(1292-94 Nova Curia, 1345 Nowacuria, 1355 Nowidwor, Nouiduor, 1374 Nouacuria alias Nouidwor, 1417 Nouoduor, 1580 Nowodwór) miasto 2,5 km od ujścia rz. Narwi do Wisły, dziś Nowy Dwór Mazowiecki.

1. XIV w. gród książ., od 1374 możnowładczy (fortalicja), 1374 miasto (NKDMaz. 3 nr 149; SuprUzup. 139); 1415 n. par. N.D., 1580 par. Okunino¹Z 1415 pochodzi pierwsza wzmianka o pleb. Sam kościół powstał już w 1292, ale w dok. dotyczącym jego konsekracji nie ma mowy o prawach par. (→ p. 5). Najpewniej podlegał kościołowi par. w Okuninie, do którego należały też dzies. z N.D. Uzyskanie praw par. łączyć należy prawdop. z zabiegami bpa Dobrogosta, których śladem było nadanie dzies. z Kiełpina i Łomianek z 1390. W XVI w. N.D. znalazł się ponownie pod zwierzchnictwem par. Okunino (w 1530 nazywany dotychczas plebanem Bernard określony został tylko jako „prebendarz” w N.D.). Dopiero w 1792 ośrodek par. przeniesiono do N.D (ŹD 258); 1448 distr. warsz. (Warsz. 6, 667); 1526 pow. warsz. (ASK I 27, 452); 1545 miasto (MS 4 nr 21811).

2. 1355 N. nad Narwią → p. 3A; 1374 komora celna na Narwi, stawki: 6 gr pras. od wiosła zw. paczyna i 3 gr pras. od wiosła zw. czprys (NKDMaz. 3 nr 149; SuprUzup. 139; WolffStudia 270; → p. 3A); 1377 komora celna na Wiśle, stawki: 6 gr pras. od paczyny i 3 gr pras. od czprysa (NKDMaz. 3 nr 196; PacUzup. 186; SuprUzup. 146-147; WolffStudia 270); 1377 gród (fortalicja) → p. 3A; 1435 odbiór tratwy drzew, tj. zachcyka (1000 szt.), spławianej do Gdańska, przygotowanej przez Żyda Szabdaja z Brześcia Ruskiego, jest umówiony [na rz.] przy N. (PP 3 nr 295); 1448 nadanie odcinka Wisły z wyspą Jeżeniec i odcinka Narwi z wyspą Wisielec, 1464, 1518 cło na Narwi → p. 3A; 1546 dział roli zw. Rogówka w dobrach N. (ZakrG. 7, 514); 1550 łąki w dobrach Czosnowo od drogi nowodworskiej [z przeprawy?] wedle gościńca idącego z Zakroczymia do Warszawy (ZR nr 2683); 1790 młyn → p. 3A.

