ŚWIĘTY JAN

1388 or. sanctus Johannes ante Poznaniam (Lek. 1 nr 357), 1419 Swanthyyan (PZ 6, 5v), 1427 (a) S. Johanne (PZ 9, 107v), 1427 villa sancti Johannis (ACC 10, 80), 1436 Swanthyan (PZ 13, 130v), 1564/1565 Swęthiian (LWK I/1, 132), obecnie w granicach Poznania, ok. 2 km na E od Starego Rynku w Poznaniu.

1. 1580 n. pow. pozn. (ŹD 43); 1348 n. par. własna (Wp. 2 nr 1278; też →Uwaga 3);[dek. Poznań.]

2A. Topografia. 1288 mł. Rajnolda wójta pozn. znajduje się [na terenie starego miasta Poznania czyli w →Śródce] między katedrą pozn. a kościołem Ś. Jana (Wp. 2 nr 634, por. nr 633); 1400 [dom joan.] na przedmieściu Poznania (Lek. 2 nr 2748); 1517 błonie nal. do domu Ś. Jana położone jest k. →Śródki, obok błonia nadanego przez bpa pozn. Jana Lubrańskiego kapitule kat. pozn. (A 225).

1531 komandor [!, tj. osada przy domu Ś. Jana] graniczy z Chartowem (CP 111, 124v); 1561 wieś komandora [czyli Ś.J.] graniczy z Chartowem (CP 4 nr 100).

1574 ul. Świętego Jana w Ś.J. →p. 3B; 1590 ulica, która wiedzie do miasta, po jej lewej stronie jest szpital (CP 4, 237-238).

2B. Młyny. 1493 uczc. Marcin młynarz z mł. Świętego Jana nad rz. Cybiną →Święty Marcin, p. 5Aa; 1496 młyn Świętojański na rz. Cybinie →Święty Jan, p. 5Ac; 1497 Piotr Siedlecki komandor zawiera ugodę, dotyczącą młyna Świętojańskiego (Swyathayasky) na rz. Cybinie, z Marcinem zw. Węgrzyn z Międzyrzecza, Łukaszem z Rogoźna i Maciejem młynarzem z Łącznego Młyna [na rz. Cybinie, ok. jej ujścia do obecnego Jez. Maltańskiego]; młyn Świętojański, obecnie opust., opuszczony został przez młynarza Jana; ten kto kupi młyn [od komandora] ma dać Maciejowi młynarzowi z Łącznego Młyna i Łukaszowi z Rogoźna 6 grz., a Maciej i Łukasz nie mają wnosić pretensji do komandora (PG 59, 266); 1500 Walenty młynarz Młyna Świętojańskiego (Swyathoyansky) zawiera ugodę z Jadwigą z Szamotuł, ż. Wojc. Jelonka, oraz małoletnimi Feliksem, Apolonią i Małgorzatą, dziećmi zm. Łukasza Piechana z Rogoźna; Walenty ma dać Jadwidze i Katarzynie, matce wspomn. dzieci z Rogoźna, 6 grz. za młyn Świętojański (PG 62, 102); 1508 mł. o 1 kole →p. 3C; 1511 mł. u s.J. →p. 3B; 1523 Barbara wd. po młynarzu z mł. Świętego Jana (molendinum sancti Johannis) kwituje komandora Jana Mierzewskiego z 10 grz. swej oprawy zapisanej na mł. Świętego Jana (ACC 98, 93); 1532 Wojciech młynarz z S.J. (CP 36, 167); 1547 uczciwi Jan Pawlik młynarz z Czapnik i Jerzy młynarz z Puszczykowa oświadczają przed sądem, że dokonali wizji młyna Świętojańskiego (Swienthoyensky) nal. do komandora Jakuba Brzozowca i widzieli stary próg spustowy podniesiony na jedną piędź, przez co Młyn Łączny, który nal. do bpa pozn., poniósł szkody (PG 89, 208); 1563, 1577 mł. Świętego Jana →p. 3C; 1610 Młyn Świętojański i in. młyny →p. 5Aa.

3A. Własn. książęca, potem kl. joannitów pod Poznaniem. 1218 wieś k. szpitala [Ś. Michała] →p. 5B; 1238 (interpol. po 1250, znany z kop. z XVI w.) ks. Władysław Od. udziela wsi [domu Ś. Jana] zwolnienia od ceł i monety (Wp. 1 nr 213; →Święty Jan – dobra, p. 3A); 1419 komandor Boździech dziedzic we wsi S. (PZ 6, 5v; też →Święty Jan – dobra, p. 3C); 1466 wieś S.J. obciążona czynszem 2 grz., 1467 wieś S.J. obciążona czynszem 1 grz. →Święty Jan – dobra, p. 3A.

