ŚWIĘTY MARCIN*

1252 or. fundum Beati Martini (Wp. 1 nr 302 = PmP nr 2), 1253 rps XV w. ecclesia sancti Martini (MPHn. 6, 32 – Rocznik kapituły kat. pozn.), 1401 senthe Mertins berge (SBP s. 44 nr 26), 1414 or. suburbium circa sanctum Martinum (SBP s. 89 nr 219), 1404 or. ecclesia Sancti Martini (Wp. 7 nr 518), 1423 kop. 1488/92 Villa s. Martini (LBP 41), 1426 Sanctus Martinus ante Poznaniam (Wp. 9 nr 1084), 1434 Sanctus Martinus in Monte extra muros civitatis Posnaniensis (Wp. 9 nr 1357), kościół i przedlokacyjna osada na lewym brzegu Warty, potem przedmieście m. Poznania [→p. 3], na wzgórzu, przy kościele Ś. Marcina, ok. 450 m na SW od Starego Rynku w Poznaniu, wzdłuż obecnej ul. Święty Marcin; zw. też często Przedmieściem Ś. Marcina, Wzgórzem Ś. Marcina [dokładniej →p. 2].

1. Podziały administracyjne. 2. Topografia. 3. Własn. podzielona: kościelna (kapituły kat. pozn. i plebana Ś. Marcina) oraz m. Poznania: 3A. Informacje dot. całej osady; 3B. Część kapitulna; 3C. Część miejska; 3D. Uposażenie (dos) plebana Ś. Marcina. 4. Sołectwo w osadzie Ś. Marcin (jurysdykcja kapitulna). 5Aa. Kościół, prawa par., uposażenie; 5Ab. Fabryka (fabrica ecclesiae) i witrycy; 5Ac. Plebani i in. duchowni; 5B. Altarie. 5C. Szkoła par.; 5D. Bractwa; 5E. Inne instytucje kościelne na terenie par. Ś. Marcina. 6. Wydarzenia. 7A. Archiwum osady kościelnej Ś.M.; 7B. Dodatkowa wykorzystana literatura. 8. Zabytki kultury materialnej.

1. 1508 n. pow. pozn. (ASK I 3, 25); 1300 n., 1422 n. par. własna (Now. 2 s. 55, 355; Wp. 9 nr 954 – 1422; →p. 5A); 1510 dek. Poznań (LBP 67).

2. Topografia.

[Rozpoznanie archeologiczne na terenie osady przy kościele Ś. Marcina jest znikome (także ze względu na warunki gęstej zabudowy miej.), co nie pozwala na jednoznaczne rozstrzygnięcia odnośnie czasu i miejsca powstania osady. Przypuszczano, że powstała ona ok. początku XII w. (np. Z. Kaczmarczyk, Przywilej lokacyjny dla Poznania z r. 1253, „Przegląd Zachodni” 9, 1953, nr 6-8, s. 155), a rozwinęła się z osadnictwa przydrożnego wzdłuż szlaku wiodącego na Buk, przy jego skrzyżowaniu ze szlakiem wrocławskim (A. Rogalanka, Poznań u progu lokacji, w: DzPoznania [→p. 7B], s. 167, – wg źródeł kartograficznych). A. Rogalanka wskazywała, że trudno określić rozległość osady Ś.M. w połowie XIII w., a więc w momencie lokacji m. Poznania, nawet na najbardziej czytelnej dzisiaj osi wschód-zachód. Skłaniała się również do poszukiwania śladów tej osady w okolicach obecnego kościoła Ś. Marcina już w połowie XIII w. Poglądy te zostały przyjęte w literaturze historycznej (→np. DzPoznania).

Obecnie zwł. archeolodzy (szczególnie J. Kaczmarek), podtrzymując przypuszczenie o osadnictwie przydrożnym, podnoszą jednak, że pierwotnie osada Ś.M. „z całą pewnością nie znajdowała się w rejonie późniejszego kościoła Ś. Marcina ani też przy ul. Święty Marcin”, co zresztą oznaczałoby wówczas znaczne oddalenie od wody¹Kłopoty z wodą na Wzgórzu Ś.M. widoczne są przez całe średniowiecze (→p. 5Aa, pod 1516 – spór pleb. Grzegorza z Jakubem Głuszkiem o wodę potrzebną przy przebudowie kościoła Ś. Marcina) i okres nowożytny (także →A. Kaniecki, Poznań. Dzieje miasta wodą pisane, Poznań 2004, s. 596). Jak pisał Kotowski 30, u progu XIX w. nie było „żadnej studni na przestrzeni od dzisiejszego Placu Świętokrzyskiego [tj. od okolic kościoła Ś. Krzyża – IS] aż do ulicy Fr. Ratajczaka”, a podjęte ok. 1847 poszukiwania i liczne wiercenia na tym obszarze nie przyniosły rezultatu. Centrum tej wsi, a więc i kościół, miałyby leżeć blisko późniejszego lokacyjnego m. Poznania, a przypuszczalnie część pól czy nawet zabudowań osady mogła wejść w obręb murów Poznania, o czym świadczyć miałby dok. z 1252, w którym bp pozn. odstąpił księciu grunty między kościołami Ś. Wojciecha i Ś. Marcina [→p. 3A]. J. Kaczmarek uważa (a za nią M. Przybył i P. Pawlak, →p. 7B), że centrum wsi znajdowało się najpewniej na Górze Przemysła, w okolicy obecnego gmachu głównego Muzeum Narodowego. W tym rejonie Starego Rynku – między ratuszem i wschodnią pierzeją oraz w południowo-zachodnim narożniku Rynku tuż przed ul. Paderewskiego – natrafiono bowiem na relikty słabo rozpoznanego osadnictwa z przełomu X i XI oraz z XI w., rejestrowane punktowo (wynik niedostatecznego rozpoznania terenu?); w 1903 podczas budowy obecnego (tzw. starego) gmachu Muzeum Narodowego odkryto pochówek z XII-XIII w., szkielet ludzki, z dwoma dużymi kabłączkami z brązowego drutu (P. Pawlak, Cmentarzyska, w: Civitas 77-78; Kaczmarek 1/1, 326). Góra Przemysła należała do par. Ś. Marcin jeszcze w czasach nowożytnych [→p. 5Aa].

J. Kaczmarek, Między grodem a miastem, w: Civitas 47, dopuszcza też możliwość, że „nawet po wzniesieniu na części Góry Zamkowej siedziby książęcej zabudowania wsi Święty Marcin jakiś czas mogły przetrwać na starym miejscu i ich ostateczna translokacja nastąpiła dopiero 100 lat później [tzn. ok. połowy XIV w], kiedy osada zaczęła zawadzać”. Po tym przeniesieniu w nowym miejscu miałby powstać już murowany kościół (poprzedni miałby być niewątpliwie drewniany – dotychczasowe wykopaliska archeologiczne nie ujawniły jego reliktów). W okolicach obecnego kościoła Ś. Marcina dowodne osadnictwo pochodzi dopiero z przełomu XIV i XV w., a najstarsze pochówki z XV w. Z najnowszych poglądów na przebieg szlaków w okolicach Poznania w XII-XIII w. (M. Przybył, Poznań, s. 120), wynika, że pierwotna osada Ś.M. powstać miała przy drodze tranzytowej z Gubina do Poznania i dalej w kierunku państwa krzyżackiego. Natomiast droga przez Jeżyce w kierunku Frankfurtu idąca południowym skrajem doliny Rudnika zaczęła funkcjonować, wg M. Przybyła, najwcześniej na przełomie XIII i XIV w. Z kolei trakt łączący Poznań z Wrocławiem miał, wg M. Przybyła, zostać uruchomiony dopiero w wyniku przeobrażeń związanych z lokacją Poznania i prowadził z lewobrzeżnego Poznania przez Bramę Wrocławską (czyli przechodził u stóp Wzgórza Ś.M.) w kierunku Mosiny, a dalej do Kościana.

Niezależnie od ciągle dyskusyjnych poglądów na przekształcenia sieci dróg w okolicach lokacyjnego Poznania, nie ulega wątpliwości, że w późnym średniowieczu, kiedy dysponujemy sporym materiałem źródłowym, Ś.M. rozlokował się wzdłuż drogi na Buk (dzielącej wzgórze na część północną i południową), w pobliżu jej skrzyżowania z traktem wrocławskim. Za Bramą Wrocławską i za kościołem Ś. Krzyża od traktu tego odchodziła na SW (przecinając wzgórze na terenie Nowych Ogrodów) droga na Junikowo i Górczyn (to dzisiejsze ulice Krysiewicza i Ogrodowa). Z kolei droga na Buk w okolicach Kokundorfu miała połączenie z drogą zw. lubuską lub frankfurcką (S. Weymann, Ze studiów nad zagadnieniem dróg w Wielkopolsce od X do XVIII wieku, „Przegląd Zachodni” 9, 1953, z. 6-8, s. 209-210; Źródła kartograficzne do dziejów Poznania. Katalog wystawy, Wstęp i katalog A. Rogalanka, T. Ruszczyńska, przy współpracy U. Puckalanki, Poznań 1978; Plany Poznania, zwł. plan J. Rzepeckiego z 1728 [nr 4] i prawdop. S. F. Geyera z ok. 1772-73 [nr 6]; także →Święty Wojciech, p. 2, p. 7A).

Tezę o translokacji osady Ś.M. mogą, jak się zdaje, poświadczać znane od początku XV w. spory o jurysdykcję w osadzie – i wyraźne rozdzielenie tych uprawnień (oś podziału stanowił trakt na Buk) między kapitułę kat. pozn. i m. Poznań, z zachowaniem pr. przynależnych plebanowi Ś. Marcina, →p. 3A. Być może wskazuje to, że kościół przeniesiony być może na grunty (przynajmniej w części) należące do miasta Poznania. Nie można też wykluczyć (ani, ze względu na dostępną bazę źródłową, potwierdzić), że spory te nie wiążą się z wcześniejszą własnością gruntową (kościelna/miejska), a powstały dopiero w wyniku zasiedlania przez mieszczan pozn. (a proces ten możemy obserwować od I poł. XV w.; →p. 3C) przedmieścia przed Bramą Wrocławską i w okolicach Wzgórza Ś.M.

Obecny układ przestrzenny wzdłuż dzisiejszej ul. Święty Marcin może, wg Kaczmarek 1/1, 313, pochodzić z początku XV w. Do XVI w. osada rozwijała się między kościołem a obecną ul. Ratajczaka, a kończyła się cmentarzem położonym na N od ul. Święty Marcin, między ul. Ratajczaka i ul. Kantaka (z tego względu przez następne dwa stulecia obszaru tego nie zabudowywano). W XVIII w. nastąpiła dalsza rozbudowa osady – do skrzyżowania z obecną ul. Kościuszki (dziś ul. Święty Marcin sięga nieco dalej, do Mostu Uniwersyteckiego).]

Topografia:

1401 ogród na górze s.M. (SBP s. 44 nr 26, →p. 3C).

1404 ogrody, budynki, folwarki wiejskie i miej. (predia rustica et urbana) oraz glinianki (mons argilacea) [może chodzi o Glinki (→p. 3B)] położone między murami miej. a posiadłościami kościoła Ś. Marcina →p. 3A.

1414 folw. na przedm. [k. kościoła] s.M., dawniej należał do [mieszcz. pozn.] Jerzego Merkla, a obecnie do braci zw. Kluki →p. 3C.

1424 kościół Ś. Marcina na przedm. pozn., w pobliżu fosy miej.; wspomn. góra (mons) Ś. Marcina, domy, role ogrody (orti) i droga z Poznania do Buku →p. 3A.

1438 n. szkoła przy kościele Ś. Marcina, k. cmentarza [par.] →p. 5C.

1442 droga od Bramy Wrocławskiej idąca od strony kościoła Ś. Marcina do Górczyna (MPń I 292, 3v).