3A. Włas. ryc., potem przejściowo książ., potem szlach. 1292-94 komes Jan wda [czer.] uposaża kościół w N.C. ziemią w Kiełpinie → p. 5; 1345 kaszt. Paszko zw. Kania z N. śwd. w przyw. książąt Siemowita III i Kazimierza I dla rycerstwa z rodu Prusów (NKDMaz. 2 nr 266); 1355 król Kazimierz, po zgonie ks. Kazimierza I, nadaje w lenno ks. Siemowitowi III z. warsz. oraz grody Ciechanów, Sochaczew, Wiskitki, Nowogród nad rz. Pisą i N.D. nad rz. Narwią z ich terytoriami (NKDMaz. 2 nr 338-339); 1371 ks. Siemowit III zwraca Tomisławowi dz. z N.C. i jego ss. Dobrogostowi doktorowi dekretów, Abrahamowi i Niemierzy [o nich → p. 6] wieś Kchonie [!] [Rehonie?] w distr. warsz. z pr. łowu wszelkich zwierząt z wyłączeniem tura i sokoła oraz przenosi ją z pr. pol. na pr. niem. (NKDMaz. 3 nr 113; PacUzup. 179; SuprUzup. 133); 1374 ks. Siemowit III z ss. Januszem I i Siemowitem IV zwracają braciom Dobrogostowi drowi dekretów, prep. krak., Abrahamowi podkom. czer. i Niemierzy podstolemu warsz., ss. komesa Tomisława z N.D., gród N. z miastem i komorą celną na Narwi oraz z pr. chełm. i przywilejem sąd. (NKDMaz. 3 nr 149; SuprUzup. 139; WolffStudia 270; → p. 4); 1375 Dobrogost prep. krak., Abraham podkom. czer. i Niemierza podstoli warsz. otrzymują przyw. ks. [Siemowita IV] na wsie Leżenice i Bobrowniki w z. czer. (Bon. 14, 212; PacUzup. 182-183; SuprUzup. 142); 1377 ks. Janusz I daje tymże Dobrogostowi i Niemierzy oraz [niewymienionym z imienia] ss. zm. Abrahama podkom. czer., prawo poboru cła na Wiśle celem utrzymania ich grodu (fortalicji)²Użyty tu termin (castrum) trzeba rozumieć jako fortalicję, możnowładczy obiekt obronny, mniejszy od zamków książęcych budowanych wówczas na Mazowszu (PacPuszcza 184, 219; PacUzup. 186) w N.D., tak samo, jak mają cło na rz. Narwi z nadania ks. Siemowita III, oraz zezwala im na wolny połów ryb w Wiśle i Narwi w granicach dóbr (NKDMaz. 3 nr 196; PacUzup. 186; SuprUzup. 146-147); 1380 król Ludwik Węgierski zakazuje urzędnikom oraz sędziom świeckim i kościelnym w Król. Pol. sądzić Dobrogosta dra dekretów i dziekana krak., Niemierzę i ich bratanków, Jana i Abrahama synów Abrahama, dziedziców z N.C., z tytułu zamku (castrum) król. Wielatów z przynależnościami i wsi Łobżenica [pow. nakielski] z przynależnościami, zastrzegając sobie wyłączność sądownictwa (NKDMaz. 3 nr 246; SuprUzup. 155-156); 1385 królowa Jadwiga zastawia tymże Dobrogostowi bpowi pozn., Niemierzy oraz Janowi i Abrahamowi synom Abrahama m. Międzyrzecz oraz wsie Sokolniki i Nowa Wieś w pow. pyzdrskim [w Wlkp.] w 1200 grz.; ponadto zastawia im m. Kościan [w Wlkp.], w zamian za co oni oddają jej zamek Białaczów, który mieli w zastawie za pieniądze pożyczone królowi Ludwikowi i [jego matce] królowej Elżbiecie (Wp. 3 nr 1840); 1386 tymże ks. opolski Władysław winien jest 7000 dukatów węg. (Wp. 3 nr 1851); 1390 Dobrogost z N.D. → p. 5; 1390 Stanisław Wypych sprzedaje wieś Niestępowo w z. zakr. za 100 kóp gr Niemierzy dz. z N.C. kaszt. zakr. (MS 4 supl. nr 345); 1393 król Władysław Jagiełło nadaje w/w Niemierzy oraz Janowi i Abrahamowi synom Abrahama z N.C. miasta Zbąszyń i Kiebłowo [dziś Kębłowo, oba w Wlkp.], w zamian za co oni oddają mu Inowłódz w z. łęcz. z wsiami Trzebiesławki i Murzynowo w pow. pyzdrskim [w Wlkp.], które mieli zastawione na poczet pieniędzy, jakie pożyczali królowi Ludwikowi, krolowej Elżbiecie i królowej Jadwidze (Wp. 3 nr 1929); 1393-97 Jan Głowacz z N.D. → p. 6; [1416] stren. Rogala z N. otrzymuje przywilej pr. niem. na Krobino (MK 3, 109); [1416] tenże Rogala z N. h. Nałęcz (MK 3, 55v); [1416] tenże Rogala z N. świadek ks. Janusza I (MK 3, 109);