1503 w sporze komandora Mik. Krzyszkowskiego z Mik. Sikorzyńskim altarystą w Gostyniu o czynsz dla altarii Sikorzyńskiego pełnomocnik komandora odmawia zapłacenia całości czynszu i wnosi o jego zmniejszenie z powodu opustoszenia wsi S. J. (ACC 81, 18v; też →Święty Jan – dobra, p. 3A).

3B. Mieszkańcy. 1388 Jakub kmieć z s.J. pod Poznaniem w sporze z Przesprawem z Siekierek Wielkich o 6 sztuk bydła skradzionego Jakubowi w nocy (Lek. 1 nr 357); 1391-92 mieszczanie (cives) [z Ś.J.] komandora toczą proces z Wawrz. Łódzkim [Będlewskim]: 1391 o konie wartości 3 grz., 1392 o 5 grz., mieszczan zastępuje w sądzie komandor (WR 1 nr 115; Lek. 1 nr 1298); 1391 kmieć [z Ś.J.?] komandora toczy proces z Wawrzyńcem [z Będlewa] o konia wartości 2 kóp gr (WR 1 nr 125); 1419 poddany komandora [z S.?] →Święty Jan – dobra, p. 3C; 1427 sołtys Jakub →p. 4; 1497 Jan niegdyś młynarz mł. Świętojańskiego →p. 2B; 1504 Sykstus syn Wolfganga →p. 6; 1510 Mac. Smolka z S.J. toczy proces z Michałem z [osady przy kościele] Ś. Mikołaja za Poznaniem [tj. z Zagórza] w sprawie ugody zawartej w domu Grzegorza Bębenka w Chwaliszewie; w sprawie tej składa zeznania m. in. Piotr z przedmieścia s.J. (DepTest. IV 139); 1511 Małgorzata wd. po Walentynie młynarzu mł. u s.J. za murami Poznania toczy proces z Szymonem, młynarzem z Młyna Topolnego o testament swego zm. męża; Małgorzata przedstawia testament wypisany (extractus) z ksiąg ławniczych Śródki, gdzie zapisany został w 1510, a na poświadczenie autetyczności przedstawia świadków: kowala Bernarda wójta ze Śródki i Szymona szewca ze Śródki; oficjał zatwierdza ten testament, w którym zm. Walenty zapisał tejże Małgorzacie 22 grz., nadto 13 grz. zapisanych na młynie Świętego Jana (molendinum Sancti Johannis) oraz całe wyposażenie domu należącego do tego mł., w tym narzędzia (instrumenta) młyńskie (ACC 88 k. 46, 52v); 1512 uczc. Katarzyna z s.J. za murami Poznania pozywa prac. Marcina sługę (famulus) sołtysa z Głównej o dopełnienie obietnicy małżeństwa (ACC 88, 237); 1523 Barbara wd. po młynarzu →p. 2B; 1574 Mac. Rajski z ul. Świętego Jana [w Ś.J. czy Śródce?] daje kościołowi Ś. Jana 3 grz., a szpitalowi 2 grz. (KarwKom 47).

3C. Świadczenia. 1508 pobór od 4 ł., 6 gr od karczmy, inne [karczmy] nie szynkują, od młyna o 1 kole (ASK I 3, 24v); 1509 pobór od 3 ł., 3 gr od karczmy (ASK I 3, 67v); 1563 pobór z mł. Świętego Jana leżącego w par. S. J. (ASK I 5, 242); 1564/65 S. z 5 ł. daje do zamku pozn.: 30 gr, 3 ćw. żyta, 3 wiertele żyta, 5 wierteli pszenicy, 5 ćw. owsa (LWK I/1, 132); 1577 pobór z mł. Świętego Jana płaci młynarz Łukasz Gądkowski (ASK I 5, 729v); 1580 komandor Adam Czarnkowski płaci pobór od 2 1/4 ł. roli, 19 zagr., 3 komor. (ŹD 43).

4. 1427 Jakub sołtys z S.J. wraz ze Stanisławem młynarzem młyna Henryka mieszcz. pozn. [zapewne ident. z →Pierznym Młynem]¹Świadczy o tym zapiska z 1428: Stanislaus de molendino Henrici civis Poznaniensis dicto Pyerznyk (PZ 10, 3v) zobowiązują się oddać Stefanowi i Janowi sołtysom z Kurzęcina 8 grz. (PZ 9, 107v); 1427 Jakub sołtys z v.s.J. wraz ze Stanisławem młynarzem z młyna Henryka i Tomaszem młynarzem mł. miejskiego [tj. Poznania] oświadczają, że ręczyli panu kanclerzowi pozn. [Mikołajowi z Górki] za Piotra niegdyś młynarza z Pierznego Młyna, który z kolei ręczył za Tomasza [jakiego?] (ACC 10, 80 – zapiska niejasna); 1428 tenże Jakub sołtys (PZ 10, 3v).