1444 za kościołem Ś. Marcina między rolami miej. oraz rolami wsi Górczyn i Jeżyce a wielką drogą frankfurcką [czyli przez Międzyrzecz] leży 5 ł. w dziedzinie →Gaj należących do mieszcz. pozn. Wojc. Bogatego (Wp. 5 nr 730 reg.).

1446 dwór i ogród mieszczanina pozn. Mik. Grunberga leżą między domem plebana Ś. Marcina (piątym od kaplicy [kościoła Ś. Marcina czy Ś. Krzyża?]) i ogrodem Rymarowej (MPń I 293, 28).

1447 na wzgórzu S.M., k. drogi publicznej oraz obok domu i roli [mieszczki pozn.] Kat. Rot leży ogród plebana [Ś. Marcina] (MPń I 293, 36v).

1448 role położone k. [kościoła] Ś. Marcina pomiędzy drogami na Buk i Górczyn oraz między drogami na Buk i Kaźmierz (MPń I 293 k. 73v, 85v).

1450 cmentarz k. kościoła Ś. Marcina →p. 5Bb.

1454 droga od kościoła Ś. Marcina do kościoła Ś. Krzyża trędowatych [→p. 5E] (MPń I 294, 94v).

1455 cegielnia na wzgórzu S.M. →p. 3C.

1486 role mieszczan pozn. Piotra Adamowego, Kaspra Grecz i Mik. Sulęckiego kowala przed Bramą Wrocławską, k. szpitala Ś. Krzyża i ogrodów Macieja budnika i k. drogi publicznej (via communis) w górę na wzgórze s.M. (AR nr 1454).

1495 król Jan Olbracht poleca staroście gen. Wlkp., aby nie pozwolił na postawienie budowanych już wież [kościołów] bernardynów [na Piaskach, →p. 5E] i Ś. Marcina; dzwony mogą zawiesić w inny sposób, bez szkody dla miasta i ludzi (AR nr 1636).

1510 szubienica (patibulum) na przedm. (suburbium) k. [kościoła] Ś. Marcina za [kaplicą] Ś. Krzyża, a [już w osadzie] Półwsie (LBP 25).

XVI w. lupanar na Przedm. Ś.M. (WiesSoc 230).

3. Własn. podzielona: kościelna (kapituły kat. pozn. i plebana Ś. Marcina) oraz m. Poznania.

[Pierwsze informacje o kościele Ś. Marcina i związanych z nim gruntach pochodzą z l. 1252 i 1254, a potem dopiero z pocz. XV w. (→p. 3A), kiedy to narastają gwałtownie; jest to wynik pojawienia się ksiąg sąd. (w tym miej.), dostarczających materiału masowego. Dopiero wtedy możemy rozeznać stosunki własn. w osadzie Ś.M., rozciągającej się wówczas dowodnie po obu stronach drogi prowadzącej z Poznania na Buk (na N i S od niej). Najpóźniej u progu XV w. (→p. 3A) wyodrębniły się 3 części osady Ś.M.: jedna podlegająca jurysdykcji kapituły kat. pozn. (na N od wspomn. drogi; →p. 3B), druga – jurysdykcji m. Poznania (na S od drogi) (→p. 3C), a trzecia to role nal. do uposażenia plebana Ś. Marcina (jednocześnie teren podległy jego jurysdykcji; →p. 3D), a położone na szczycie Wzgórza Ś.M. (wokół kościoła) oraz po obu stronach wspomn. drogi. Możliwe, że taka sytuacja własnościowa i prawna widoczna w XV w. to wynik translokacji osady (o tym dokładniej →p. 2).

Część podległa jurysdykcji kapituły sąsiadowała od S z Przedm. Ś.M.; od E dochodziła do murów miej. i sąsiadowała z fosą znajdującą się najpewniej między nimi a →Glinkami (o nich poniżej); od W sąsiadowała z gruntami wsi miej. →Kokundorf i →Muszyńską (Muszą) Górą, a od NW i N z osadą →Święty Wojciech (która także nal. do kapituły kat. pozn.).

Tereny na N od drogi na Buk użytkowano rolniczo. Jak ustalił J. Wiesiołowski, w II poł. XV w. na terenie Glinek, nal. do →Kokundorfu, a położonych w okolicy murów miej. (prawdop. w okolicy dzisiejszych Al. Marcinkowskiego)²W dok. z 1404 (→p. 3A) mowa m. in. o terenach położonych po prawej stronie drogi do Buku (na N od niej), między fosą, posiadłościami kościoła Ś. Marcina i pagórkami (montes), gdzie kopie się glinę, oraz rolami wsi →Kokundorf. Wskazuje to na lokalizację prawdop. w okolicy obecnych Al. Marcinkowskiego. Taką lokalizację widać także u WiesSoc 200. W haśle →Kokundorf (p. 2 i przyp. 4) przyjęliśmy, że Glinki należące do Kokundorfu znajdowały się najpewniej w okolicy dzisiejszej ul. Poznańskiej w Poznaniu. Najpewniej jednak wieś Kokundorf posiadała glinianki zarówno od strony murów miej. (tj. na Wzgórzu Ś. Marcina), jak i od strony wsi Jeżyce i Gaj; przypuszczalnie oba te tereny zwano Glinkami, znajdowały się 2 folwarczki: jeden nal. do krojownika sukna i mieszczanina pozn. Stan. Sokoła Ponieckiego (który wybudował cegielnię i kilka domów czynszowych; także →p. 3B: pod 1458), a drugi – do szl. Bartłomieja Dembińskiego (który postawił 6 domów czynszowych); zabudowa mieszkaniowa szerzej rozwinęła się na Glinkach dopiero w XVI w. (WiesSoc 199-204, cytat ze s. 201; A. Gąsiorowski, w: DzPoznania 226-228). Wywód Wiesiołowskiego nie jest do końca jasny, wydaje się jednak, że te 2 wspomn. folwarczki nie znajdowały się na Glinkach, lecz na terenie osady kapitulnej Ś.M.

Poznań otaczały niewielkie osady o charakterze miej., podlegające wyłącznie zwierzchnictwu właściciela gruntu, posiadające własną jurysdykcję sąd. i administracyjną, ale nie posiadające praw miej. Także na terenie miasta istniały obszary (niekiedy były to pojedyncze domy) wyjęte spod jurysdykcji miej.; nal. one generalnie do szlachty (proces ten był przejawem wzrastającego znaczenia szlachty w mieście). Tereny takie od XVI w. nazywano jurydykami; ich powstawanie było istotną cechą rozwoju przestrzennego Poznania w czasach nowożytnych. Większość pozn. jurydyk szlach. ulokowała się na Przedm. Ś.M. lub w jego sąsiedztwie. Powstawały one głównie w końcu XVI i w I poł. XVII w. (KulTop 36); pozostają zatem poza naszym zainteresowaniem – zwracamy uwagę jedynie na szlach. folw. Ostrorogów (ze względu na jego wczesne poświadczenie) i szlach. jurydykę Potulickich (→p. 3C). Jurydyki zostały ostatecznie zlikwidowane u schyłku XVIII w. i włączone do m. Poznania. W XVI w. jurydyki ukształtowały się także na terenie osady →Święty Wojciech (tamże, p. 3A) oraz na należącej do kapituły kat. pozn. osadzie Ś.M. (→p. 3B).

O jurydykach pozn. pisała obszernie KulTop. Jednak jej uwagi o genezie jurydyk pozn. nie mogą się w pełni ostać, bowiem niewłaściwa interpretacja zapisów dot. średniowiecza (poczynając od dok. z 1424, →p. 3A), jak i rejestrów poborowych spowodowała sformułowanie przez autorkę błędnej tezy o „proboszczowskiej” genezie jurydyk pozn. w tym „proboszczowskiej jurydyce” Ś. Marcina. Główny błąd autorki polegał na utożsamieniu kanonika kat. pozn. (fundi Ś. Marcin) z plebanem u Ś. Marcina; analogiczny błąd popełniła odnośnie osady →Święty Wojciech, utożsamiając plebana kościoła Ś. Wojciecha z kolatorem tego kościoła (czyli kantorem kapituły kat. pozn.).]

[Źródła nie zawsze pozwalają na jednoznaczne przyporządkowanie informacji o pochodzeniu danej osoby z konkretnej części Przedm. (Wzgórza) Ś.M.; w takiej sytuacji odnosimy ją do cz. znajdującej się pod jurysdykcją miej. →p. 3C. Możliwe jest też, że przynajmniej niektóre transakcje mieszczan pozn. odniesione przez nas do cz. kapitulnej osady Ś.M. (→p. 3B), w rzeczywistości dot. terenu podległego jurysdykcji plebana. Aby precyzyjnie rozdzielić te trzy obszary jurysdykcji, konieczne byłoby sporządzenie dokładnej mapy poszczególnych działek i historii obrotu nimi, a to na obecnym etapie badań nie jest możliwe).]

3A. Informacje dot. całej osady.

1252 ks. Przemysł I uwalnia mieszkańców wsi kościoła [katedralnego] w Poznaniu od ciężarów i sądownictwa książęcego oraz nadaje bpowi i kapitule kat. pozn. dochody z rzeki Warty w zamian za odstąpione księciu przez bpa pozn. Boguchwała i kapitułę grunty między kościołami Ś. Wojciecha i B.M. w celu lokowania na nich miasta [Poznania] (Wp. 1 nr 302 = PmP nr 2 – wg or.)³Dok. opatrzony datą 1252, ale wydany został dopiero w roku następnym, jednocześnie z przywilejem lokacyjnym Poznania (K. Jasiński, Studia nad wielkopolskim stronnictwem książęcym w połowie XIII w. Współpracownicy Przemysła I do 1253 r., w: Społeczeństwo Polski średniowiecznej, t. 1, Warszawa 1981, s. 184 n.; T. Jurek, Przebieg lokacji Poznania, w: Civitas 180-181; także przyp. następny).

1253 ks. Przemysł przenosi mieszkańców swojego m. →Śródka do „innego miasta” [tj. Poznania], które wcześniej założył na lewym brzegu Warty obok kościoła Ś. Marcina (prope de ecclesia sancti Martini), a które ks. polecił umocnić palisadami i rowami⁴Ostatnio o procesie lokacji Poznania zob. T. Jurek, Przebieg lokacji, s. 173-191; tam też szersze omówienie treści dokumentów związanych z lokacją i okoliczności ich wystawienia, tu wskazujemy tylko na informacje dotyczące Ś.M (MPHn. 6, 32 – Rocznik kapituły kat. pozn.; MPHn. 8, 99 – Kronika wielkopolska).

1404 oficjał wrocł. jako sędzia komisaryczny wyznaczony przez Stol. Apost. rozstrzyga spór pomiędzy kan. pozn. Florianem z Poklatek (jako kanonikiem fundi Ś. Marcin) a burmistrzem Jerzym Merklem, rajcami i mieszkańcami m. Poznania oraz Ogrodów i Kokundorfu; spór dotyczy terenów czyli ról położonych k. kościoła Ś. Marcina za murami Poznania, a należących do prebendy Floriana; kanonik twierdzi, że ci rajcy i mieszkańcy [mieszczanie?] (cives) wbrew jego woli zakładają na tych rolach ogrody oraz że od lat wybierają tam glinę, przez co Florian poniósł szkody w wysokości 20 grz.; tereny te położone są między fosą (idąc od miasta ma się je po prawej ręce), posiadłościami kościoła Ś. Marcina i pagórkami (montes), gdzie kopie się glinę [może chodzi o →Glinki, także →p. 3, uwagi wstępne], oraz rolami wsi →Kokundorf, rolami zw. Gaj (które obecnie dzierży Wronka c. [ławnika pozn.] Hanka Cieszymira) i ogrodami mieszczan pozn.; pozwani odpowiadają, że role, ogrody, glinianki, budynki oraz folwarki wiejskie i miej. (predia rustica et urbana) usytuowane k. (circa) kościoła Ś. Marcina za murami Poznania, których [to ról] granice stanowią granice Kokundorfu i Gaju oraz fosy miej., a także granice [ról] kościoła Ś. Marcina i wzgórza, na których wydobywa się glinę na potrzeby mieszczan pozn. (a więc te role i ogrody, do których pretensje zgłasza kan. Florian), mieszkańcy Poznania posiadają i użytkują od wielu lat, a kan. Florian im w tym przeszkadza; oficjał wrocł. wydaje wyrok ostateczny: uwalnia pozwanych od zarzutów kan. Floriana i przyznaje im nadal swobodne, jak dotychczas, użytkowanie istniejących już ról, ogrodów, glinianek, budynków, folwarków wiejskich i miej., położonych na terenach k. kościoła Ś. Marcina poza murami Poznania, a wyznaczonych granicami Kokundorfu, Gaju, fosy miej. i posiadłości kościoła Ś. Marcina (Wp. 7 nr 518); [Kokundorf ok. 0,5 km na W od Poznania, wzdłuż osi obecnych: ul. Libelta, pl. Cyryla Ratajskiego (dawniej Pl. Nowomiejski) i Pl. Wolności; osada →Gaj na W od Poznania, okolice obecnej ul. Gajowej, należały do niej grunty między Górczynem i Jeżycami; własn. m. Poznania].