[1421] Dobrogost syn Tomasza z Jezior [Wielkich, pow. pyzdrski w Wlkp.] odstępuje dobra w księstwie Janusza I swym stryjom Dobrogostowi i Abrahamowi z N. z powodu posiadania dóbr w Król. Pol. (MK 3, 72v); [1421] Dobrogost i Abraham z N. dzielą się dobrami; Dobrogost dostaje N., Suchocin, Krobino, Olszewnicę, Koprzywnicę [Pokrzywnica], Olbrachcice, Wypychy [Niestępowo] i Mały Lubiel, a Abraham dostaje Wielki Lubiel, Gniazdowo i Zbądz [Mały, tj. Dzbądzek] w księstwie Janusza I oraz m. Kiebłowo z wsiami Widzim, Wronawy, Byrzyna, Dąbrowa, Solec i Stradyń [w Wlkp.]³W wyniku przeprowadzonych działów między braćmi Dobrogostem, Tomaszem (Tomisławem) i Abrahamem, Tomasz dostał Jeziory i jego potomkowie (ss. Dobrogost, Abraham i Niemierza) przyjęli nazwisko Jezierskich, zaś Abraham (pisarz ziem. pozn., zm. po 1451) i jego potomkowie – w Kiebłowie, skąd pisali się Kiebłowskimi (SHGPozn. 2, 174-179). Wcześniej już nastąpić musiał podział między ich ojcem Niemierzą a jego bratankami, w tym Janem Głowaczem (zginął 1399 nad Worsklą), w wyniku którego ten ostatni wziął Leżenice na Mazowszu oraz Zbąszyń w Wlkp. Jego synami byli Jan (jego potomkowie to Graboszewscy i Leżeńscy) oraz Abraham Głowacz sędzia ziem. pozn., zm. 1441, którego potomkowie to Zbąscy (SHGPozn. 2, 175, gdzie jednak błędna filiacja kanonika Abrahama, który w istocie był synem Abrahama podkom. czer. (→ p. 6) (MK 3, 72v); [1421] tenże Abraham sprzedaje Gniazdowo w z. łomż. Trojanowi z Tyszek za 80 kóp gr posp. (MK 3, 73); 1421 szl. Dobrogost ma zapłacić Janowi sędziemu ziem. łomż. za Wąsowo, po oszacowaniu przez jednaczy, dobrym bydłem (Warsz. 1, 4v); 1422 domownik Dobrogosta z N. Ota dz. ze Złotej Wierzby [Złotopolice, z. zakr.] (Warsz. 1, 36); 1422 szl. Ota rządca lub pełnomocnik Dobrogosta z N. (Warsz. 1, 152v); 1422 szl. Ota z N. (Warsz. 1, 154v); 1423-27 Dobrogost z N. wielokrotny śwd. działań ks. Janusza I [dworzanin książ.] (PP 5, wg indeksu) [o nim też → p. 6]; [1424] tenże Dobrogost otrzymuje przyw. pr. niem. na Krobino (MK 3, 25v); [1424] Abraham z N. sprzedaje Janowi z Iłowa sędziemu ziem. łomż. Zbądz [Mały] (MK 3, 41v); 1426 Dobrogost z N.D. kupuje Brześce [z. roż.] za 100 kóp gr pras. od Junoszy z Piątnicy (PP 5 nr 291); 1426 tenże Dobrogost zamienia las Łęg nad rz. Narew w Lubielu k. Rożana z Jaszkiem ze Rzwienia za cz. rz. Narwi w Brzoziu, wraz z zastawiskiem i pr. połowu ryb (PP 5 nr 363); 1427 bracia Dobrogost i Abraham zawierają ugodę dot. nowego koryta rz. Narew w dobrach Abrahama Lubiel, przy czym stare koryto Narwi zamienione w jez. będzie włas. Dobrogosta, a las Ostrów położony między starym i nowym korytem będzie włas. Abrahama (PP 5 nr 427); 1427 Katarzyna c. [zm.] Niemierzy z N. kaszt. warsz., wdowa po Jakubie z Radzanowa kaszt. ciech., kwituje [swych braci] Dobrogosta i Abrahama z N. z zadośćuczynienia za dobra (PP 5 nr 568); 1428 Dobrogost [z N.] kaszt. zakr. z innymi dygnitarzami księstwa czer. składa hołd wnukom ks. Janusza I, uznając ich pr. do następstwa władzy w księstwie (PP 5 nr 829); 1429 Anna c. zm. stren. Rogali z N. ż. Jana z Łosia kwituje swoich stryjów Dobrogosta kaszt. zakr. i Abrahama z N. z zadośćuczynienia za dobra (PP 5 nr 790; PP 6 nr 26); 1432 tenże Dobrogost z N. wraz z Janem Głowaczem z Leżenic i Abrahamem sędzią ziem. pozn. z Łęczeszyc ręczy za Stanisława bpa płoc. spłatę 5 tys grz. gr krak. książętom płoc. (Lub. nr 169); 1436 Abraham z Kiebłowa sprzedaje całe dziedzictwo Wielki Lubiel Dobrogostowi z N. kaszt. warsz. (MK 3, 182v); 1436 Andrzej syn Pełki z Wrońsk ma dać dok. wiana Anny, ż. tegoż Dobrogosta, na przechowanie Stanisławowi z Trębek (Zakr. II nr 2201); 1438 Dobrogost [z N.D.] kaszt. warsz. jest jednym z poręczycieli długu Stanisława bpa płoc. wobec ks. Włodzisława I (SalinaPol. 332-333); 1444 tenże Dobrogost z N. sprzedaje z pr. odkupu Abrahamowi z Gnatowic stolnikowi soch. wsie Krobino i Olszewnicę, tj. 4 wł. os. z 2 rączkami miodu, za 360 fl. węg. (MK 3, 296); 1444 Niemierza z Nieborowa wypłaca posag Dobrogostowi [z N.] kaszt. warsz. (MK 336, 40); 1447 tenże Dobrogost sprzedaje Janowi Lisowskiemu kan. warsz. i kapitule warsz. 4 grz. gr krak. rocznego czynszu z Olszewnicy z pr. odkupu za 40 kóp gr (MK 4, 40v); 1448 ks. Bolesław IV darowuje temuż Dobrogostowi rz. Wisłę powyżej ujścia Narwi aż do granic Czosnowa z dwoma brzegami i wyspą Jeżeniec oraz rz. Narew do granic Pomnichowa [dziś Pomiechowo] z dwoma brzegami i wyspą Wisielec; zastrzega, że jeśli Dobrogost nie pozostawi potomka męskiego, nadanie powróci do dóbr książ. (MK 4, 82; Warsz. 6, 667);