1570 Stan. Sędziwój Czarnkowski, komandor, wystawia dokumenty dot. wójtostwa w Ś. J.; 1580 17 VII komandor Adam Sędziwój Czarnkowski wydaje dok. dot. sołectwa w Ś.J. (KarwKom 47, 49); 1590 Mik. Wolski z Podhajec komandor nadaje wójtowi czyli sołtysowi w S. Mik. Bielińskiemu Wcisło mieszcz. pozn. dom zw. Mistrzewski z parcelą (sors) i sadem w S.J.; wspomn. Walenty prepozyt domu [tj. pleb. Ś. Jana] (CP 4, 237-238); 1593 Mik. Bieliński Wcisło, mieszcz. pozn., za zgodą wspomn. komandora Mik. Wolskiego sprzedaje sław. Janowi Karasiowi sołectwo czyli wójtostwo w S.J. oraz dwór komandora wraz z rolami i 2 zagrodami (jedna k. sołectwa, a druga k. zagrody młynarza) za 230 grz. (PG 24, 114).

5Aa. Kościół par. Ś. Michała (potem pod wezwaniem Ś. Jana)²Wezwanie Ś. Jana poświadczone od 1288 (Wp. 2 nr 634). W sprawie wezwania kościoła →Uwaga 3. 1170 kościół Ś. Michała w Poznaniu →p. 5B; [1187-93] bp pozn. Benedykt zatwierdza joannitom pozn. nadanie szpitala [i kościoła] Ś. Michała w Poznaniu uczynione w 1187 przez ks. polskiego Mieszka [St.] →Święty Jan – dobra, p. 3A; 1402 kościół Ś. Jana za murami Pozania (KP nr 1039); 1461 młynarze Mikołaj z Borowego Młyna i Mikołaj ze Szklanego Młyna mają dać dla kościoła Ś. Jana 6 grz., jakie zapisali Mik. Polny i jego ż. Dorota; cz. tej sumy (2 grz.) ma spłacić Anna sołtyska z Kobylegopola, pozwana już przez Macieja wikariusza u Ś. Jana (ACC 41, 83); 1462 ugoda pleb. kościoła Ś. Jana z komandorem →Święty Jan – dobra, p. 6C; 1503 pap. Aleksander VI udziela odpustu wiernym, którzy na-wiedzą m. in. kościół Ś. Jana pod Poznaniem (Ehrenberg nr 12); 1508 do par. Ś. Jana nal. →Folusz, Główiński Młyn, Główna (ASK I 3, 24v); 1510 do par. Ś. Jana nal. Żegrz [obecnie Żegrze] (LBP 43); 1510 Stanisław z Krakowa penitencjarz kat. pozn. zapisuje w testamencie dla kościoła Ś. Jana 1 kopę gr na trycezymy i wigilie (AC 2 nr 1638; też →p. 5B).

1512 Stan. Dłuski komandor domu Ś. Jana buduje po północnej stronie kościoła wieżę gotycką (KarwKom 33).

1548 Andrzej z Przasnysza kapłan³KarwKom 41, i M. Sipayłło (PSB 28, 350-351) sugerują, że był on plebanem w kościele Ś. Jana, co nie wydaje się możliwe, zważywszy na znaną z 1547 prezentę Andrzeja z Łobżenicy na par. świętojańską (→p. 6B) przy kościele Ś. Jana, korzystając z opieki komandora Andrzeja Węgorzewskiego, głosi w kazaniach kalwinizm, za co 1549 zostaje wypędzony przez bpa pozn. Benedykta Izdbieńskiego (PSB 28, 350); 1563 do par. Ś. Jana nal. mł. Świętego Jana (ASK I 5, 242).

1574 dar 3 grz. dla kościoła Ś. Jana →p. 3B.

1580 do par. Ś. Jana nal. wieś Główna bpa pozn., wieś S.J. [komandora] oraz król. wsie Żegrz i Rataje (ŹD 43).

1586 wieś Piotrowo wyłączona zostaje z par. Ś. Jana i włączona do par. Ś. Mikołaja (KarwKom 51).

[Początek XVII w.] do uposażenia par. nal. wieś Pogorzelica [k. Pyzdr] (KarwKom 14).

