. sprzedaje z pr. odkupu Marcinowi z Nasierowa kan. warsz. 5 grz. w półgr czynszu rocznego z dóbr N. z młynem za 50 kóp w półgr, zaręczając pokój ze strony [swoich] sióstr (MK 9, 101); 1481 Helena ż. Jana ze Rzwienia sędziego ziem. warsz., Róża ż. Piotra z Parzniewa i Zofia ż. Sasina [z Gołynina] chorążego łomż., cc. Tomasza Gąsię [Siestrzeńca] z N., kwitują Aleksego z N. swego br., marszałka dworu i podkom. warsz. z zadośćuczynienia za dobra (MK 9, 136v); 1481 tenże Aleksy z N. sprzedaje z pr. odkupu 5 grz. w półgr czynszu rocznego z Ruśca za 50 kóp gr w półgr sław. Stachnie Kumowej i Marcie ż. Serafina, siostrom z Warszawy (MK 9, 136v); 1483 ks. Bolesław V daje Aleksemu z N. podkom. warsz. i swemu marszałkowi wieś Skorosze z folw. Piotrkowo obok małego Piotrkowa, zastawioną przez tegoż księcia w 190 kopach gr; Aleksy ma ją wykupić od tenutariusza; ks. nadaje mu też pr. nieodpowiednie i zwolnienie od kar sąd. (MK 9, 154v); 1483 tenże ks. daje Aleksemu z N. 14 wł. k. Pogorzelca [pow. kam.] otrzymanych przez księcia od Jana ze Rzwienia (MK 9, 157v); 1483 tenże ks. zastawia Aleksemu z N. marszałkowi i Stanisławowi z Czosnowa dworzaninowi komorę celną na Wiśle w Zakroczymiu (Tarcz. 5, 63v); 1485 tenże ks. daje temuż Aleksemu z N. oraz jego potomkom pr. niem. na Służew i dobra Rusiec, N., Strzeniową Wieś, Skorosze, zaś ur. Ziemakowi podkom. zakr. i Pawłowi braciom z Ruśca i ich spadkobiercom na dobra Rusiec oraz Starą Wieś zw. Urzut i Żabiniec oraz zwalnia ich od kar sąd. i nadaje pr. nieodpowiednie (MK 9, 171v; → p. 4); 1485 Świętosław syn Mikołaja z Pruszkowa winny jest temuż Aleksemu z N. 100 kóp gr w półgr i 60 fl. węg. pod karą przepadku działu, który ma od swego stryja Andrzeja z Wolicy Pruszkowskiej (MK 9, 187); 1492 ks. Konrad III potw. temuż Aleksemu podkom. warsz. nabycie Wolicy Pruszkowskiej (MK 9, 187); 1499 Elżbieta ż. Jana z Gołkowa skarbnika warsz., c. zm. Tomasza [Siestrzeńca] z N. kwituje swego przyrodniego br. Aleksego z N. z zadośćuczynienia za dobra Rusiec, N., Strzeniowa Wieś, Wolica i Krzewięcino na Mazowszu oraz za Nahaczów w z. bełs., jak również za pieniądze zm. Anny matki Elżbiety, wniesione do Nahaczowa (MK 9, 228); 1504 Aleksy z N. kaszt. czer. zamienia z ks. Anną [Konradową] i jej ss. Stanisławem i Januszem III dom w obrębie murów Starej Warszawy (MK 18, 214v); 1505 Aleksy z N. kaszt. czer. i marszałek Mazowsza zamienia z Mikołajem z Parzniewa grunt Rędzinkierz obok zagajnika z drzewami bartnymi i wzgórza w dobrach N. za Wolicę Pruszkowską (MK 18, 223); 1505 tenże sprzedaje za 50 kóp gr z pr. wykupu czynsz roczny 5 grz. z N. dla altarii w kolegiacie warsz. erygowanej na podstawie zapisu 100 kóp gr pozostawionych przez Bogusława Swarockiego mieszcz. warsz., Stanisławowi Stańczykowi mieszcz. warsz. (MK 18, 248; AE IV 63); 1509 Feliks syn Aleksego → p. 6; 1510 Stanisław syn Macieja z Ciechanowca zapisuje swej ż. Małgorzacie, c. Aleksego Nadarzyńskiego kaszt. czer. 200 kóp gr wiana, z dodatkiem 100 kóp na 1/2 swoich dóbr (Kapica 292); 1517 Aleksy z N. oskarżony o udział w opozycji szlachty przeciw dalszym rządom regencyjnym ks. Anny Konradowej (Warsz. 11, 561-562); 1526 ks. Anna [Konradówna] potw. Janowi, Jakubowi, Feliksowi, Aleksemu i Walentemu ss. zm. Aleksego Nadarzyńskiego z Ruśca kaszt. czer., dziedzicom z N. oraz ich braciom stryjecznym z Ruśca i dziedzicom ze Służewa oraz Jakubowi Bielawskiemu dz. z Bielawy ich przywileje, uwalnia ich dobra od wszelkich poborów z wyjątkiem wojennych, które ustanowi księżna z radą i posłami ziemskimi i na które udzieli zgody szlachta z księstwa (MK 41, 151v); 1528 → p. 3B; 1533 król Zygmunt I na prośbę braci Aleksego, Jakuba, Feliksa i Walentego Nadarzyńskich nadaje miastu N. zwolnienie od podatków na 10 lat (MS 4 nr 16717); 1534 ur. Aleksy Nadarzyński z ż. Anną i dziećmi przyjęci do bractwa paulinów na Jasnej Górze („Studia Claromontana” 6, 1985, s. 282); 1543-64 Walenty Nadarzyński syn Aleksego, 1544 Mikołaj syn Adama, Wiktoryn syn Walentego → p. 6; 1548 bracia Jakub i Aleksy, ss. zm. Aleksego z N. kaszt. czer. zawierają ugodę ze swym br. Walentym kaszt. ciech. (ZR nr 2668); 1563 Walenty Nadarzyński h. Radwan kasztelan czer. z N. (MH 9, 39); [a. 1575] Wiktoryn Nadarzyński syn Walentego → p. 5; XIX w. dobra N. z miasteczkiem, Wolicą, Kajetanami i Walendowem mają ok. 130 wł. (SG 6, 856).