1424 król Władysław Jag. zatwierdza wyrok wydany przez arbitrów w sporze między bpem pozn. Andrzejem Łaskarzem i kapitułą kat. pozn. a m. Poznań o połowę rz. Warty i jej brzeg w związku z zakresem jurysdykcji w stosunku do ludzi Kościoła pozn. mieszkających k. kościoła Ś. Marcina (którą to jurysdykcję mieszczanie pozn. [tj. miasto] wg pozywających przywłaszczyli sobie), a także w związku z licznymi kontrowersjami, w tym przemocą wobec osób duchownych; wyrok głosi m. in., że każdorazowy kanonik kanonii fundi Ś. Marcin ma posiadać jurysdykcję nad ludźmi, domami, rolami i ogrodami k. kościoła Ś. Marcina, położonymi na przedm. pozn. (in suburbio Poznaniensi) w stronę fosy miej., po prawej stronie drogi prowadzącej z Poznania do Buku, podchodząc na wzgórze (mons) Ś.M.; natomiast mieszczanie pozn. mają posiadać domy i ogrody po lewej stronie wspomn. drogi [czyli ta część podlega jurysdykcji miej.]⁵KulTop 34-35, błędnie interpretuje ten dok., utożsamiając kanonika kat. pozn. (fundi Ś. Marcin) z plebanem u Ś. Marcina, a w konsekwencji konkluduje, że w dok. mowa (tylko) o części podlegającej jurysdykcji m. Poznania i plebana Ś. Marcina, a także przypisuje plebanowi uprawnienia należne kanonikowi fundi Ś. Marcin. Stąd też m. in. wzięła się błędna teza o „proboszczowskiej jurydyce” Ś. Marcina (→p. 3B, uwagi wstępne), ale z obowiązkiem płacenia dziesięcin na rzecz kanonii fundi Ś. Marcin; spod jurysdykcji obu stron wyłączone są: kościół Ś. Marcina, uposażenie plebana (dos) oraz jego role i ogrody położone po obu stronach wspomn. drogi; pleb. Ś. Marcina i ludzie podlegli kapitule mają pr., tak jak in. mieszczanie i przedmieszczanie pozn., do wypasania zwierząt na miej. pastwiskach i wydobywania gliny na swoje potrzeby [chyba na terenie Glinek, →wyżej, pod 1404: glinianki] (Wp. 5 nr 393, 395 = AAP, DK perg. 153; MS 4 supl. nr 581)⁶Now. 2, 353, powołując się na te dokumenty błędnie twierdził, że osada k. kościoła Ś. Marcina od strony Bramy Wrocławskiej wraz z Nowymi Ogrodami, terenem obecnej ul. Święty Marcin i częścią Górczyna była własn. kapituły kat. pozn.

1485 rada m. Poznania w porozumieniu z ławnikami i starszymi cechów zakazuje pod karą 10 grz. browarnikom z miasta szynkowania ich piwa na przedmieściach, m. in. na s.M. (AR nr 1432).

1499 Mik. Czepel kan. pozn. fundi Ś. Marcin zwraca się o ustalenie granic dóbr jego prebendy [tj. w sprawie granic między kapitulną osadą Ś.M. a częścią miej. Przedm. Ś.M.]: 19 IV do rady m. Poznania, 3 VIII do starosty gen. Wlkp. Ambrożego Pampowskiego i rady miej. (CP 32 k. 174, 179 – akta kap. pozn.; CP 13, 91-92 – sumariusz akt i praw kapituły pozn. sporządzony w 1786 przez kan. Mateusza Zymchanowskiego)⁷KulTop s. 161, 364, na podstawie tych zapisek (cytując CP 13) błędnie podaje, że pleb. Ś. Marcina zwrócił się do starosty gen. Wlkp. Ambrożego Pampowskiego o ustalenie granic terenu kościoła Ś. Marcina (tu autorka ponownie błędnie utożsamiła kanonika fundi Ś. Marcin z plebanem kościoła Ś. Marcina; →p. 3B, uwagi wstępne).

1544 rada m. Poznania ustala porządek ogniowy: dzieli m. in. miasto na cztery części (kwartały), każdej wyznaczając godnego męża, który w trakcie pożaru i „wszelkiego rodzaju gwałtów” będzie za nią odpowiadał; wyznacza też rajców odpowiedzialnych za przedmieścia, jednemu z rajców mają podlegać: Stelmachy, Dworki i Stosy⁸Stosy (Stossy) to teren za Półwsią, zapewne w pobliżu nieistniejącej dziś odnogi Warty zwanej Kamionką, gdzie suszyły się sterty (stosy) drewna, spławiane tam z lasów k. Mosiny i Puszczykowa. Dworki natomiast to przypuszczalnie dwory (curiae) z ogrodami, skupione przed Bramą Wrocławską, w okolicach wspomn. stert drewna (Waszak 88), Nowe Ogrody k. S.M. [dziś ul. Ogrodowa, →p. 3C], Glinki oraz dwory i przedm. Święty Wojciech (Dokumenty do historii ubezpieczeń ogniowych i obrony przeciwpożarowej ziem zachodnich Polski, t. 1, Poznań 1938, s. 76-77).

3B. Część kapitulna.

[Rozciągała się na północnych stokach Wzgórza Ś.M., na N od drogi (po jej prawej stronie) z Poznania do Buku (→p. 2, →p. 3: uwaga wstępna). Jurysdykcji kanonika fundi Ś. Marcin podlegały też, należące do jego uposażenia, ogrody na Przedm. Ś.M., k. kościoła Ś. Marcina, a także na Nowych Ogrodach (→niżej, pod 1423, 1510). Na terenie kapitulnej osady Ś.M. powstała z czasem jurydyka świętomarcińska (→p. 3: uwaga wstępna; o jej księgach →p. 7A). Ostateczna likwidacja jurydyk Ś.M. i →Świętego Wojciecha nastąpiła w 1797 (wiele wcześniejszych prób nie powiodło się; MikaOpisy 329; KulTop 229).]

1404, 1424 →p. 3A.

1423 (kop. 1488/92) uposażenie prebendy Ś. Marcina w kapitule kat. pozn. (obecnie kan. jest Florian [z Poklatek]): zagrodnicy [siedzący] k. (circa) kościoła Ś. Marcina płacą [czynsz] po 3 gr i 2 koguty; z Nowych Ogrodów: [z ról?, ogrodów?] k. kościoła Ś. Marcina płacą [czynsz] od 2 gr do 7 gr [nie podano liczby płacących]; ze wsi Górczyn od każdego łanu kmiecego dają [dzies., →niżej, pod 1510] po 9 ćw. żyta i owsa oraz po 3 gr (LBP 41).

1426 sołtys [osady kapitulnej] S.M. k. Poznania →p. 4.

1448 Wojc. Jasieński; [mieszcz. pozn.] Lorek zapisuje mu 14 gr czynszu rocznego na swojej dziedzinie za [kościołem] Ś. Marcina (post S.M.), między drogami na Buk i Kaźmierz; mieszkający tam dwaj ludzie mają dać Jasieńskiemu rocznie po 2 koguty, a jeden ma pracować na rzecz Jasieńskiego lub dać 1 gr (MPń I 293, 85v); [także →p. 3C, pod 1446].

1458 [mieszczka pozn.] Elżbieta Stanisławowa [może to żona Stan. Sokoła Ponieckiego?, →p. 3: uwaga wstępna] sprzedaje uczc. Piotrowi woźnicy (vector) [zw.] Biały Piotr swoją stodołę (oreum) z ogrodem na wzgórzu S.M., po prawej stronie drogi z Poznania do Buku, między dworami rzeźnika i Wojc. Postrzygacza (MPń I 294, 142v).

1473 Wojc. Brzoska sprzedaje Maciejowi synowi zm. Jakuba Spławskiego z Winiar czynsz 1/2 grz. od 6 grz. na swojej dziedzinie za (retro) kościołem Ś. Marcina, a przed (ante) wsią Kokundorf, bliżej (citra) ujęcia wodociągowego (ortus canalium) i cmentarza żydowskiego [ten znajdował się na →Muszej Górze] (MPń I 296, 244).

1499 →p. 3A.

1510 do uposażenia kanonii fundi Ś. Marcin w kat. pozn. należy czynsz 6 grz. z V.s.M., a Nowych Ogrodów 3 grz.; z Górczyna dają dzies., w sumie 8 grz. (LBP 41)⁹Wg WiesSoc 200, z wysokości opłat wynika, że w r. 1510 na tych „terenach kościelnych” (czyli w V.s.M. i Nowych Ogrodach?) mieszkało ok. 100 rodzin, wg spisów podatkowych z 1563 r. – ok. 150, a w 1567 – tylko ok. 80 rodzin; część z nich to zagrodnicy, reszta rzemieślnicy (o bliżej nieokreślonych zawodach); dla XV w. liczbę rodzin mieszkających na terenie kapitulnym szacuje on na 60-80 rodzin.

1511 kapituła kat. pozn. i m. Poznań zawierają ugodę za pośrednictwem bpa pozn. Jana [Lubrańskiego], Mik. Gardziny z Lubrańca wdy pozn. [brata bpa] i Łukasza Górki kaszt. pozn. – komisarzy ustanowionych w dok. król. (z 1510); prokurator kapituły kat. pozn. skarżył się, że władze m. Poznania wbrew wyrokowi króla Władysława z 1424 [→p. 3A] zawłaszczyły domy (zwł. te, w których mieszkają obecnie Marcin Kosczonek, Albertus czyli Wojtek i Andrzej piwowar) leżące po prawej stronie drogi do Buku, a w kierunku fosy miej., który to teren nal. do kanonika i prebendy Ś. Marcin, i od wielu lat uzurpują sobie pr. do jurysdykcji i pobierania czynszów, robocizn i in. dochodów z tych domostw; burmistrz pozn. zaprzeczał oskarżeniom; komisarze król. wyrokują, że domy wraz z ich mieszkańcami na wspomn. terenie mają bez przeszkód nal. do prebendy Ś. Marcin i podlegać jurysdykcji kanoników dzierżących tę prebendę; także Anzelm Łukowski kantor pozn. i kolator kościoła Ś. Marcina na przedm. pozn. skarży się, że władze miej. uzurpują sobie pr. do jurysdykcji oraz pobierania czynszów oraz robocizn i in. dochodów od ludzi nal. do tego kościoła; komisarze orzekli, że miastu nie przysługują żadne prawa do ludności tego kościoła; także ludzie kanonika fundi Ś. Marcin nie podlegają miejskiej jurysdykcji; 1512 ten dok. ugody potwierdza król Zygmunt I (M Poznań D 490 = M Poznań I 1897, s. 1-18 [sumariusz akt dot. kościołów, szpitali, klasztorów pozn. (dawniej sygn.: Misc. II/1 s. 11-12); przekaz zgodny z or.]; AAP, DK perg. 217).