1610 kościół pod wezw. ŚŚ. Jana Chrzciciela i Jana Ewang., murowany, konsekrowany, otoczony murem; pr. patronatu nal. do Feliksa Wojanowskiego komandora; w kościele są 4 ołtarze: główny ŚŚ. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty oraz boczne NMP i Ś. Otylii [?] po prawej stronie, Ś. Jana Chrzciciela po lewej stronie, czwarty w kaplicy Ś. Stanisława; w kościele jest kamienna chrzcielnica; wśród paramentów wymieniono m. in.: srebrną pozłacaną monstrancję, wielki krzyż srebrny z koralami, w którym z jednej strony znajdują się relikwie, z drugiej przedstawienie Męki Pańskiej, mniejszy krzyż złocony, trzeci krzyż odlewany [ze srebra?], 3 kielichy pozłacane z patenami; w par. znajduje się 8 młynów: Świętojański, Nadolnik, Główiński, Papiernik, Olszak, Szklany, Łączny i Topolnik, które od każdego koła wodnego oddają ćw. żyta albo mąki; kmiecie ze wsi Główna płacą po 2 gr mesznego i 1 gr stołowego, kmiecie z Żegrza po 15 gr, a zagrodnicy po 1 gr stołowego; mieszkańcy Łaciny [→Stanisławowo] za pozwoleniem pleb. Ś. Jana wybudowali kaplicę pod wezwaniem Ś. Rocha, ustanowili przy niej kapłana i starają się wyłączyć z par. Ś. Jana; drewniany szpital przy drodze publicznej, odbudowany po spaleniu się, znajduje się w nim 9 ubogich, ma 1 piec; szpital otrzymuje 3 grz. czynszu zapisanego w 1558 z fundacji wikariusza kat. Jana z Sierakowa, 2 zł czynszu z kamienicy wd. Włastowej przy ul. Wronieckiej w Poznaniu z fundacji mieszczki pozn. Anny Narwickiej, 2 zł i 6 gr czynszu z fundacji Błażeja zagrodnika z Chwaliszewa, 2 zł i 12 gr czynszu z domu Anny Zdzierowszczanki w Chwaliszewie; 3 kobiety ze szpitala oraz 1 starzec zbierają na mostach poznańskich do skarbonek jałmużnę na szpital, z datków tych mogą zatrzymać dla siebie co trzeci grosz (AV 4, 13-15⁴W tej księdze wizytacji brak k. 14, z której najpewniej S. Karwowski czerpał informację dot. uposażenia parafii dochodami z młynów, mesznym i stołowym; KarwKom 59).

1610 młyny i osady podlegające pr. par. oraz dochody pleb. →Święty Marcin, p. 5Aa; [podporządkowanie wymienionych tam osad par. Ś. Marcina wynika najpewniej z omyłki kopisty AV 4.]

5Ab. Plebani. [Znani nam plebani należeli do konwentu joannitów, stąd też sprawy ich przedstawione zostały w haśle →Święty Jan – dobra p. 6B, tu podajemy jedynie listę z datami sprawowania beneficjum plebańskiego.]

1348 Sulisław pleb. domu w Poznaniu (Wp. 2 nr 1278).

1360 Adam kan. pozn. i pleb. Ś. Michała (CP 10, 7v-8v; Wp. 6 nr 189; CP 14, 601 reg.; SŹ 12, 117 nr 4).

1398 Jan syn Macieja, kleryk diec. pozn., otrzymuje od pap. prowizję na beneficjum patronatu komandora domu Ś. Jana za murami Poznania (BulPol. 3 nr 523; →Święty Jan – dobra, p. 6B).

1403 Jakub pleb. (PyG 13, 553v-554).

1417 Mikołaj pleb. (Wp. 8 nr 796; →Święty Jan – dobra, p. 4).

1433-34 Mikołaj, były kapłan [pleb.?] przy kościele Ś. Jana (KarwKom 23; →Święty Jan – dobra, p. 3C).

1443-48 Piotr pleb. (KarwKom 23-24): 1443 tenże Piotr pleban Ś. Jana i kanonik pozn. →p. 5Ac; 1448 tenże Piotr [były?] pleb. (AR nr 368); 1449 tenże Piotr dawny pleb. w [kościele] Ś. Jana (ACC 31, 51v; CP 14 nr 624; KarwKom 24, gdzie błędy).

1446-50 Paweł pleb. (ACC 31, 51v; CP 29 k. 74v, 125v; KarwKom 24; LBP 55).

1450 Piotr pleb. (CP 29, 125v).

1452 Mikołaj pleb. (24; też →Święty Jan – dobra, p. 6C).

1455-57 Piotr pleb. (ACC 36, 51v; ACC 38, 109); 1473 tenże były pleb. (KarwKom 26; Święty Jan – dobra, →p. 6D).

