Jednostka podziału terytorialnego wykształcona z kasztelanii warsz. (→ Warszawa – kasztelania). Ok. 1349 w podziale władztwa Trojdenowiców ks. Kazimierz I otrzymał Warszawę i z. warsz. z Nowym Dworem jako ośrodkiem tymczasowym dla Pobuża oraz Ciechanów i Nowogród [późniejsza z. łomż.]; w 1351-52 objął też w posiadanie Sochaczew i Wiskitki [z. soch.]. W 1355 po śmierci ks. Kazimierza jego brat Siemowit III otrzymał jego dzielnicę wraz z z. warsz. oraz grodami Ciechanów, Sochaczew, Wiskitki, Nowogród i Nowy Dwór od króla Kazimierza Wielkiego na prawie lennym (Iura 1 nr 13, 14). W 1373/74 ks. Janusz I otrzymał jako dzielnicę powiększoną z. warsz. (obszerny districtus warsz. z późniejszymi ziemiami łomż. i nur.), zakr. (z Makowem i Rożanem), ciech. i wis. (z Goniądzem). Warszawa stała się stolicą jego księstwa. Po śmierci swego ojca, Siemowita III (1381), ks. Janusz I oddał bratu Siemowitowi IV ziemię wis. (jeszcze nie zagospodarowaną), otrzymał zaś ziemie czer., liw. oraz wysz. (dobrze zagospodarowaną) na podstawie ustaleń o podziale Mazowsza z 1379 (Lub. nr 98, 99; Iura 1 nr 23, 24). Od 1429, po śmierci Janusza I, regencję sprawowała ks. Anna wd. po Bolesławie Januszowicu, w imieniu małol. syna Bolesława IV. W 1436 ks. Bolesław IV po dojściu do lat sprawnych nadał swej matce z. warsz. z miastami Warszawa Stara i Nowa, Błonie, Łomża, Nowogród i Kamieniec, tj. późniejsze ziemie warsz., łomż. i nur. (Iura 1 nr 84). Ks. Anna pozostała regentką księstwa po zgonie swego syna (1454-58); po jej śmierci regencję w imieniu małol. synów sprawowała ks. Barbara, wd. po Bolesławie IV. W 1471 w podziale władztwa książąt maz. Bolesław V otrzymał dzielnicę z Warszawą i z. warsz., z powiatami Błonie, Tarczyn (z wyłączeniem kluczy dóbr książ. Błonie i Piaseczno), a także Ostrowia, Nur i Kamieniec (późniejsza z. nur.), a ponadto m. Zakroczym z całą z. zakr. W skład dóbr książ. z. warsz. wchodziły Cisek, Wiśniewo, Mlęcino, Wiązowno, Dziekciniec (Iura 1 nr 126). W 1488 po śmierci Bolesława V z. warsz. weszła w skład księstwa Konrada III Rudego, a po jego śmierci (1503) dziedziczyli ją małol. ss. Stanisław i Janusz III pod opieką matki Anny Radziwiłłówny, regentki księstwa maz. do 1517. W 1526 po śmierci ostatniego księcia maz. Janusza III i krótkich rządach jego siostry Anny, z. warsz. wraz z całym księstwem maz. została inkorporowana do Korony przez króla Zygmunta Starego. W II poł. XVI w. ziemia warsz. miała trzy powiaty (warsz., bł. i tarcz.), liczyła 482 miejscowości i zajmowała powierzchnię 2890 km²; jej granice zostały zrekonstruowane na mapie Mazowsza (AHPMaz. 2, 75 oraz mapa).

Literatura: WolffStudia 22-23 i tablica podziałów Mazowsza; K. Pacuski, Ziemia gostynińska od XII w. do 1462 r. na tle dziejów Mazowsza płockiego i rawskiego, w: Dzieje Gostynina i ziemi gostynińskiej, Warszawa 1990; też → Warszawa – księstwo.