1511 stary dom [należący do pleb. Ś. Marcina], położony po przeciwnej stronie domu plebańskiego, w cz. [nal. do uposażenia] kanonii fundi Ś. Marcin, między domem Macieja kanonika [w kolegiacie] w Kórniku i nowym domem wielkim, w którym mieszkują wikariusze od Ś. Marcina (M Poznań D 458; dokładniej →p. 5Bc).

1516 [kmiecie?] Maciej z S.M. [z cz. kapitulnej?] i Wojciech syn Boguty z Gaju wydzierżawiają od regensa kapituły kat. pozn. role w →Gaju należące do tej kapituły (CP 111, 88); 1520 [kmieć] Mac. Zwolek (Szwolek) z [osady kapitulnej] S.M.; kan. pozn. Wojc. Pakosławski domaga się od niego 4 1/2 wiard. czynszu z ról w Gaju, które tenże wydzierżawił u wspomn. kanonika na 3 l. za czynsz roczny 5 wiard. i czynszu tego za rok ubiegły nie zapłacił; ponadto kan. upomina się o zaległe 8 kapłonów i kopę jaj z tychże ról, które to kapłony ów kmieć powinien był oddawać przez 3 l. po 4, tak jak in. [kmiecie] w G.; kan. żąda też od Zwolka 26 gr, które tenże wygrał w karty i kości od Mac. Piątki kmiecia z Junikowa, a które to pieniądze ów Piątka miał zapłacić kanonikowi za czynsz; Zwolek twierdzi, że czynsz i 4 koguty oraz 1/2 kopy jaj oddał kanonikowi przez sołtysa Macieja z Junikowa, a drugie 1/2 kopy jaj również przez tegoż sołtysa; zaprzecza, aby był winien kanonikowi więcej niż po 1/2 kopy jaj i 2 koguty co roku, które także już oddał (AC 2 nr 1731).

1527 [osada Ś.M.?] →p. 3C.

1549-87 sołtys i ławnicy przysiężni z [osady] S.M. →p. 4.

1557-58 Wojc. Rzymski ławnik →p. 4A; 1585 Wojc. Rzymski z Buku [obecnie mieszkający] na Przedm. (in platea) S.M. zapisuje 18 grz. na zakup czynszu dla wikariuszy kościoła Ś. Marcina (LekDok 253).

1560 Franciszek Wysocki kan. katedry pozn., kantor pozn. oraz wikariusz i oficjał gen. pozn., pan dziedziczny (z tytułu posiadania kanonikatu [fundi Ś. Marcin]) przedmieścia za [kościołem] Ś. Marcina (dominus hereditarius plateae post Sanctum Martinum) zaświadcza, że Jan Czarny syn zm. Wojc. Czarnego, jego poddanego (subditus) z S.M., jest małoletni (ACC 121, 2).

1563-83 pobór [także →p. 3C]: 1563 pobór z S.M za murami Poznania, w par. Ostrówek [czyli z cz. Ś.M. należącej do kapituły pozn.; w rzeczywistości była to par. Ś. Marcin]; z części [kanonika pozn. fundi Ś. Marcin oraz jednocześnie] kantora pozn. i oficjała gen. pozn. Franciszka Wysockiego podwójny szos od domów 3 grz. 8 gr, od rzemieślników i komorników 12 grz., [w sumie] płaci 24 zł 8 gr (MikaOpisy 12 = ASK I 5, 245); 1567 pobór z S.M. z części [kantora pozn. Franciszka] Wysockiego od komorników i zagrodników 9 zł 18 gr (MikaOpisy 17 = ASK I 5, 338v); 1577/78 pobór z par. Ś. Marcin na przedmieściu pozn.: [m. in.] z przedm. (platea) kanonika pozn. Gabriela Wysockiego [czyli z cz. kapitulnej] od 20 zagr. po 2 gr, czyli 1 zł 10 gr (Mika Opisy 23 = ASK I 5, 730); 1583 pobór z wsi (villa) s.M.: z cz. kanonika pozn. [fundi Ś. Marcin] Gabriela Wysockiego od 12 zagr. po 4 gr (tj. 1 zł 18 gr), od 20 komor. po 2 gr (tj. 1 zł 10 gr), od 3 rzemieślników po 8 gr (tj. 24 gr); nie ma wolnych zagrodników (MikaOpisy s. 30, 34 = ASK I 4, 712v).

1567 Franciszek Wysocki kan. katedry pozn., kantor pozn. oraz wikariusz i oficjał gen. pozn., jako pan dziedziczny (z tytułu posiadania kanonikatu [fundi Ś. Marcin]) części przedmieścia k. kościoła Ś. Marcina (dominus hereditarius suburbii seu sortis suae suburbii extra muros Poznanienses sub parochia S. Martini ratione fundi canonicatus sui Poznaniensis) zezwala uczc. Katarzynie c. zm. Wawrz. Kozali (Cozalia) z Przedmieścia Poznańskiego [tj. z osady Ś.M.] na wykupienie z tytułu pokrewieństwa od uczc. Wawrz. Rzymskiego domu, położonego na tym przedmieściu między domami uczc. Piotra Gąski i uczc. Donata Włocha muratora (Italus murator); dom ten Rzymski nabył za 26 grz. od Małg. Kozalianki (Cozalianka), krewnej wspomn. Katarzyny (LekDok 205-207 = ACC 122, 21v-22v).

1587 Wojciech szewc, sołtys (villicus) oraz Stanisław olejnik, Aleksy bednarz i Walenty Grabia ławnicy przysiężni i cała wspólnota fundum kanonickiego na przedm. S.M. (fundus canonicalis in platea S.M.) zwanym Wenetowo za murami Poznania część roli zwanej Pasturnia [dają?, sprzedają? – brak orzeczenia] Mac. [Winarzewicowi] plebanowi Ś. Marcina w celu zbudowania tam domk u (domuncula) dla kościelnego (minister), aby w miejscu odosobnionym na czas zarazy (propter infectionem hominum) mógł bezpiecznie mieszkać (LekDok 254-255) [chodzi tu najpewniej o rolę położoną na Nowych Ogrodach (→p. 3C: uwagi odnośnie jurydyki Potulickich), a osoby sołtysa i ławników odnoszą się do osady kapitulnej Ś.M.].

1634 przysięgi przedstawicieli jurydyk podmiejskich o liczebności rzemiosła: Marcin kowal i Stan. Skurczyk rajcy [z cz.] Przedmieścia S.M. należącej do benedyktynek pozn. [→niżej, przy jurydyce Potulickich] zeznają, że na [tej cz.] przedm. jest: 2 szewców, 1 ślusarz, 1 kowal, 6 komor., „przekupniów i ludzi luźnych albo hultajów najmniej znajduje się”; Jan Orland i Wojciech płóciennik ławnicy Przedm. S.M. w jurysdykcji kapituły kat. pozn. [ale występujący także w tych zeznaniach jako ławnicy przedmieścia plebana Ś. Wojciecha!] zeznają o 2 domach „szynkownych” oraz 23 innych, różnych domach, 7 pospolitych rzem. i 43 komor. (MikaOpisy 82-83).

1726 z rewizji jurydyki Ś.M.: jurydyka obejmuje teren na N od drogi z Poznania na Buk, tj. od fosy miej. aż do wspomn. drogi (ale jej nie przekracza) i po tej stronie ciągnie się po Muszą Górę (CP 117, 90).

3C. Część miejska.

[Obszar miasta w murach z czasem stawał się za ciasny dla zwiększającej się ludności, zasiedlano więc stopniowo obszary za murami miejskimi – do tych najstarszych przedmieść pozn. nal. →Święty Wojciech oraz Ś.M. i sąsiadujące z nim Piaski. W XV i XVI w. mieszczanie pozn. posiadali tam liczne posiadłości (dwory, ogrody, folwarki, domy czynszowe); podobnie szlachta (→niżej: jurydyki Ostrorogów Lwowskich i Potulickich; →Święty Wojciech, p. 3C: Jurydyka Ostrorogów).

Z Bramy Wrocławskiej m. Poznania wychodziła skośnie w prawo droga, która na wysokości ul. Psiej (obecnie ul. Szkolna) i ujścia strugi Kamionki do fosy miej. rozwidlała się na W (prowadząc obok kościoła Ś. Marcina, w kierunku Buku) i na S (w kierunku Kościana i Wrocławia); w rozwidleniu tych dróg powstał w początku XV w. kościół szpitalny Ś. Krzyża (nal. do par. Ś. Marcin, →p. 5Aa, 5E). Wspomn. droga na S nadała (jak przyjmuje WiesSoc) nazwę także przedm. rozpostartemu między Piaskami a kościołem i Wzgórzem Ś.M.: Przedm. Wrocławskie. W miarę postępującej zabudowy przedm. to rozpadało się na kilka części o odrębnych nazwach – m. in. Przedm. Ś.M. położone na stokach i szczycie wzgórza (mons) marcińskiego (o usytuowaniu tam kościoła Ś. Marcina →p. 2), poza częścią terenów na stoku północnym, które nal. do kapituły pozn. (→p. 3B). Przedm. Ś.M. często w źródłach (zwł. miejskich) określane było jako Wzgórze Ś.M. W XVI w. Piaski i Ś.M. ulegały kolejnemu podziałowi na nowe jednostki osadnicze.]).

Od N Przedm. Ś.M. stykało się z posiadłościami kap. pozn. (→p. 3B), od E najpewniej z drogą na Kościan i Wrocław, a od SW i W – z gruntami Wierzbic i Wymykowa, →Górczyna i →Gaju. Od S z Przedm. Ś.M. sąsiadowały Nowe Ogrody (obecna ul. Ogrodowa) – wieś zagrodnicza m. Poznania, powstała w XIV w., posiadająca własnego sołtysa i częściowy samorząd wiejski (w II poł. XV w. tamtejsze ogrody zaczęły przechodzić na własn. mieszczan pozn.), a za nimi rozciągało się Półwsie (obecna ul. Półwiejska). Na Nowych Ogrodach oprócz zagrodników mieszkali, jak podaje WiesSoc 201, przejściowo rzemieślnicy: murarz, kołodziej, garncarz, kopacz; znajdowała się tam także zagroda cechowa dla bydła rzeźników z nowych jatek. W 1510 na Nowych Ogrodach było wg WiesSoc 201 (na podstawie opłat wnoszonych na rzecz kanonika pozn. fundi Ś. Marcin), ok. 30 rodzin zagrodniczych; jednakże, jak się zdaje, wolno to odnieść tylko do tych ról (ogrodów), które należały do uposażenia kanonii fundi Ś. Marcin (→p. 3B). Od 1448 cz. Nowych Ogrodów znajdowała się w posiadaniu Ostrorogów (→niżej).

Od kościoła Ś. Krzyża prowadziła na zboczach wzgórza Ś.M., za Stelmachami (to przedm. podlegało jurysdykcji miej., leżało w okolicy obecnych pl. Wiosny Ludów [dawniej: Świętokrzyski – od kościoła Ś. Krzyża] i zachodniej cz. ul. Strzeleckiej), droga do kościoła Ś. Marcina. Od strony tego kościoła znajdowała się na wzgórzu Ś.M. grupa parcel i zabudowań.

Na szczycie wzgórza znajdował się kościół Ś. Marcina [istniejący do dziś – o losach architektonicznych tego budynku →p. 8] – teren wokół niego nal. do jego plebana, był wyłączony spod miejskiej jurysdykcji, →p. 3A, 3D. Wokół kościoła zgrupowane były zabudowania, cmentarz par., szkoła i dom plebana; przed kościołem zaś zabudowania – wg J. Wiesiołowskiego – były nieliczne, a powstały głównie po wykupieniu znajdujących się tam ogrodów przez patrycjuszy pozn., „mieszkał tam kowal, pasterz miej. i wozak miasta”; za zabudowaniami pleb. znajdowało się kilka dalszych posesji, w tym budynki nal. do cechu rzeźników ze starych jatek, którzy trzymali tam bydło przeznaczone do uboju w rzeźni k. Bramy Wrocławskiej; za kościołem (na SW), przy drodze na Górczyn, było kilka ogrodów.