1453 ks. Bolesław IV uwalnia Parysa z Radzanowa od pozwów złożonych przeciw niemu w Nowym Mieście przez Dobrogosta z N.D. kaszt. warsz. (ADP perg. 285); 1454 tenże Dobrogost z N. kaszt. warsz. uczestniczy, jako jeden z sędziów polubownych, w wyznaczeniu granic między wsią Wyszków bpa płockiego a wsią szlachecką Mysłkowiec (ADP perg. 289); 1459 tenże Dobrogost z N. kaszt. warsz. jest jednym z sygnatariuszy dok. rozejmu sześcioletniego księstw Mazowsza z Zakonem Krzyżackim (Die Staatsverträge des Deutschen Ordens in Preussen im 15. Jahrhundert, wyd. E. Weise, t. 2, Marburg 1955, nr 372); 1464 Abraham dz. z N. odpowiada za szl. Mikołaja ze Złotopolic swego rządcę w N., który pobrał bezprawnie cło na rz. Narwi od ryb przeznaczonych na stół Ścibora bpa płoc. i został ukarany ekskomuniką (Ep. 5, 145); 1465 ur. Świętka wd. po Dobrogoście kaszt. warsz. z synem Abrahamem ma proces z Jakubem Smogorzewskim oraz Marcinem i Michałem z Zalesia (Zakr. 5, 405); 1465 zakład ustanowiony między Świętką, jej synem Abrahamem i ich otoczeniem a Jakubem ze Smogorzewa h. Junosza (MZH nr 245); 1466 Abraham z N. zastawia Dadźbogowi z Czosnowa Suchocin w 24 kopach gr (Warsz. 4, 431-433); 1469 ur. Abraham z N. winien spłacić ur. Mikołajowi z Radzanowa 120 kóp gr w półgr długu ojca (MK 337, 45v); 1469 zm. tenże pan Abraham z N. (Ep. 5, 212v); [a. 1470] ur. Abraham [stąd?] kwituje swego bratanka Stanisława syna zm. Dobrogosta z N. z odbioru 400 kóp gr w półgr zapisanych mu na dobrach Lubiel dokumentem książ. (MK 9, 17); 1470 Barta [?] c. Michała z Lasotek podkom. i star. łęcz., wd. po Abrahamie z N. ma proces o dobra N., Suchocin, Olszewnica, Krobino, Trzciana (Warsz. 4, 388); 1477 ur. Świętka lub Świętochna wdowa po Mikołaju Szkodzicu ze Złotopolic wniosła mu 200 grz. wiana z N., które, po zgonie tegoż Mikołaja, jego br. Abraham [Szkodzic] ze Złotopolic zapisał jej na częściach w Kamienicy Wielkiej; Świętka przekazuje tę sumę kościołowi [klaszt.] NMP w Czerwińsku (BOZ 70, 166); 1477 pan Abraham Nowodworski z N. wspomn. jako zm. (Ep. 13, 97); 1477 Mikołaj Sarnowski [z Żabiczyna] opiekun i zarządca dóbr Stanisława i jego siostry Doroty spadkobierców Abrahama z N. (Ep. 13, 127v); 1482 Dorota c. zm. Dobrogosta z N. kaszt. warsz., ż. Jakuba Sułkowskiego z Kałuszyna, kwituje swego br. Stanisława z N. z zadośćuczynienia za dobra (MK 9, 142v); 1485 Stanisław Nowodworski ma sprawę z Maciejem mieszcz. pułt. (Ep. 11, 115); 1486 Stanisław z N. zawiera ugodę z Rafałem opatem czerw. o granice między Cząstkowem opata a Suchocinem Stanisława (BOZ 70, 208); 1493 wyznaczenie granic między dobrami Długosiodło i Porządzie należącymi do biskupa płockiego, a dobrami Lubiel będącymi własnością szl. Stanisława Nowodworskiego, syna zm. Dobrogosta z N. kaszt. warsz. (ADP perg. 387); 1494 ksiądz Paweł z Gnat ma otrzymywać od pleb. w Koprzywnicy 5 fl. pensji rocznej jako prezentowany przez ur. Stanisława Nowodworskiego, zanim nie otrzyma beneficjum kośc. (Ep. 15, 27); 1499 Abraham i Niemierza ss. Stanisława z N.D. zastawiają Koprzywnicę w z. zakr. (S. Uruski, Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, t. 12, Warszawa 1915, s. 190-191);