1461-65 Wincenty z Chrudimia [Czechy] pleb. [komandor w Strzegomiu 1439, 1445-48, 1458, pleb. w Strzegomiu 1458] (CP 29, 235v; CP 30 k. 60v-61; R. Heś, Joannici na Śląsku w średniowieczu, Kraków 2007, s. 511).

1465-83, ponownie od 1494 Jakub z Gostynia, syn mieszczanina gostyńskiego Arnolda, pleb. (CP 30 k. 60v-61; CP 32, 72; ACC 61, 108 – zapiska niedokończona; PG 8, 92v; LBP 55; KarwKom 25-26 [gdzie błędy], s. 29; →Gostyń, p. 3); 1484 tenże Jakub [były?] pleb. (KarwKom 29).

1483-86 Michał pleb. (ACC 61, 108 – zapiska niedokończona; KarwKom 28).

1491 Arnold pleb. (AR nr 1537).

1496? 1500-10 Piotr, pleb. (PG 62, 102; ACC 87, 22v; KarwKom 30).

1510-16 Jakub Podkocki z Pleszowa [?, może z wsi Podkoce k. Kalisza i z Pleszewa?] pleb. (ACC 87, 22v; KarwKom 33).

1533-40 Maciej pleb. (AE VIII 127v; KarwKom 34).

1540-47 Piotr z Maniewa pleb. (AE VIII 127v; KarwKom 38).

1547 Andrzej z Łobżenicy (KarwKom 38); 1556 [tenże?] Andrzej (KarwKom 40).

1576 Jan pleb. (KarwKom 47).

1586 Jakub Brzeźnicki wik. komandora Stan. Sobockiego [zatem pleb. Ś. Jana] (PSB 39, 555).

1589 Błażej z Łekna, pleb. (KarwKom 53); 1589 [tenże?] Bartłomiej →p. 5Ac.

1590 Walenty prepozyt domu Ś. Jana [czyli pleb.] (CP 4, 237-238; →p. 4).

1601-10 pleb. Tomasz z Krasimia [?, niezident.] (a Crasym; AV 4, 13-15).

5Ac. Szkoła. 1443 Piotr pleban Ś. Jana i kanonik pozn. wraz z Klozem Salomonem wicekomandorem i 2 in. braćmi domu Ś. Jana oskarżają przed oficjałem pozn. pewnych źle czyniących uczniów szkoły Ś. Jana; uczniowie ci, by dogodzić swej żądzy cielesnej, wprowadzili do szkoły Ś. Jana 4 kobiety, wtedy chłopcy (pueri) z tej szkoły [tj. zapewne młodsi uczniowie], widząc ich niegodziwość, donieśli o tym braciom domu [Ś. Jana]; pleb. [Ś. Jana] w towarzystwie szl. Szymona, mieszkającego w tymże domu, wszedł do szkoły, gdzie zastał 3 kobiety siedzące z uczniami, jedni z nich zdjęli koszule (camisiae), a jedna [z kobiet] chustę (peplum); wtedy uczniowie ci zgasili światło i rzucili się na pleb., a ten poraniony wezwał na pomoc braci domu Ś. Jana, pochwycił 2 uczniów z 2 kobietami; jeden [uczeń] uszedł, zaś drugi o imieniu Paweł zaprzecza, by w jakimkolwiek złym celu przebywał wtedy w szkole i by sprowadzał te kobiety; jedna z kobiet wypytana przez oficjała zeznaje jednak, że przybyła do szkoły wezwana przez tych kleryków dla uprawiania zła cielesnego (ad exercendam maliciam carnalem); kobietę tę oficjał poleca wtrącić do więzienia; druga z kobiet (Agnieszka) zeznaje, że ok. godziny 2 lub 3 w nocy [tj. po zmroku] klerycy ci zabrali jej na drodze dzban (anfora) piwa, a chcąc go odebrać, weszła do szkoły; wtedy kleryk oświadcza, że w karczmie pił wieczorem za pieniądze, za co oficjał skazuje go wg statutów prowincjonalnych na karę 1 grz., a ponieważ nie przedstawia poręczycieli, wtrącony zostaje do więzienia (AC 2 nr 1169).