Część ról (ogrodów) w części miej. Przedmieścia Ś.M. należała do uposażenia kanonii fundi Ś. Marcin →p. 3B: pod 1587 (→także niżej: jurydyka Potulickich).

Wg WiesSoc 201, „charakterystyczny dla wzgórza Ś. Marcina jest jego nierezydencjonalny charakter, mimo iż zabudowania znajdowały się blisko Bramy Wrocławskiej, niewielka tylko liczba właścicieli, głównie uboższych w I poł. XV w. mieszkała na tym terenie” (WiesSoc 199-204; A. Gąsiorowski, w: DzPoznania 226-228; także →p. 3, uwagi wstępne).

Brak wiadomości o starszych cechowych i członkach władz Przedmieścia Ś.M. (WiesSoc 201-202). Wydaje się, że cechy jako osobne korporacje nie funkcjonowały na Przedm. Ś.M., bowiem osada ta nie miała charakteru rezydencjonalnego. WiesSoc 202, podaje zestawienie mieszkańców tego przedm. wedle kategorii zawodowych (najpewniej na podstawie ksiąg ławniczych), z rozbiciem na l. ok. 1430, 1450, 1470 i 1500; raczej jednak chodzi o posiadaczy (właścicieli) nieruchomości tamże, a nie stałych mieszkańców, na co zdaje się wskazywać choćby umieszczenie w tym zestawieniu krojowników sukna – jednych z najbogatszych osób w ówczesnych strukturach miej.]

1401 mieszcz. pozn. Swob (Swab?) kowal sprzedaje mieszcz. pozn. Raczkowi [1401-03 (SBP s. 44, 47-50)] swój ogród na wzgórzu s.M. (SBP s. 44 nr 26).

1404 →p. 3A.

1414 Piotr, Mikołaj i Marcin bracia rodz. zw. Kluki, mieszkający na folwarku (który wcześniej nal. do [mieszcz. pozn.] Jerzego Merkla¹⁰Był to kupiec i lichwiarz, jeden z najbardziej wpływowych ludzi w Poznaniu – wielokrotny rajca, burmistrz i ławnik (zob. np. A. Gąsiorowski, w: PSB 20, 444)) na przedmieściu (suburbium) k. [kościoła] Ś. Marcina przed m. Poznaniem, zeznają, że pożyczyli 50 grz. od Jana i jego brata przyrodniego (z tej samej matki [uterinus]) Piotra, młynarzy młyna Bogdanka i będą od tej sumy płacili czynsz roczny 5 grz; bracia zw. Kluki winni są wspomn. młynarzom także 20 grz., z których 6 grz. mają w ciągu tygodnia przekazać wikariuszom kat. pozn.; Klukowie plonami ze swego folwarku mogą dysponować tylko za wiedzą wspomn. młynarzy, tzn. użyć zboża na jesienne zasiewy oraz 6 miar (mensura) żyta na własne potrzeby; jeśli jednak przysięgną, że dług 14 grz. spłacą w terminie, wówczas dowolnie będą mogli dysponować dochodami z folw.; jeśli Klukowie nie wywiążą się ze zobowiązań, będą musieli dać Janowi i Piotrowi wwiązanie w swoje dobra aż do czasu spłaty długów (SBP s. 89 nr 219).

1423 zagrodnicy k. kościoła [jurysdykcja plebana Ś. Marcina czy m. Poznania?] →p. 3A.

1424 →p. 3A.

1428 Jerzy z [Przedm.] S.M. →p. 5Aa: Mikołaj pleb.

1428 Jan Grella z Przedm. S.M. pozwany przez Mac. Schipa profesa zakonu karmelitów z kl. Bożego Ciała [k. Poznania] wnosi o oddalenie zarzutu (ACC 11, 82).

1436 [mieszcz. pozn.] Bartosz Joppenbecker sprzedaje Michałowi Bergerowi swój ogród położony pod Ś. Marcinem [pod Wzgórzem Ś.M.?, czy kościołem?] za 8 grz. (AR nr 80).

1446 dwór i ogród mieszczanina pozn. Mik. Grunberga leżą między domem plebana Ś. Marcina (piątym od kaplicy [kościoła Ś. Marcina czy Ś. Krzyża?]) i ogrodem Rymarowej (MPń I 293, 28).

1446 ogród Jasieński [mieszczanina pozn. Wojc. Jasieńskiego?] leży między [ogrodem?, rolami?] plebana Ś. Marcina i sołtysa z Nowych Ogrodów, w narożniku tych ogrodów, po prawej stronie idąc w kierunku Kościana (MPń I 293, 14v) [także →p. 3B, pod 1448].

1447 Dorota ż. Mik. Kemp z Przedm. S.M. (jej opiekunem Andrzej Fornal) zapisuje pannie Dorocie c. Mik. Chudego 1/2 grz. czynszu od sumy głównej 5 grz. na swoich ogrodzie i domu położonych k. szkoły Ś. Marcina, [który to budynek należał] kiedyś do [mieszcz. pozn. Konrada] Ottendorfa (MPń I 293, 34).

1447 [mieszczka pozn.] Kat. Rot i jej c. Dorota na swoim domu i działce (area) na wzgórzu (mons) S.M., k. ogrodu plebana i drogi publicznej, zabezpieczają 5 grz. długu Janowi Siekierce (MPń I 293, 36v).

1447 [mieszcz. pozn.] Hannus Cziglar rezygnuje swojemu ojcu Hannusowi dom na Garbarach (platea Cerdonum) i dwór k. [kościoła?, wzgórza?] S.M. (MPń I 293, 50v).

1447 Maciej woziwoda (aqueductor) [czy budowniczy kanałów miej.?] sprzedaje Stanisławowi ze Wschowy witrykowi kościoła Ś. Marii Magd. 3 gr czynszu na swoim ogrodzie i roli przed Bramą Wrocławską na wzgórzu S.M., pomiędzy golarzem (tonsor) i ogrodem mnichów [z kl. karmelitów] Bożego Ciała (MPń I 293, 46v).

1448 mieszczanie pozn. mają ogrody czyli role k. [kościoła] Ś. Marcina i powinni z nich płacić czynsz miastu [czyli są to role po lewej stronie drogi do Buku?] (AR nr 389).

1448 [mieszcz. pozn.] Piotr Runak sprzedaje Jakubowi cegielnikowi (latrifusor) swoją rolę k. [kościoła] Ś. Marcina, między drogami na Buk i Górczyn; ciąży na niej m. in. [czynsz?, meszne?] po jednej mierze żyta i owsa na rzecz kościoła Ś. Marcina (MPń I 293, 73v).

1449 [mieszczanie pozn.] Piotr Czewchner i Więcek (Wyanczko) opiekunowie (tutores) szpitala [którego?] rezygnują Janowi Truoga! swój dwór narożny pod wzgórzem S.M., k. ogrodu Burkartowej (MPń I 293, 90v); 1454 Marcin, Jan i Wojciech bratankowie zm. Jana Trouaga! [→wyżej?] sprzedają uczc. Zachariaszowi kowalowi narożny ogród (ortum) za Bramą Wrocławską, na wzgórzu S.M., obok ogrodu uczc. Burkartowej (MPń I 294, 91).

1454 [mieszcz. pozn.] Wojc. Ligęza w imieniu swojej ż. Doroty daje Jerzemu Bokowi tylnią [tzn. położoną w głębi?] cz. ogrodu (posticum orti) za Bramą Wrocławską pod Wzgórzem S.M., między ogrodami Wincentego i Albrechta (MPń I 294, 90); [w 1456 wspomn. ogród plebana Ś. Marcina na Wzgórzu Ś.M., na Ligęzie →p. 3D].

1454 [mieszcz. pozn.] Mikołaj kopacz gliny (argilator) sprzedaje Piotrowi Kąsy (Canschi) przedmieszczaninowi [z Przedm. Ś.M.] swoją położoną za miastem na Wzgórzu S.M. (między domem Mik. Chochoła a stodołą Mikową) stodołę (oreum) wraz z terenem wokół i drogą do niej prowadzącą (MPń I 294, 91); 1455 tenże Mikołaj ma dom na Wzgórzu S.M., położny między domem Kąsipiotrka (Kassipyotrek) i pilarzem (MPń I 294, 103).

1454 przedmieszcz. z S.M. Michał Dybaba zapisuje swojej z. Agnieszce 20 grz. wiana (MPń I 294, 92v).

1455 cegielnia na wzgórzu S.M.; [mieszcz. pozn.] Jan Ryszek ma na niej zapisane 5 grz. długu (MPń I 294, 105v).

1457 przedmieszcz. z S.M. Marcin Rataj i jego ż. Agnieszka zapisują sobie wzajemnie całe dobra (MPń I 294, 127v).

1462 [mieszcz. pozn.] Mik. Czepel darowuje swojej ż. Małgorzacie i ich dzieciom swój ogród przed Bramą Wrocławską pod wzgórzem s.M., między ogrodami Jana Sperlinka i Macieja z Kościana (MPń I 295, 71).

1462 [mieszczka pozn.?] Katarzyna ze Stęszewa sprzedaje prac. Pawłowi [z Przedm. Ś.M.?] swoją dziedzinę za miastem, k. kościoła Ś. Marcina, k. drogi, między dziedzinami Stanka i Chochoła (MPń I 295, 72).

1466 Maciej konwisarz (cantrifusor) ma dom narożny [na Przedm. Ś.M.?] →p. 5Ab.

1467 dwór przed Bramą Wrocławską, k. pieca do wypalania wapna [część miej. cegielni; czy tej wspomn. 1455?, →wyżej] (SBP s. 76*).

1469 [mieszcz. pozn.] Mac. Osieł sprzedaje uczc. Mik. Chamnemu cz. ogrodu przed Bramą Wrocławską na wzgórzu [Ś.M.], po lewej stronie drogi do kościoła Ś. Marcina (MPń I 296, 145); 1466 wspomn. Mik. Chamny kupuje dom od witryka u Ś. Marcina →p. 5Ab; 1470 tenże Osieł (Oszel) sprzedaje Mik. Czeplowi swój domek wraz z ogrodem przed Bramą Wrocławską pod wzgórzem S.M., między ogrodami Mik. Czepla i Mik. Chamnego (MPń I 296, 165v); 1473 wspomn. Mik. Chamny sprzedaje Mik. Czeplowi swój ogród przed Bramą Wrocławską pod wzgórzem S.M., obok ogrodu wspomn. Czepla (MPń I 296, 246v).

1470 Dorota z [Przedm.] S.M. →p. 5Ac: Mikołaj wikariusz.

1471 Jan syn Koniecznego sprzedaje prac. Marcinowi Koniecznemu [z Przedm. Ś.M.?] swój ogród przed miastem, za (retro) kościołem Ś. Marcina, na narożniku w kierunku Górczyna (MPń I 296, 216v).

1473 Piotr pasterz (pastor) sprzedaje Janowi Kerbasnykowi swój dom z ogrodem k. kościoła Ś. Marcina, obok dziedziny Macieja woźnicy (auriga; MPń I 296, 253).

1473 Adam Niezwodek z matką Małgorzatą zapisują ubogim szpitala Ś. Krzyża 1 grz. czynszu od sumy 12 grz. na swoim ogrodzie na (super) wzgórzu S.M., za domem plebana Ś. Marcina i ogrodem [mieszcz. pozn.] Jerzego Boka (MPń I 296, 259v).

1482 rajca i mieszcz. pozn. Jan Walker ma ogród k. Bramy Wrocławskiej na rogu, idąc w kierunku [kościoła?] Ś. Marcina (AR nr 1379).