1503 Katarzyna wd. po Stanisławie z dziećmi Abrahamem, Erazmem [Niemierzą], Mikołajem, Anną i Jadwigą sprzedają z pr. odkupu czynsz roczny z dóbr Lubiele, Przetycz, Ostrekoło (MK 18, 167); 1503 Abraham, Erazm, Anna, Jadwiga dzieci zm. Stanisława z N. (MK 18, 167v); 1503 Abraham Nowodworski w imieniu swej ż.! [matki] Katarzyny i swego br. z N. oskarża Mikołaja z Mirowic dziekana płoc. o wysłanie czeladzi do Suchocina, napaść na dom oraz zranienie i uprowadzenie sługi Mikołaja do Dziekanowa (Ep. 16, 181); 1506 [Katarzyna] Nowodworska powierza depozyt cennych ruchomości bakałarzowi z Okunina z obawy przed swoim synem zamierzającym ją złupić (Ep. 149, 83); 1508 Abraham Nowodworski z czeladzią napada i rani poddanych bpa płoc. pochodzących z Jabłonny, spływających po rz. Wiśle do Czerwińska (Ep. 149, 112); 1510 proces sąd. o 300 dukatów, które Katarzyna Nowodworska z Koprzywnicy przed 11 laty dała na wykup swego męża z niewoli w Turcji księdzu Pawłowi Gadnowskiemu pleb. w Gzach; dane przezeń mieszczaninowi krak. (AC 3 nr 307; PułtTest. 1, 65); 1510 ur. Abraham z N. jest winien 100 kóp gr Boleście synowi zm. Andrzeja z Okunina pod karą przepadku pr. bliższości do dóbr Okunino uzyskanych od Jana Szczycieńskiego [ze Szczytna, z. ciech.] (Zakr. 11, 467); 1512 Wawrzyniec z Prażmowa kaszt. zakr. działa w imieniu dzieci zm. Abrahama Nowodworskiego, Jana, Elżbiety, Anny i Barbary, dziedziców dóbr N., Koprzywnica, Niewstępowo, Lubiel i in. (Warsz. 10, 1033); 1512 wwiązanie ks. Anny [Konradowej] i jej ss. książąt Stanisława i Janusza w dobra Mikołaja Nowodworskiego: N. z przyległościami, w tym Krobino, Olszewnica, Suchocin i Trzciana (Warsz. 10, 1033); 1512 wwiązanie Dziersława Zaliwskiego stolnika czer. i kuchmistrza król. w 1/2 dóbr N., Suchocin, Olszewnica, Krobino, Trzciana (Warsz. 10, 1186); 1515 z nakazu zm. Abrahama Nowodworskiego z Lubiela do Wąsowa przeprowadzono 18 wołów, aby uniknąć zawłaszczenia ze strony jego br. Mikołaja (PułtTest. 1 k. 226, 234);