1473 były rektor Wojc. Semperbibis →Święty Jan – dobra, p. 3C; 1565 Jan rektor szkoły nie może z powodu choroby wypełniać swych obowiązków, przyrzeka jednak podjąć je na nowo, gdy tylko wróci do zdrowia (KarwKom 43); 1589 Jakub [były] rektor wyrzucony przez Bartłomieja prepozyta kościoła Ś. Jana otrzymuje zaległą należność z otrzymywanej kwartalnie 1 grz. za kwartał (de solucione quartualis unius marce; ACC 127, 364; KarwKom 52-53); 1591 Jan z Wiskitek kleryk niższych święceń, rektor szkoły przy kościele Ś. Jana pozywa Wojciecha burmistrza ze Śródki i Bartłomieja rzeźnika ze Śródki o przemoc (ACC 129, 169; KarwKom 53, gdzie błędy).

[ok. 1601-07] (wzm. z 1615) bp pozn. Wawrz. Goślicki przeznacza na uposażenie szkoły rolę położoną przy kościele Ś. Jana (KarwKom 59-60).

5B. Szpital Ś. Michała. 1170 6 V ks. Mieszko [St.] funduje szpital w Poznaniu przy kościele Ś. Michała i nadaje mu wsie [Miłostowo, Andrzejowo?, Wygonowo, Objezierze, Lipnica]; Radwan bp pozn. nadaje temuż szpitalowi stanowiące uposażenie stołu bpa dzies. z tych wsi oraz in. wsi [w opolu kostrzyńskim: Witkowice, Jagodno, Sanniki, →Ruśce [obecnie Rujsce], Górka [która?, może Góra w par. Uzarzewo?], →Glinka [przekazy o nieokreślonej lokalizacji], Koszuty, Kleszczewo, →Czerlenino, Jarogniewice (wsie k. Kostrzyna, a Koszuty k. Środy)]⁵Datę fundacji szpitala przekazał Długosz prawdop. na podstawie nieznanej zapiski. Dziejopis ten opisując pierwotne uposażenie szpitala opierał się też prawdop. na nieznanym już dok. fundacyjnym kl. joan. z 1187 oraz dok. bpa Pawła dla joan. z 1218. Długosz popełnił jednak błąd odnosząc nadanie z 1170 do joannitów (których wtedy w Poznaniu jeszcze nie było) oraz przypisując joan. posiadanie tych wsi, z których płacona była dzies., a wsie własne szpitala i poźn. joan., z których dzies. także do nich należała, podając jako oddające klasztorowi tylko dzies. Nasza rekonstrukcja pierwotnego uposażenia szpitala Ś. Michała opiera się na wspomn. dok. bpa pozn. Pawła z 1218 dla joannitów i ustaleniach Z. Kozłowskiej-Budkowej oraz A. Gąsiorowskiego (sygnatury RPD i SŹ; →Święty Jan – dobra, p. 3A, gdzie przedstawiona też dyskusja z odmiennymi tezami P. Stróżyka) (DA lib. V-VI 94; RPD nr 115; SŹ 8, s. 94-95; 9 s. 56-57).

[1187-1193] bp pozn. Benedykt zatwierdza joannitom pozn. nadanie szpitala Ś. Michała w Poznaniu uczynione w 1187 przez ks. polskiego Mieszka [St.] oraz posiadanie dzies. w opolu (in provincia) kostrzyńskim nadanych przy fundacji szpitala przez bpa pozn. Radwana; bracia mają sprawować w szpitalu służbę bożą i przyjmować ubogich pielgrzymów oraz gości, a jeśli z poniesionych na ten cel wydatków coś pozostanie, bracia mają to przesłać za morze [tj. do Ziemi Świętej] (Wp. 1 nr 29; RPD nr 115, 126; SŹ 9, 54); 1193 pap. Celestyn III zatwierdza joannitom powyższe nadanie szpitala pod Poznaniem dokonane na prośbę biskupa pozn. B[enedykta] przez ks. polskiego Mieszka [St.], który wraz z bpem pozn. Radwanem ufundował niegdyś ten szpital (Wp. 1 nr 30; SŹ 9, 54-55; RPD nr 132); 1201 pap. Innocenty III zatwierdza nadanie przez bpa pozn. Arnolda joannitom pozn. prebendy kanonickiej w katedrze pozn.; dochody z kanonii, po potrąceniu części przeznaczonej na utrzymanie wikariusza w katedrze, joannici dać mają na utrzymanie chorych ze szpitala (BulPol. 1 nr 44; Wp. 1 nr 37; SŹ 8, 89; SŹ 9, 55).