1482 Anna sierota c. zm. Agnieszki z [Przedm.] Ś.M. →p. 5Ab.

1486 w związku z licznymi kłopotami i szkodami, które mogą mieć miejsce w uliczkach (vici) leżących między rolami przed Bramą Wrocławską, przez które wiedzie droga do miasta [z Kościana czy z Buku?; może też chodzić o obie] i którędy nocą często jeżdżą wozy, rada m. Poznania, za zgodą wójta i ławników, postanawia, że grunt (terra) między [rolami] Piotra Adamowego, Mik. Sulęckiego kowala, szpitalem Ś. Krzyża i ogrodami Macieja budnika sprzedaje temu Maciejowi budnikowi, natomiast teren między stodołą i ogrodem Kaspra Grecza aż do drogi publicznej (via communis) wiodącej na wzgórze s.M. sprzedaje wspomn. mieszcz. pozn. Piotrowi Adamowemu w celu postawienia stodoły i dworu (horreum et curia; AR nr 1454) [z opisu położenia sprzedawanych ról zdaje się wynikać, że przynajmniej role sprzedane Piotrowi leżały na terenie Przedm. Ś.M.].

1486 Dorota z S.M. [stąd? czy z osady Ś.M.?] →p. 5Ab.

1490 oficjał gen. pozn. uwalnia pracowitych Mikołaja, Piotra, Stanisława i Jana ze Wzgórza S.M. od ekskomuniki, którą obłożył ich Tomasz pleb. Ś. Marcina; ich sprawę przejął bowiem szl. Hieronim dz. tamże [czyli z Przedm. Ś.M.?, z ról nal. do szlachty tamże?] (LekDok 68).

1493 ugoda między mieszczką pozn. Barbarą Welkerową (Welkarową, Welkiarową) a jej dziećmi Janem, Mikołajem i Barbarą w związku ze spadkiem po zm. Janie Welkerze: m. in. panna Barbara ma posiadać wielką stodołę k. Bramy Wrocławskiej z ogrodem k. [wzgórza czy kościoła?] s.M. [→wyżej, pod 1482] (AR nr 1574).

1499 →p. 3A.

1503 [mieszczka pozn.] Dorota Curza swój dom, położony k. domku Szymona k. kościoła s.M., darowuje szpitalowi Ś. Krzyża, zachowując dla siebie dożywotnie mieszkanie w tym domu (AR nr 1963).

1506 uczciwe kobiety Jadwiga i jej c. Anna, komornice u Mac. Króla na [Przedm.] S.M. pozywają Macieja komendarza (comendarius) [zarządcę kościoła] u Ś. Krzyża k. Poznania: Jadwiga zeznaje, że Maciej pod nieobecność tychże Jadwigi i Anny wszedł przemocą do ich izby (camera) w domu Mac. Króla i i zerwawszy kłódkę ze skrzyni zabrał pierzynę i 2 poduszki Anny wartości 1/2 grz.; taż Jadwiga domaga się 3 grz. odszkodowania; Anna z kolei zeznaje, że wspomn. Maciej w br. w szpitalu Ś. Krzyża szeptał jej stale coś do ucha i przeszkadzał, co sprawiło, że uważano ją za osobę podejrzaną i usunięto w maju br. ze szpitala; z powodu jego żartu straciła też 1 grz., którą wniosła przybywając do szpitala; po tym usunięciu wspomn. Maciej wziął ją do siebie i aż do soboty trzymał ją u siebie w domu k. cmentarza Ś. Marcina, tam z nią współżył, w wyniku czego, a także wcześniejszego długiego współżycia kobieta zaszła w ciążę; ponadto wczoraj Maciej zranił Annę nożem aż do kości (AC 2 nr 1608; ACC 83, 82v); 1506 taż pozywa Macieja wikariusza u Ś. Marcina [chyba ident. z Maciejem zarządcą] o to, że prze kilka dni trzymał ją i ukrywał w swoim domu, współżył z nią, a ona zaszła w ciążę; Anna domaga się zwrotu wydatków [w związku z ciążą?] (LekDok 83).

1505-12 prac. Mac. Karczemka z S.M. [tzn. z Przedm. Ś.M. czy jednak z cz. stanowiącej dos plebana?; →niżej; czy ident. z Mac. Karczemką 1540 →p. 5Bc]: 1505 toczy spór z bakałarzem Wojciechem, wikariuszem u Ś. Marcina (LekDok 82); 1510 tenże ma dom naprzeciwko kościoła Ś. Marcina →niżej: Jan Świetlik; 1512 tenże śwd. Grzegorza pleb. Ś. Marcina w jego sporze z Maciejem kapłanem u Ś. Marcina (LekDok 105); 1540 [tenże?] Mac. Karczemka →p. 5A.

1510 uczc. Piotr handlarz rybami (ductor et venditor piscium) z Przedm. S.M. za murami Poznania zeznaje w konsystorzu pozn. w sprawie małżeństwa między Wojciechem sługą (familiaris) pana Kobyleckiego (Cobyeliczki) a Katarzyną; twierdzi, że mniej niż 10 l. temu Katarzyna [zapewne z Przedm. Ś.M.] zawarła w kościele Ś. Marcina małżeństwo z Janem Ruskiem, w obecności tamtejszego wikariusza i świadków, a po ślubie [kiedy?, zaraz po ceremonii?] uciekła od niego; z relacji innych świadków [tego ślubu?] Piotr słyszał, że Katarzyna pojęła w Warszawie innego męża; jako druga w tej samej sprawie zeznaje Anna Paschowa z Półwsia [przedm. Poznania, sąsiadujące z Przedm. Ś.M.], pochodząca z Warszawy; wedle niej przed 7 laty Katarzyna żyła w Warszawie z tamtejszym krawcem Piotrem [!] Ruskiem (Russek) i miała z nim 4 dzieci, ale uciekła od niego z Warszawy do Poznania; Anna słyszała, że Katarzyna zawarła z Piotrem Ruskiem małżeństwo (DepTest IV 145).

1510 uczc. Jan Świetlik¹¹Także →Jakub Świetlik (→niżej, pod 1513: Anna Dupicka) mieszcz. i garncarz pozn. sprzedaje za 20 grz. Grzegorzowi z Sanoka bakałarzowi teologii i plebanowi u Ś. Marcina [→p.5Ac] dom, który ma naprzeciwko kościoła Ś. Marcina [tzn. w części miej. czy w stanowiącej dos plebana?], między domami kapłana Macieja z Międzychodu i Mac. Karczemki; na domu tym ciąży czynsz 1 wiard. na rzecz kanonika kat. pozn. fundi Ś. Marcin; w domu tym i na działce z nim związanej pleb. Grzegorz chce urządzić szkołę, zatem na ten cel Jan Świetlik ofiarowuje 8 grz. ze wspomn. sumy sprzedaży (LekDok 84-87 = ACC 87, 2).

1510 Jan Rusek →wyżej; 1516 mieszkaniec (laicus) Jan Rusek z [Przedm.] S.M. →p. 5Ac: Grzegorz pleb.

1511 Szymon Kuna z Przedm. S.M. (LekDok 90; →p. 5Ac: Grzegorz pleb.).

1511 prac. Stan. Ogryzek z Przedm. S.M. toczy spór z Adamem pleb. z Niepruszewa (ACC 88, 50v).

1511 uczc. Anna z [Przedm.] S.M. pozywa uczc. Jana młynarza [w młynie] Ś. Jana k. Poznania o złożenie obietnicy małżeństwa, a następnie współżycie cielesne, w wyniku którego urodziła chłopca; potem Jan wziął sobie inną [kobietę]; Anna domaga się dopełnienia małżeństwa [w kościele] albo 10 grz. z tytułu posagu i alimentów na dziecko; pozwany zaprzecza, że obiecywał małżeństwo, ale przyznaje się do kontaktów cielesnych (ACC 88, 89).

1511 uczc. Barbara Kopańczyna z Przedm. S.M. toczy spór z Kat. Pyrnoską z tegoż przedm. (ACC 88, 105v).

1511 uczc. Kat. Chmielikowa [z Przedm.] S.M. pozywa [o co?] swego męża uczc. Mac. Chmielika i przedstawia 4 świadków: Macieja i Magdalenę ze Śródki oraz Magdalenę i Barbarę z [Przedm.] S.M. (ACC 88, 106).

1511-12 uczc. Piotr Furman i uczc. Mac. Swol z [Przedm.] S.M. [czy jednak z Nowych Ogrodów i Półwsia należących do par. Ś. Marcin?] →p. 5Ac: Grzegorz pleb.

1513 uczc. Anna Dupicka z Przedm. S.M. pozywa mgra Jakuba Świetlika¹²Zapewne z rodziny mieszcz. pozn. →wyżej, pod 1510: Jan Świetlik. Najpewniej to on w 1508 uzyskał magisterium na Uniwersytecie Krak. (Metryka I/2 s. 383: Svyetlyk z Poznania) rektora szkoły [u Ś. Marii Magd.] w Poznaniu o to, że w ub. r. około dnia ś. Marcina [ok. 11 XI] polecił zawołać ją do szkoły, gdzie została niewłaściwie potraktowana przez uczniów i ukradziono jej przepaskę na głowę (vitta); swoją szkodę ocenia na 6 grz. (ACC 89, 26v).

1514 Barbara z Przedm. S.M. →p. 5Ac: Grzegorz pleb.

1514-19 Jan z Koła introligator, mieszkający (manens) na Przedm. S.M.: 1514 tenże przyjmuje duchownego (discretus) Jana z Uniejowa na 3 l. jako ucznia w sztuce introligatorskiej; uczeń zobowiązuje się dbać o księgi powierzone Janowi, a jak coś zniszczy, to zapłaci wg oświadczenia mistrza; z kolei Jan zobowiązuje się dawać mu przez 3 l. koszule i buty, a po upływie 3 l. 1 kopę gr albo tunikę o takiej wartości (AC 2 nr 1696); 1519 tenże Jan stryj [to jego przydomek (Stryj) czy był on stryjem Tomasza?] i Tomasz z Wenetowa zawierają kontrakt: przez 3 l. Tomasz będzie terminował u Jana jako uczeń u mistrza, wykonując także prace domowe; jeśli Tomasz będzie chciał pracować [gdzie indziej], będzie musiał otrzymać zgodę mistrza; Jan w trzecim roku ma wypłacić Tomaszowi kopę gr albo dać tunikę o tej wartości (AC 2 nr 1720).

1516 [kmieć?] Maciej z S.M. →p. 3B.

1516 Wojciech przedmieszcz. (suburbanus) S.M. →p 5Aa.

1517 prac. Jan Funth z [Przedm.] S.M. →p. 5Ac: Marcin pleb.

1518 sław. [mieszczka pozn.] Katarzyna wd. po sław. Janie Goczałku, obecnie ż. sław. Jana Szmygiek, swój folw. za kościołem Ś. Marcina na przedm. Poznania przy ul. Nowe Ogrody sprzedaje Piotrowi Krzesińskiemu dz. w Krzesinach za 150 grz. (PG 15, 227).

1519 Kat. Koskowa z [Przedm.?] S.M. winna jest kościołowi Ś. Marcina w kilku ratach w sumie 2 grz. i 1 wiard. (LekDok 153; także →p. 5Aa).

1527 kan. pozn. [Jan] Wolski, regens wsi kapitulnej →Stęszewo [k. Pobiedzisk] w trakcie wizytacji zeznaje m. in., że jeden z zagrodników uciekł tr. przed zapustami ze Stęszewa i przebywa na pozn. Przedm. S.M. [raczej w części miej. niż kapitulnej] (CP 111, 109v-110).