1515 Katarzyna wd. po Abrahamie Nowodworskim ma domownika szl. Mikołaja Załęskiego zw. Sulima liczącego lat 20; Leonard Dąbrowski służył zm. panu Abrahamowi (PułtTest. 1, 234); 1516 nowizny folw. N. → p. 5; 1516 panna Jadwiga Nowodworska, c. zm. Katarzyny [i Stanisława] oraz dzieci zm. Abrahama z N. (PułtTest. 1, 290); 1518 ks. Stanisław i Janusz III darowują Dziersławowi Zaliwskiemu kuchmistrzowi król. działy Mikołaja Nowodworskiego w N.D., [Krobinie], Olszewnicy, Trzciance, Pokrzywnicy, Piskorni, Lgniącej, Niestępowie, Łachach, Drozdach, Przetyczy, Ostrykole i Lubielskiej Woli oraz cła wodne na Wiśle i Narwi, które przypadły książętom po zabójstwie przez tegoż Mikołaja swej matki Katarzyny Nowodworskiej (MK 32, 16v-17; MK 338, 109v-110v); 1519 Jadwiga c. zm. Stanisława Nowodworskiego, ż. Andrzeja Kowalewskiego z Gadnowa kwituje bratanka Jana, syna zm. Abrahama dz. z N., z zadośćuczynienia za dobra (MK 32, 53); 1519 dobra Mikołaja Nowodworskiego: N., Koprzywnica, Niestępowo, Lubiel, nadane Dziersławowi Zaliwskiemu, kupuje Wawrzyniec Prażmowski kaszt. zakr.; zapis skasowany w 1520 przez Mikołaja Żukowskiego kanclerza księstwa (MK 32, 34-34v); 1520 Wawrzyniec Prażmowski jest dziadem Jana, Elżbiety i Anny dzieci zm. Abrahama z N.; dekrety przeciw Mikołajowi [Nowodworskiemu] zostają unieważnione przez książąt Stanisława i Janusza III; na mocy ich postanowienia zostaje utrzymana ustanowiona przez Mikołaja oprawa Katarzyny wd. po Abrahamie (MK 32, 61-61v); 1526 Wawrzyniec Prażmowski kaszt. czer. rezygnuje na rzecz swego wnuka Jana syna zm. Abrahama z N. z zapisów uzyskanych od zm. Dziersława Zaliwskiego kuchmistrza król. na dział dóbr Mikołaja Nowodworskiego, gdyż nie powinien naruszać wiana Katarzyny matki tegoż Jana (MK 41, 110v); 1526 wieś szlachty, 5 wł., nie płaci czynszu książ. (ASK I 27, 452); 1529 Jan Nowodworski spłaca sumę zapisaną w 1503 na dobrach Lubiel (MK 18, 167); 1545 król Zygmunt I daje Annie Nowodworskiej oraz jej ss. Stanisławowi i Jerzemu zezwolenie na urządzenie w mieście N. targu cotygodniowego i dwu jarmarków rocznie (MS 4 nr 21811); 1580 włas. Nowodworskich, pobór od 2 1/2 wł. os. (ŹD 258); II poł. XVI w. miasto (AHPMaz. 2, 78); 1790 N. z młynem (TarDym.).