3B. Miasto i mieszczanie. 1453 Tomasz z Ruśca lokuje w swoich dobrach miasto N. na surowym korzeniu (Knap.mps 401); 1453 lokacja miasta N. z wolnizną 16 lat, wzm. w 1466 (AE II 144); 1473 rada m. N. wystawia dok. oczyszczający Mikołaja Sikorę mieszcz. Nowej Warszawy z zarzutów (ŁawWN nr 800); 1492 prac. prac. Michał Thesar, Andrzej Kocielnikowicz, Grzegorz Kurp z N. (AC 2 nr 1886); 1493 Maciej Klekot [poddany] z N. (ZR nr 1673); 1493 Mikołaj mieszcz. pana Aleksego z N. ma sprawę ze [szl.] Stanisławem z Pęcic (ZR nr 1748); 1497 Piotr [mieszcz.] z N. (ZR nr 1777); 1499 [szl.] Mikołaj Mrokowski oskarżony o pobicie w nocy Macieja i jego ż. Małgorzaty mieszczan z N. w ich domu (ZR nr 1837, 1838); 1502 Stanisław Groch mieszcz. z N. (Tarcz. 4, 109v); 1507 Jan Łuczyc mieszcz. z N. (ZR nr 1899); 1514 Mikołaj Wiśniewski zajmuje 10 kobył z dóbr Wola Proszkowska [Wolica Proszkowska] Maciejowi mieszcz. z N. (ZR nr 2171); 1524 szl. Jan Skarbek obiecuje 7 kóp gr posagu [swemu] zięciowi opatrz. Janowi Opale z N. (ZR nr 2336); 1526 opatrz. Jan Jegiełka mieszcz. z N. ma konia wart. 1 kopy gr w półgr (ZR nr 2321); 1528 miasto, włas. szlach., pobór od 14 1/4 wł. os. (ASK I 27, 729); 1533 król Zygmunt I z powodu spalenia miasta nadaje mieszkańcom m. N. zwolnienie na 10 lat od podatków na prośbę Nadarzyńskich (MS 4 nr 16717); 1555-56 mieszczanie → p. 5; XIX w. N. ma 1110-1115 mr. ziemi mieszczan, tj. 37 wł. (SG 6, 855-856).

4. 1453 lokacja miasta → p. 3A, 3B, 5; 1485 ks. Bolesław V daje pr. niem. na Służew i dobra Rusiec, N., Strzeniowa Wieś, Skorosze oraz Stara Wieś zw. Urzut i Żabiniec (MK 9, 171v); 1487 NN ma pr. pruskie i pr. na wójtostwo w N. po ojcu Grzegorzu (ZR nr 1614).