1565 z rejestru domów, kamienic i dworów dzierżawionych i użytkowanych przez szl., a położonych na gruntach miej. (w m. i na przedm.): na Piaskach, Stelmachach, Stosach, Nowych Ogrodach i za Ś. Marcinem 35 domów i dworów szlach, z czego za [kościołem] Ś. Marcina dom Jankowskiego i dwór [kaszt.] biechowskiego [Jana Świdwy Szamotulskiego 1549-1565, zm. a. 1567 (UDR 1/2 nr 5)], a na Nowych Ogrodach pana Polickiego [najpewniej: Potulickiego] (LWK I/1, 129).

1581 uczciwi Marcin Gwida z ż., Wawrz. Rataj z ż., Jan szewc, Wit szewc, Marcin Pieloncz z ż., Jakub Gliniencz z ż., Paweł Murlia z ż., Łukasz Gładysz oraz wd. Zofia Garlinowa, a także Kasper Barabasz mieszkają za (retro) kościołem Ś. Marcina w cz. miejskiej (in fundo civili; M Poznań I 738 s. 10-12, 16 – dawniej sygn. V 15, V 17).

1598 zm. Anna wd. po Piotrze Śmiejce z Przedm. S.M. przekazuje dom bractwu literatów →p. 5Bf.

1619 →niżej: pobór.

Pobór [także →p. 3B]:

1563-69 z wykazów miej. podatku gruntowego: 1563-69 m. in. z [osady] „Za Ś. Marcinem”: 1563 od 148 gospodarstw domowych, w tym od 101 komor.; 1564 – od 48 gospodarstw, w tym od 22 komor.; 1567 – z 16 zabudowań (od 26 gospodarstw domowych), 1569 – z 30 zabudowań (61 gospodarstw; Waszak 90-91); 1564-69 m. in. [z osady] „Przed Ś. Marcinem”: 1564 od 29 gospodarstw domowych, w tym od 18 komor.; 1567 – z 27 zabudowań (od 74 gospodarstw); 1569 – z 13 zabudowań (od 28 gospodarstw; Waszak 90-91).

1567 z wykazu płatności szosu: mieszcz. pozn. Skrobiróg wybudował „Przed Ś. Marcinem” 6 domków czynszowych dla pozn. pospólstwa, w których znajdują się 22 gospodarstwa domowe; 1565 mieszcz. pozn. Kijewski ma „Przed Ś. Marcinem” 5 domów, Łukasz Barwierz 4 domy (Waszak 83).

1583 pobór z wsi (villa) s.M. z cz. kanonika pozn. [→p. 3B]; pobór z przedmieścia S.M. [tj. z części miej.?; tu formularz nie wypełniony]¹³Rzadkość występowania w wykorzystanych przez nas rejestrach poborowych płatności podatków król. z części miej. Przedmieścia Ś.M. wynika najpewniej z faktu, że należne podatki uwzględnione zostały w ogólnych sumach płaconych przez m. Poznań (MikaOpisy s. 30, 34; ASK I 4 k. 713, 718).

1619 z poboru podatku łanowego: na przedm. (suburbium) S.M. jest cz. przedmiejska, cz. szpitala Ś. Łazarza i cz. Stan. Potulickiego; z cz. [należącej do] Przedmieścia s.M. płacą od 7 zagr. po 6 gr, od 19 komor. po 2 gr, od 4 rzem. po 8 gr; 5 domów spłonęło w 1618 (MikaOpisy 67; także →p. 3B: jurydyka Potulickich).

Folwark (potem jurydyka) Ostrorogów Lwowskich na Przedm. Ś.M.¹⁴Do Ostrorogów nal. też jurydyka na przedm. →Świętego Wojciecha (tamże, p. 3C)

[Występujący w działach majątkowych Lwowskich w połowie XVI w. folw. na Przedm. Ś.M. jest najpewniej ident. z rolami posiadanymi przez nich na Nowych Ogrodach (→pod 1448) i w Wierzbicy (→pod 1508). Różnica w opisie położenia wynika z faktu, iż folw. został utworzony na gruntach granicznych. Z czasem ukształtowała się tam jurydyka; o poznańskich jurydykach →p. 3B, uwaga wstępna.]

1448 kaszt. kam. [potem kaszt. gnieźn.] Dobrogost oraz kaszt. międz. i starosta gen. Wlkp. Stan. Ostrorogowie, bracia niedzielni z →Lwówka, posiadają folw. i zagrodników na Nowych Ogrodach k. [kościoła] Ś. Marcina; zobowiązują się, że oni i ich sukcesorzy będą z tych ról płacili miastu 14 sk. [rocznie]; gdyby role te zostały sprzedane, to nabywca będzie płacił miastu 1 grz. rocznie (AR nr 389; WiesSoc 201).

1508 z par. Ś. Marcina pobór na cele wojenne płacony jest m. in. z Wierzbicy [część obecnej Wildy, dzielnicy m. Poznania], z folw. tamże pana [Ostroroga] Lwowskiego [zapewne wspomn. tu jeszcze Dobrogost młodszy zm. 1507-08 albo już jego syn Marcin (→niżej)] i mieszczan [pozn.] (MikaOpisy 1 = ASK I 3, 25; także →p. 5Aa).

1538-45 w podziale dóbr po śmierci Marcina Lwowskiego wd. po nim Urszula [z Sierpca] wraz z synem Stanisławem zw. młodszym otrzymuje m. in. całe przedmieście k. kościoła Ś. Marcina [tj. wszystkie dobra tamże posiadane przez zm. Marcina Lwowskiego] (z wyjątkiem 6 zagr. wyłączonych dla Wojciecha syna zm. Jerzego Lwowskiego [a bratanka zm. Marcina]) wraz z folw., który składa się z 2 ł. i 2 ogrodów [zagród?] (PG 18 k. 181, 228v; PG 80, 195v-197v; PG 87, 74-81; dokładniej o tym podziale →Lwówek – dobra); 1547 tenże Wojc. Lwowski kaszt. santocki sprzedaje Sebastianowi Noskowskiemu wicestaroście pozn. 6 ogrodów czyli zagród k. kościoła Ś. Marcina; rezydują w nich zagrodnicy: Piotr Roman, Grzegorz Kawka, Jan Śmieciek, Wojc. Gorasdo oraz Andrzej, Maciej i Paweł ss. zm. sołtysa ze Szczepankowa (PG 18, 342).

1563 pobór podatku król. z S.M za murami Poznania: z części Urszuli z Sierpca Lwowskiej kasztelanowej kowalskiej od komorników 8 gr, od rzemieślników 16 gr, [w sumie] płaci 3 zł 6 gr (MikaOpisy 12 = ASK I 5, 245; także →p. 3B); 1567 pobór z S.M., z cz. pani [Urszuli Lwowskiej kasztelanowej] kowalskiej od 29 zagr. po 2 gr, od komorników 2 grz., od 7 rzemieślników po 4 gr, od kotła do palenia gorzałki 12 gr , w sumie 6 zł 18 gr (MikaOpisy 17 = AKS I 5, 338v; także →p. 3B); [w rejestrze poboru 1577/78 wymieniono przedm. nal. do kanonika pozn. i przedm. pana Potulickiego (→p. 3B), ale brak wzm. o cz. Lwowskich].

Jurydyka Potulickich:

[Na lokalizację tej jurydyki na Przedm. Ś.M. pozwala wzm. z 1619 (→niżej). Nie można przy tym wykluczyć, że Potulicki nabył role od kapituły pozn., dowodnie posiadającej ogrody na Nowych Ogrodach (→p. 3B, zwł. pod 1510 i 1587). Grunty te (folw.?) znajdowały się najpewniej w tej cz. Przedmieścia Ś.M., na której oraz na gruntach wsi miej. Wierzbica powstało Wenetowo¹⁵WiesKościół 10, umieszcza (za KulTop) tę jurydykę na Wymykowie, czyli prawdop. w rejonie ul. Garncarskiej (np. w 1561 wieś Wymykowo określona jako położona powyżej [supra] Przedm. Poznańskiego [tj. Ś. Marcina] – M Poznań I 738, 22-26). Wszystko wskazuje jednak, że Wenetowo leżało między Nowymi Ogrodami a Półwsią, w okolicy obecnej ul. Półwiejskiej →np. kolorowy plan m. Poznania z 1784 (uzupełnienie mapy Karola Grunda z 1780), gdzie Ś. Łazarz zaznaczony jest na południowo-wschodnich stokach Przedm. Ś.M., na Nowych Ogrodach, przy drodze idącej od Bramy Wrocławskiej do Kościana i Wrocławia (Plany Poznania [→p. 7], nr 8). Wskazuje na to fakt, że w 1593 Stan. Potulicki darował 3 ł. roli na Wenetowie szpitalowi Ś. Łazarza, zbudowanemu z fundacji mieszczan pozn. w l. 1569-71 we wsi miej. Wilda (→Święty Łazarz); później sprzedał benedyktynkom pozn. dom i ogród na Przedm. Ś.M.; benedyktynki, przybyłe do Poznania w początkach XVII w., w 1613 nabyły grunty na Nowych Ogrodach sąsiadujące z posiadłościami szpitala Ś. Łazarza (SBP 24*; KulTop 37-40; akta tej jurydyki →APP, Jurydyki poznańskie 9 – od r. 1592).]

1565 z rejestru domów, kamienic i dworów dzierżawionych i użytkowanych przez szlachtę, a położonych na gruntach miej. (w mieście i na przedmieściach): [m. in.] na Nowych Ogrodach dwór pana Polickiego [najpewniej: Potulickiego] (LWK I/1, 129).

1577/78 pobór z par. Ś. Marcin na przedmieściu pozn.: z przedm. [ulicy?] (platea) [Piotra Potulickiego (PSB 28, 252-255)] wdy płockiego od 29 zagr. po 2 gr (tj. 1 zł 28 gr), od 2 kotłów gorzałki po 24 gr (tj. 1 zł 18 gr), od kowala 2 gr, od przekupnia (revenditor) 8 gr, od ubogich komorników 22 gr, od 1 woźnicy 6 gr (Mika Opisy 23 = ASK I 5, 730).

1619 na Przedm. (suburbium) S.M. jest cz. przedmiejska, cz. szpitala Ś. Łazarza i cz. Stan. Potulickiego; z cz. Potulickiego płacą od 14 zagr. po 4 gr, od 2 rudników [czyli jednak: kowali?] (ferarius) po 6 gr, od kowala (faber ferrarius) 6 gr, od 6 komor. po 2 gr, od krawca 6 gr; 10 domów spłonęło [w 1618, jak podano przy cz. nal. do Przedm. Ś.M.] (MikaOpisy 67; także →p. 3C: pobór).

3D. Uposażenie plebana Ś. Marcina.

[Do uposażenia (dos) pleb. Ś. Marcina nal. tereny na szczycie wzgórza Ś.M., wokół kościoła (m. in. tam znajdowały się dom pleb., szkoła i cmentarz par., →p. 5), a także tereny na północnym stoku wzgórza – na prawo od drogi do Buku, →p. 3A, 3B, 3C. Teren ten podlegał jurysdykcji plebana.]

1404, 1423(?), 1424 →p. 3A.

1446 [ogród?, role?] plebana Ś. Marcina →p. 3C.

1447 na wzgórzu S.M., k. drogi publicznej oraz obok domu i roli [mieszczki pozn.] Kat. Rot leży ogród plebana [Ś. Marcina] (MPń I 293, 36v; →p. 3C).

1450 rola plebana Ś. Marcina na Nowych Ogrodach, za nią m. in. ogród [mieszcz. pozn.] Stan. Pustułki (MPń I 293, 113).

1456 ogród plebana Ś. Marcina na wzgórzu S.M., na Ligęzie (in Liganze) [czyli przy ogrodach mieszczanina pozn. Wojc. Ligęzy, →p. 3C, pod 1454], obok ogród, który rada m. Poznania sprzedaje uczc. Janowi Siekierce i jego ż. Małgorzacie za 1/2 grz,. czynszu rocznego (MPń I 294, 121v).

1499 teren nal. do kościoła Ś. Marcina →p. 3A.