3B. Mieszkańcy. 1452 bracia Maciej i Więcław z N. jako dziedzice po zm. stryju Więcławie pleb. w Sąchocinie mają zwrócić kościołowi w Sąchocinie kopę gr i księgi kazań (Ep. 5, 65); 1464 kmiecie z N.: Jan Długanoga, Maciej Łękowic, Mikołaj Łęk i Jan Wałach (Ep. 9, 133); 1476 opatrz. Jan z N. (Ep. 13, 64); 1506 prac. Mikołaj Krugła z N. w wieku 60 lat, śwd. w sądzie kośc. (Ep. 149, 83).

4. 1374 pr. chełm., miasto, 1545 przyw. na targi w m. N. → p. 3A; [o lokacji miasta → Uwaga].

5. 1294 Tomasz bp płoc. potw., że konsekrował w 1292 kościół Ś. Małgorzaty w N.C. [fundowany przez] komesa Jana wdę [czer.] i nadał mu dzies. ze Smoszewa; komes uposaża ten kośc. ziemią w Kiełpinie miary wielkiego pługa oraz daje mu 2 źrebce, 2 woły i 2 krowy tamże (NKDMaz. 2 nr 96); 1390 Dobrogost [z N.D.] bp pozn. nadaje dzies. z Kiełpina i Łomianek dla kośc. Ś. Małgorzaty w N.D. (Ep. 33, 480; T. Żebrowski, Zarys dziejów diecezji płockiej, Płock 1976, s. 18); 1415-20 Maciej pleb. w N.D. i Okuninie (NowDzieje 2, 37); 1462 Mikołaj pleb. w N. (Ep. 5, 128; Ep. 9, 61v); 1482 Maciej Kitka pleb. w N., wikariusz i komendarz kośc. par. w Grudowsku (Ep. 11 k. 258, 259); 1485 Mikołaj pleb. w N. (Ep. 10, 407); 1486 tenże Mikołaj pleb. w N. i jego br. Maciej są wójtami w Przasnyszu (MK 6, 179v); 1488 Więcław wikariusz w Grudowsku jest wykonawcą testamentu zm. Macieja Kitki pleb. w N. (Ep. 11, 43v); 1502 Paweł Gadnowski pleb. w N. (Ep. 16, 149v); 1507 tenże Paweł Gadnowski składa rezygnację, jest plebanem w Gzach; Abraham Nowodworski na pleb. w N. prezentuje księdza Jana Noskowskiego (Ep. 16, 247); 1509 Bernard Wyrzykowski z Wyrzyków pleb. w N. (Zakr. 11, 422); 1515 Bernard Wyrzykowski pleb. w N. (PułtTest. 1, 226); 1516 Wojciech wikariusz z Okunina twierdzi, że dostał od pleb. z Okunina dzies. z nowizn folw. w N. (PułtTest. 1, 293); 1517 Bernard Wyrzykowski pleb. w N. oskarżony o bezprawny pobór przez 4 lata dzies. ze Smoszewa wart. 10 kóp rocznie; dowodzi, że ta dzies. należy do jego kościoła (Ep. 2, 298); 1530 Bernard prebendarz w N. przysięga, że ma dzies. w Smoszewie wart. 6 kóp oraz w Łomiankach i Kiełpinie wart. 7 kóp gr (AECPolt. 388); 1575, 1580 N.D. w par. Okunino (Mat. 8, 55-61; ŹD 258); 1792 przeniesienie par. z Okunina do N.D. (RAW 353).

6. 1292-94 Jan wda czer. (NKDMaz. 2 nr 96).

1358-63 Tomisław z N.D. sędzia ziem. warsz., potem prawdop. cześnik warsz., zm. a. 29 VI 1374 (PacSpis).