5. 1453 Andrzej bp pozn. eryguje kośc. par. Nawiedzenia NMP, Rozesłania Apostołów, ŚŚ. Michała, Marcina i Leonarda w świeżo założonym mieście N. w dobrach Tomasza z Ruśca; fundator dał 2 wł. roli oraz ogród i domy dla pleb., wikariusza i nauczyciela; bp włącza do nowej parafii obie wsie Rusiec oraz Zajączkową Wolę z dzies. folw., wyłączając je z par. Brwinów, a także świeżo założone osady N., Strzeniowa Wola, Paszkowa Wola, Łaziska, Racznykierz i Mrokowska Wola; pr. patronatu przyznaje właścicielom N. (Knap.mps 401-403; NowDzieje 2, 519); 1469 tenże bp potw. ten przyw. na prośbę pleb. Mikołaja z Kruszewia i przyłącza do parafii nowo założone wsie Czyżów albo Mikołajewo, Zalesie czyli Marcinków i Kosów (BernardyniArch. 41-42, wg or.; Knap.mps 401-403; NowDzieje 2, 519); 1471 Aleksy dz. z N. kupuje od bpa pozn. dziesięcinę od mieszczan w N. za 12 kóp gr w półgr (AE II 299); 1555-56 Barbara Pilikowa wd. po zm. Mikołaju Piliku dziedzicu w Skułach funduje szpital w m. N. oraz prepozyturę w kaplicy NMP i Ś. Anny w kośc. par. w N. (w prawej części kościoła), przeznaczając na to 15 grz. czynszu rocznego z ról wymienionych mieszczan w N. [tu 31 imion] kupionego z pr. odkupu od Walentego Nadarzyńskiego kaszt. zakr. za 150 kóp gr pol. (Knap.mps 405-407); [a. 1575] Wiktoryn Nadarzyński syn kaszt. Walentego funduje w kośc. par. w N. kolegium mansjonarzy i uposaża go w 4 grz. czynszu rocznego z N. (NowDzieje 2, 641, z błędem).

6. 1475-1523 Aleksy Nadarzyński z N. i Ruśca h. Radwan: 1475-80 dworzanin książ., 1481-88 marszałek dworu książ. (MK 9 k. 136v, 171v; PacSpis), 1480-1503 podkom. warsz. (MK 9 k. 136v, 171v; WolffStudia 294), 1483-88 star. warsz. (→ Warszawa – starostwo), 1504 kaszt. warsz., 1504-23 kaszt. czer. (PacSpis; Warsz. 8, 1104; Warsz. 11, 766; ZR nr 2093; MS 4 nr 13342; WolffStudia 285, Sobol 173), 1505 marszałek gen. Mazowsza (Warsz. 8, 1104).

1496 wd. Katarzyna Genszowa z N. przyjęta do pr. miej. Nowej Warszawy (PrzyjęciaNW nr 302); 1508 Andrzej bednarz z N. przyjęty do pr. miej. Starej Warszawy (PrzyjęciaSW nr 11).

1509 Feliks syn Aleksego z N. student Uniw. Krak. (MUK 2 nr 1509e/030).

1514 Marcin Gruzewicz z N., 1517 Mikołaj Gołąbkowicz z N., 1518 Stanisław z N. rymarz, 1522 Andrzej Prokopowicz z N., 1526 Leonard Niedbała z N., 1526 Feliks z N., 1530 Jakub z N. Lyschovicz, przyjęci do pr. miej. Starej Warszawy (PrzyjęciaSW nr 122, 157, 189, 253, 364, 382, 480).

1543-64 Walenty Nadarzyński syn Aleksego: 1543-54 kaszt. ciech, 1554-55 kaszt. zakr., 1555-56 kaszt. wysz., 1556-64 kaszt. wiski, także poseł na sejmy (PSB 22, 429-430; PacSpis; → p. 3A i 5).

1544 Mikołaj syn Adama, Wiktoryn syn Walentego Nadarzyńskiego, studenci Uniw. Krak. (MUK 2 nr 1544h/017, 1544h/074).

7. RAW 239 n.; D. Wolborski, Dzieje Nadarzyna w okresie XV-XVI w. Funkcjonowanie miast prywatnych na Mazowszu w początkach nowożytności, „Rocznik Mazowiecki” 24, 2012, s. 91-108.