1218 (interpol. XIII w.) Paweł bp pozn. zatwierdza nadania poczynione na rzecz joan. pozn. przez swych poprzedników: bpów Radwana [dla szpitala Ś. Michała], Benedykta i Arnolda, w tym nadanie wsi k. szpitala i dzies. z niej⁶Tak należy rozumieć zwrot „et cum decimis in villis vestris [tj. joannitów]..., apud hospitale” (SŹ 9, 56 nr 4); →Święty Jan – dobra, p. 3A (SŹ 8, 90-95; 9, 55-56 nr 4; Wp. 1 nr 104; MS 4/3 suppl. nr 5; RPD nr 115, 126; Bielińska 320); 1225 ks. Władysław [Lask.] potwierdza joannitom pozn. nadanie swego ojca Mieszka [St.], 1238 (interpol. po 1250) ks. Władysław Od. potwierdza nadania swego dziada Mieszka [St.] i stryja Władysława [Lask.] →Święty Jan – dobra, p. 3A; 1238 pap. Grzegorz IX zatwierdza nadania książąt Mieszka i Władysława dla joannitów pozn. →Święty Jan – dobra, p. 6C.

1474 Andrzej Gądkowski mieszcz. z Ostrówka wraz z ż. Anną zapisują ubogim ze szpitala Ś. Jana 1 wiard. czynszu (KarwKom 27); 1510 Stanisław z Krakowa penitencjarz kat. pozn. zapisuje w testamencie dla szpitala Ś. Jana 1 grz. i kocioł (AC 2 nr 1638; też →p. 5Aa); 1511 Jadwiga ze szpitala Ś. Jana toczy proces z uczc. Barbarą ze →Śródki o pieniądze za wykupienie płaszcza od Żydów (ACC 88, 77v); 1528 zm. Jan Górecki wicewojewoda pozn. daje w testamencie szpitalowi Ś. Jana 10 grz.; jako jeden z egzekutorów testamentu wspomn. Jan Mierzewski komandor [domu Ś. Jana] (KarwKom 34); 1574 dar 2 grz. dla szpitala →p. 3B; 1610 drewniany szpital →p. 5Aa.

6. 1441 Jan syn Mikołaja, 1504 Sykstus syn Wolfganga studenci Uniwersytetu Krakowskiego →Uwaga 1.

1540 10 V Feliks Gomoliński kanonik kat. pozn. wita bpa pozn. Sebastiana Branickiego w kościele Ś. Jana (KarwKom 36 – cytowanej zapiski nie udało się odszukać).

7. T. Ginter, Działalność fundacyjna księcia Mieszka III Starego, Kraków 2008, s. 75-100.

KarwKom 1-104.

Kościół św. Jana Jerozolimskiego za murami na poznańskiej Komandorii, oprac. B Krzyślak i Z. Kurzawa, Poznań 2011.

J. Kowalski, Gotyk wielkopolski: architektura sakralna XIII-XVI wieku, Poznań 2010, s. 57, 293, 351.

Z. Kurzawa, Złotnictwo w skarbcu kościoła św. Jana Jerozolimskiego, KMP 2010 nr 4, s. 77-89.

ŁOp. 1, 72-75.

Maleczyński, Studia 242-243.

Münch s. 68, 79, 86, 104, 112, 140, 143.

SzPozn. 320-321.

Z. Świechowski, Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000, s. 200-201.

J. Wiesiołowski, Tryptyk gotycki w kościele św. Jana Jerozoliskiego, KMP 2010 nr 4, s. 90-104.

8. Liczne zabytki archeologiczne i pozostałości osadnictwa od czasów schyłkowego paleolitu po XVI w. (m. in. liczne groby, ślady zniszczonych osiedli, w tym osady z IX w., cmentarzysk z XI-XII w. oraz XII-XV w., skarbu srebrnego z XI-XII w.) omawia J. Kaczmarek, A. Gałęzowska, Gdzie massa węgli, z drzewa palonych [...] między skorupami się znajduje, KMP 2010 nr 4 s. 7-27; ponadto wykaz 13 stanowisk archeologicznych znajdujących się na terenie tzw. Komandorii (czyli obszaru zajmowanego przez osadę Ś.J.) i Chartowa zamieszcza Kaczmarek 1/1, 94-113; por. też J. Slaski, S. Tabaczyński, Wczesnośredniowieczne skarby srebrne Wielkopolski, Warszawa 1959, nr 103.

Kościół Ś. Jana [Ś. Michała] pierwotnie romański z I poł. XIII w. [?], przebudowany i rozbudowany na przełomie XV i XVI w., kiedy to najpewniej z fundacji komandora Stan. Dłuskiego zbudowano sklepienie nad nawą poniżej pierwotnego stropu, od N dobudowano zakrystię, kaplicę i wieżę, a kościół został oskarpowany; w ołtarzu głównym malowany tryptyk późnogotycki z 1 ćwierci XVI w., prawdopodobnie także fundacji komandora Stan. Dłuskiego; późnogotycka monstrancja (1500), późnogotycki kielich (1518) fundacji komandora Stan. Dłuskiego, kamienna chrzcielnica (1522) (KZSz. VII z. 1, 116-121; Kościół św. Jana Jerozolimskiego, o. c., s. 33-44, 60-64, 85, 92-93; Z. Kurzawa, Złotnictwo, o. c., s. 77-89; J. Wiesiołowski, Tryptyk, o. c., s. 90-104).

