kościół i osada w Poznaniu na lewym brzegu Warty, ok. 0,3 km na NE od dzisiejszego Starego Rynku.

[Pow. pozn.]

1244 ks. Przemysł z bratem Bolesławem i matką Jadwigą nadają dominikanom grunt (area) na brzegu Warty, a dla powiększenia [tego] gruntu przeznaczonego pod klasztor dają też miejsce (locus) z kościołem Ś. Gotarda; kościół ten nabyli od bpa pozn. w zamian za kościół na wzgórzu Ś. Wojciecha; bp przenosi pr. parafialne, kapłana i uposażenie z kościoła Ś. Gotarda do kościoła Ś. Wojciecha; wyposażenie obu kościołów pozostaje bez zmian (Wp. 1 nr 243; PmP nr 1).

Uwaga: Z kościołem Ś. Gotarda związana była osada, której ślady odsłoniły badania archeologiczne prowadzone w l. 1970-71 i 1994. Znaleziono tam pozostałości chat zrębowych, liczne ułamki naczyń, wyroby z żelaza (groty, ostrogi), ozdoby. Osada funkcjonowała od XI do połowy XIII w. Obejmowała obszar od obecnego kościoła Jezuitów (podominikański) do →Bogdanki (Flisy). Nie znaleziono dotąd reliktów samej świątyni Ś. Gotarda, których nie ma także pod późniejszym kościołem dominikańskim. Odkryto natomiast wiążące się najpewniej z tą świątynią cmentarzysko, użytkowane od połowy XII do połowy XIII w. Cmentarz został założony na miejscu dawniejszego osadnictwa z przełomu XI i XII w. (Kaczmarek 1/1, 226-227; W. Błaszczyk, Wyniki badań archeologicznych w strefie osady Św. Gotarda na Starym Mieście w Poznaniu, w: Początki i rozwój Starego Miasta w Poznaniu w świetle badań archeologicznych i urbanistyczno-architektonicznych, Warszawa-Poznań 1977, s. 165-181; P. Pawlak, Cmentarzyska przedlokacyjnego Poznania, w: Civitas Posnaniensis. Studia z dziejów średniowiecznego Poznania, Poznań 2005, s. 78-82).

Powstanie kościoła Ś. Gotarda, leżącego przy przeprawie przez Wartę, łączyć należy ze szlakiem handlowym biegnącym z Westfalii przez Hildesheim, Brandenburg, Kruszwicę, Włocławek i dalej na Ruś. Jego przebieg wyznacza właśnie obecność w wymienionych miejscowościach kościołów pod wezwaniem Ś. Gotarda (położonych przeważnie przy przeprawach); ośrodek jego kultu znajdował się w Hildesheim. Ożywienie tego szlaku nastąpiło w latach dwudziestych XII w. i trwało do ok. 1160. Wydaje się więc, że poznański kościół Ś. Gotarda powstał właśnie w początkach tego okresu (wskazuje się, że w 1135 Bolesław Krzywousty sprowadził relikwie tego świętego) jako świątynia związana z faktorią kupców westfalskich (W. Fritze, Hildesheim – Brandenburg – Posen. Godehard-Kult und Fernhandelverkehr im 12. Jahrhundert, w: Beiträge zur Entstehung und Entwicklung der Stadt Brandenburg im Mittelalter, Berlin – New York 1993, s. 103-130; T. Jasiński, Uwarunkowania lokacji Poznania, w: Civitas Posnaniensis, op. cit., s. 162-167; M. Młynarska-Kaletynowa, O kulcie św. Gotarda w Polsce XII i XIII wieku, w: Społeczeństwo Polski średniowiecznej, t. 6, Warszawa 1994, s. 75-91).

Oddanie kościoła Ś. Gotarda dominikanom, osiadłym wcześniej na →Śródce, wskazuje, że związana z tym kościołem osada stawała się najważniejszym elementem aglomeracji osadniczej Poznania. Odrębność osady zanikła w związku z lokacją w Poznaniu miasta na lewym brzegu Warty w połowie XIII w. (dok. lokacyjny wystawiony w 1253, faktyczną lokację przeprowadzono zapewne już w 1249 – zob. T. Jurek, Przebieg lokacji Poznania, w: Civitas Posnaniensis, op. cit., s. 173-191). Granice nowo wytyczonego miasta objęły także obszar wokół kościoła dominikańskiego. Miejsce to utrzymało jednak specyficzny charakter, bowiem nie zostało w pełni objęte regular-ną siatką ulic, a więc być może zachowało częściowo kształt zabudowy sprzed lokacji (A. Rogalanka, w: Dzieje Poznania, t. 1/1, Warszawa 1988, s. 163-167, 194-195).