1360-1401 Dobrogost syn Tomisława z N.D., h. Nałęcz: 1360 dr dekretów w Padwie, 1367-75 prep. Ś. Michała w Krakowie i kan. płoc., 1367-77 kan. gnieźn., 1368-74 kanclerz ks. Siemowita III, 1373-75 kantor gnieźn., 1375-82 dziekan krak., 1382 abp-elekt, niedopuszczony przez króla Ludwika, 1384-94 bp pozn., od 1394 abp gnieźn, zm. 14 IX 1401 (PSB 5, 245-246; Wielkopolski słownik biograficzny, Warszawa-Poznań 1982, s. 522-523; NowDzieje 2, 75-76; J. Korytkowski, Arcybiskupi gnieźnieńscy, prymasowie i metropolici polscy od roku 1000 aż do roku 1821, t. 1, Poznań 1888, s. 742-763; Radzimiński 2 nr 34; M. D. Kowalski, Prałaci i kanonicy krakowskiej kapituły katedralnej od pontyfikatu biskupa Nankera do śmierci biskupa Zawiszy z Kurozwęk (1320-1382), Kraków 1996, s. 139-140; J. Grabowski, Kancelarie i dokumenty książąt mazowieckich w latach 1341-1381, Warszawa 1999, s. 253-255).

1372-1409 Abraham z N.D., syn Abrahama podkom. czer.: 1372-1404 kan. płoc., 1383-91 dziekan płoc., 1389-93 kan. krak., 1391 kan. pozn., 1391 kan. wrocławski, 1389-1409 prep. krak., 1401-09 kan. gnieźn., 1398-1409 prep. łęcz., zm. a. X 1410 (Radzimiński 1 nr 1; A. Kowalska-Pietrzak, Prałaci i kanonicy kapituły łęczyckiej do schyłku XV wieku, Łódź 2004, s. 48-50; SuprUzup. 134).

1374-1406/11 Niemierza z N.D., syn Tomisława: 1374-86 podstoli warsz., 1386-1403 kaszt. zakr., potem kaszt. warsz., którym mógł być po 1406 a przed 1414 (PacSpis; Wilska 109-110 – odmiennie; SuprMaz. 217; SuprOtocz. 124; SuprUzup. 155-156; WolffStudia 286; → Warszawa – kasztelania).

1374-75 Abraham z N.D., syn Tomisława, podkom. czerski, zm. a 1377 (PacSpis; SuprOtocz. 124, SuprUzup. 155-156).

1393-97 Jan Głowacz z N.D., Leżenic, syn Abrahama, star. łęcz., 1399 zginął nad Worsklą (Urzędnicy łęczyccy, sieradzcy i wieluńscy XIII-XV wieku. Spisy, opr. J. Bieniak, A. Szymczakowa, Wrocław 1985, s. 87).

1423-61 Dobrogost Nowodworski, syn Niemierzy: 1423-33 kaszt. zakr., 1434-61 kaszt. warsz., zm. a. 16 IX 1462 (PSB 23, 360-361; PacSpis; Wilska 89; WolffStudia 286).

1483 Wawrzyniec syn Jana z N. student Uniw. Krak. (MUK 1 nr 83e/248); 1487 tenże dopuszczony do wykonywania funkcji notariusza publ. w diec. płoc. (Ep. 10, 532); 1496 tenże notariusz publ. czynny w Warszawie (ZakrG. 7, 51).

7. RAW 352 n.; Miasta pol. 2, 490; PacPuszcza 183 n.

Uwaga: Lokacja miasta w N.D. na pr. chełm., na którą w 1374 zezwolił ks. Siemowit III wraz z ss., prawdop. nie została przeprowadzona. Brak jest potem informacji o funkcjonowaniu miasta, mieszczanach, wójtach itp. Rejestr poborowy z 1526 notuje N.D. jako wieś. Poświadczenie istnienia miasta w N.D. pochodzi dopiero z 1545, kiedy to król Zygmunt I udzielił właścicielom N.D. zezwolenia na urządzenie w mieście (in oppido) N. targu cotygodniowego i dwu jarmarków rocznie. Nadanie to łączyć można zatem z ponowną lokacją miasta. Funkcjonowało ono następnie do potopu szwedzkiego, a w 1655 utraciło prawa miejskie. Ponownie prawa miejskie nadał N.D. Stanisław August Poniatowski w 1782.