Uwaga: 1. Nie wiadomo, czy z naszego Ś.J. pochodzili studenci w Krakowie: 1441 Jan syn Mikołaja i 1504 Sykstus syn Wolfganga (Metryka 1/1 nr 41h/130, 1504e/064; Metryka 1/2 s. 425).

2. Wg Müncha 74, „nieokreślonego charakteru osada” przy kościele Ś. Jana Chrzciciela [czyli Ś. Michała] wchodziła w skład szeroko rozumianego książęcego Poznania. Zarazem uznał on osadę Ś.J. za starszy w stosunku do →Śródki ośrodek życia targowego (Münch s. 86, 112, 140, 143). Najnowsze odkrycia archeologiczne na terenie →Śródki zdają się podważać to ostatnie twierdzenie. W każdym razie nie ulega wątpliwości wskazana przez tego autora (s. 104) zależność położenia osady Ś.J. od drogi wiodącej do grodu na Ostrowie. Nowym etapem w dziejach osady była fundacja, zapewne ok. 1170 r., szpitala. T. Ginter, Działalność, o.c., s. 86-87, 93-94, uważa, że, pomijając osobistą dewocję księcia fundatora i prestiż samej fundacji, położenie szpitala przy kościele Ś. Michała [Ś. Jana] usytuowanym niedaleko osady w →Śródce, skąd rozchodziły się ważne szlaki handlowe w kierunku Gniezna (a dalej na Kujawy i Pomorze), Łęczycy (i dalej na Mazowsze i Ruś), a na południe przez Bnin, Śrem na Śląsk, nie było przypadkowe. Praska analogia szpitala (hospicjum) w Tynie, obsługującego przyjezdnych kupców, wskazuje zdaniem tego autora, że szpital pozn. przeznaczony był właśnie głównie dla obsługi ruchu kupieckiego w nieodległej →Śródce. Fundacja ta byłaby zatem elementem prowadzonej na szeroką skalę przez Mieszka III polityki konsolidacji władzy, w tym wypadku zachowania kontroli nad handlem i wymianą w swym stołecznym grodzie (szerzej o tym S. Gawlas, O kształt zjednoczonego królestwa, Warszawa 1996, s. 79-82; tenże, Przełom lokacyjny w genezie miast środkowoeuropejskich, w: Civitas Posnaniensis. Studia z dziejów średniowiecznego Poznania, Poznań 2005, s. 155).

3. Nie można w sposób nie budzący wątpliwości określić, kiedy kościół Ś. Michała uzyskał pr. parafialne. E. Wiśniowski, Rozwój sieci parafialnej w średniowiecznym Poznaniu, w: Początki i rozwój Starego Miasta w Poznaniu w świetle badań archeologicznych i urbanistyczno-architektonicznych, Warszawa-Poznań 1973, s. 393, 400, 402-403, oraz A. Rogalanka, Poznań u progu lokacji, w: Dzieje Poznania, t. 1, red. J. Topolski, Poznań 1988, s. 162, przyjęli, że stało się to na przełomie XII i XIII w., co być może wiązało się z przekazaniem kościoła joannitom. T. Ginter, Działalność, o. c., s. 89, analizując problem patrocinium kościoła (Ś. Michał), przy którym osadzono joannitów, przyjął (za literaturą przedmiotu), że kościół ten fundowany został najpewniej jeszcze w XI w. Samo wezwanie kościoła z czasem zmieniło się pod wpływem osadzonego przy nim zakonu joannitów. Już w 1288 mowa jest o kościele Ś. Jana, wezwanie to było jednak w końcu XIII i w XIV w. stosowane wymiennie z pierwotnym wezwaniem Ś. Michała, które z czasem zupełnie zatarło się i uległo zapomnieniu. Nie wspomina o nim w każdym razie pierwsza zachowana wizytacja kościoła z początku XVII w., która jako patronów kościoła wymienia Ś. Jana Chrzciciela i Ś. Jana Ewang. W błąd wprowadza używane i dziś wezwanie ś. Jana Jerozolimskiego (świętego takiego nie było), które odnosi się do ś. Jana Chrzciciela. Od klasztoru Ś. Jana położonego przy kościele uzyskała też nazwę osada funkcjonująca przy kościele.