1511 spór między pleb. Ś. Marcina a m. Poznań →p. 3B.

1511 dom drewniany na gruncie plebańskim czyli k. cmentarza; o ten dom toczył się spór pleb. Ś. Marcina ze starszymi cechu czapników [na Piaskach]; wspomn. też in. stary dom [należący do plebana Ś. Marcina], położony po przeciwnej stronie domu plebańskiego, w cz. [nal. do uposażenia] kanonii fundi Ś. Marcin →p. 5Bc.

4. Sołectwo w osadzie Ś. Marcin (jurysdykcja kapitulna).

1426 Jakub sołtys z S.M. k. Poznania toczy spór [o co?] z Andrzejem przeorem [kl. karmelitów] Bożego Ciała [k. Poznania] (ACC 9, 103).

1466 Marcin sołtys (villicus) i ławnicy „de villa popowska ibidem” [tzn. z części kapitulnej osady Ś. Marcin?] →p. 5Ac: Mikołaj kapłan gracjalny.

1549-57 Wojc. Bytyński olejarz (fusor ollarius) sołtys (villicus), Tomasz krawiec, Michał Gąska, Jan (Hannus) Wolff tkacz, Marcin Krawieczek, ławnicy przedmieścia u Ś. Marcina (suburbium apud Sanctum Martinum, S. Martini circa templum; suburbium Posnaniense circa edem S. Martini in hereditate et fundo prebnende a canonicatus Posnaniense; APP, Jurydyki poznańskie 17 k. 1-14v; także →p. 7A); 1557 4 X społeczność osady S.M. (communitas hominum prebende S. Martini) wybiera na sołtysa sław. Jana cieślę (lignorum faber), a na jego zastępcę Jana miecznika (gladiator); wybór zatwierdza Franciszek Wysocki kan. pozn. fundi Ś. Marcin; 1557 XI Michał Gąska, Jakub szewc, Wojc. Rzymski ławnicy, 1558 wśród ławników także Jan rzeźnik (tamże, k. 15-15v, 18v).

1556 Jan sołtys [tj. najpewniej zastępca sołtysa] ze Ś. Marcina (a S. Martino), ekonom [witryk] kościoła Ś. Marcina (LekDok 197; dokładniej →p. 5Ab).

1557 Szymon sołtys ze Ś. Marcina (M Poznań I 19, 252v-253; KulTop 263).

1587 wspomn. sołtys, ławnicy przysiężni i cała wspólnota fundum kanonickiego na Przedm. Ś.M. zwanym Wenetowo [najpewniej chodzi o ludzi z należących do kapituły ról na Nowych Ogrodach] →p. 3B.

5A. Kościół par. Ś. Marcina, patronatu kanonika kat. pozn. dzierżącego kanonię fundi Ś. Marcin.

[Now. 2, 354, odnosi fundację kościoła i par. Ś. Marcina do XI w., ale, jak podnosił to już E. Wiśniowski, Rozwój (→p. 7B), s. 399, przy obecnym stanie badań nie sposób takie stanowisko uzasadnić.

Wg Now. 2, 354-355, kościół Ś. Marcina założony przez kapitułę kat. pozn. to najstarsza par. lewobrzeżnego Poznania aż do ok. 1135; na N par. Ś. Marcina miała obejmować cały późniejszy obszar par. Ś. Gotarda (powstałej ok. 1135), a być może i Ś. Wojciecha. Na S par. Ś. Marcina aż do XII lub nawet XIII w. sięgać miała w okolice Głuszyny, bowiem w I poł. XV w. z Czapur dzies. pobierał pleban Ś. Marcina. Ostatnio WiesKościół 9, przypuszczał nawet (z czym trudno się zgodzić), że sama par. Ś. Marcina mogła zostać wydzielona z pierwotnej par. Ś. Wojciecha.

Niewątpliwie jednak to z par. Ś. Marcina wydzielona została ok. 1262 parafia Ś. Marii Magd. – par. nowo lokowanego m. Poznania (tak też m. in. →E. Wiśniowski, Rozwój, s. 399; a ostatnio T. Jurek, Wokół zagadek najdawniejszych dziejów poznańskiej fary, KMP 2003, nr 3, s. 46-62). Odtąd do par. Ś. Marcina należały przedmieścia otaczające m. Poznań: od E Garbary aż za most chwaliszewski i dalej na N ku młynowi nad Wartą [→niżej, pod 1421], na S – Piaski i osiedla przed Bramą Wrocławską po Półwsie i Nowe Ogrody, następnie idąc na W – Górczyn [→niżej, pod 1482], Junikowo, Ławica aż po Skórzewo (które 1300 w otrzymało własną par. pod wezwaniem ŚŚ. Marcina i Wincentego, →p. 5Aa), wreszcie – Glinki i (jak pokazuje wizytacja z 1628, →p. 5Aa) Góra Zamkowa (Now. 2, 353; A. Gąsiorowski, w: DzPoznania 228; WiesKościół 8).

Ze źródeł podatkowych, głównie poboru szosu, wynika, że na terenie par. Ś. Marcina było w poł. XVI w. ok. 600 domów, kamienic i domków, co wedle Waszaka 87, oznacza ok. 1200 gospodarstw domowych tamże. W latach sześćdziesiątych XVI w. różne spisy podatkowe ujawniają na przedmieściach Poznania należących do par. Ś. Marcina od ok. 780 do nawet 1160 gospodarstw domowych, przy czym 1/2 z nich to gospodarstwa komorników, a tym czasie w domach i domkach na Przedmieściu Ś.M. notowano od 89 do 148 gospodarstw domowych (Waszak 87; WiesKościół 12).

Najstarsza znana obecnie księga par. to księga chrztów z l. 1599-1619 (np. Waszak 75 =AAP, PM 232/01), natomiast wizytacja z 1610 wspomina o metrykach chrzczonych oraz zmarłych spisywanych od 1548 (AV 4, 1a).

W wykorzystanych źródłach położenie kościoła określane jest zwykle jako za murami m. Poznania, na Przedm. Ś.M. (extra muros, in suburbio S. Martini, in S. Martino) – w przywoływanych zapiskach pomijamy te uszczegółowienia.]

5Aa. Kościół, prawa par., uposażenie (także →p. 5Ab, 5Da).

1252, 1253 wspomn. kościół Ś. Marcina →p. 3A.

1284 w dok. ks. Przemysła II dla →Górczyna wspomn. m. in. o przeznaczeniu 2 ł. wolnych dla plebana [Ś. Marcina] (Wp. 1 nr 547); 1390 kopię tego przywileju potwierdza rada m. Poznania, bowiem or. spłonął w pożarze miasta [w 1314], spalonego przez ks. Władysława Łokietka (Wp. 3 nr 1895; dokładniej o obu dokumentach →Górczyn, p. 4)¹⁶Przywilej dla Górczyna i jego potwierdzenie w 1390 wzm. w wizytacji par. w 1662 (AAP, PA 338/1, 27). Kotowski 14-15, na podstawie tej wizytacji, pisze o darowaniu przez księcia kościołowi Ś. Marcina „220 mórg brandenburskich” na Górczynie i Wildzie; powołując się zaś na Kotowskiego, WiesKościół 9, mówi błędnie o „niezachowanym dokumencie” Przemysła II z 1284, w którym ks. darował kościołowi „jakieś grunty na Górczynie i w Wierzbicy”.

1300 bp pozn. Andrzej Zaremba wyłącza Skórzewo z par. Ś. Marcina pod Poznaniem i eryguje w →Skórzewie nową par. pod wezwaniem ŚŚ. Marcina i Wincentego (Now. 2 s. 65, 355, 370, wg ŁOp. 1, 270, gdzie powołanie na księgę przywilejów kapituły pozn.; w księgach tych, które wykorzystali wydawcy Wp., brak jednak takiego dok.).

1404, 1423 role k. kościoła Ś. Marcina: posiadłości tego kościoła oraz należące do prebendy Ś. Marcina w kapitule kat. pozn. →p. 3A.

1421 Piotr pleb. u Ś. Marcina oraz Sędek pleb. u Ś. Wojciecha za murami Poznania zawierają ugodę w sprawie przynależności par. domów k. mostu [chwaliszewskiego], leżących po prawej [jego] stronie idąc od katedry do miasta [na lewym brzegu Warty], oraz młyna nowego przed murami Poznania czyli [nal. do] Kaspra mieszcz. pozn.; Sędek zobowiązuje się, że plebani Ś. Wojciecha nie będą, pod zakładem 20 grz., przeszkadzali plebanom Ś. Marcina w sprawowaniu tam opieki duszpasterskiej (ACC 5 k. 38v, 43); 1421 tenże Piotr Wojciechowy pleb. u Ś. Marcina toczy spór z Mik. Lantmanem plebanem u Ś. Marii Magd. i rajcami pozn. o jurysdykcję par. nad [tzw. nowym] cmentarzem za murami miasta, na przedm. Gaska [→p. 5E] założonym przez plebana u Ś. Marii Magd. na terenie podległym par. Ś. Marcina; w wyniku ugody cmentarz zostaje przyznany kościołowi Ś. Marii Magd., ale dla pleb. Ś. Marcina zastrzeżono rocznie 1/2 ofiar składanych z okazji pogrzebu (oblaciones funerales) oraz 15 gr na każde Suche Dni z tytułu ofiar składanych w kaplicy (oraculum aut ecclesia, oratorium), gdyby ją na tym cmentarzu zbudowano [w l. 1422-26 powstał tam kościół Wszystkich ŚŚ., →p. 5E]; w ugodzie podkreślono także, że grunt (area) k. kościoła Ś. Marcina, po lewej stronie drogi prowadzącej do Buku, nal. do uposażenia (dos) plebana tego kościoła i rada miej. nie będzie mu w tym posiadaniu przeszkadzała; ugoda została zawarta pod zakładem 600 dukatów (ACC 5, 37-38v; na podstawie tej zapiski Now. 2, 618, inaczej o zobowiązaniach na rzecz pleb. Ś. Marcina).

1422 Marek pleb. u Ś. Marcina; oficjał pozn., jako wyznaczony w tej sprawie przez bpa pozn. Andrzeja [Łaskarza], rozstrzyga spór między tymże Markiem a Mik. [Peszlem]¹⁷Mik. Peszel był kapelanem (prepozytem) u Ś. Krzyża 1421-33, zm. krótko a. 1438 (Now. 2, 652; Wp. 10 wg indeksu) [współ]fundatorem i pierwszym kapelanem kaplicy trędowatych Ś. Krzyża w Poznaniu, należącej do tejże par. Ś. Marcina, w sprawie kompetencji duszpasterskich: kapelani Ś. Krzyża bez osobnej zgody plebana Ś. Marcina mogą udzielać sakramentów trędowatym żyjącym w domu [szpitalu] obok kaplicy oraz czeladzi szpitala (familia domestica), a także chować ich na cmentarzu przy kaplicy; w niedziele i in. święta oraz w in. wyznaczone dni kapelani mają osobiście lub przez in. kapłana odprawiać mszę, przy czym w niedziele i święta powinni skłaniać ludzi spoza szpitala do udziału we mszy w ich parafii; przed tą mszą wolno raz uderzyć w dzwon kaplicy, a to ze względu na mnogość dzwonów z [in.] parafii, natomiast podczas ewangelii i podniesienia wolno używać dzwonka [sygnaturki], aby pielgrzymi i przechodzący (viatores) k. kaplicy mogli wstąpić i adorować Ciało Pańskie; w dni powszednie kapelani Ś. Krzyża mogą dzwonić wg własnego uznania i potrzeby oraz przyjmować na msze wszystkich chętnych; ofiary złożone w kaplicy nal. do kapelana; w kaplicy ma być odpowiednio zabezpieczona chrzcielnica (Wp. 8 nr 954; Wp. 5 nr 366 reg.).

1424 na Wzgórzu S.M. wspomn. m. in. domy, role i ogrody k. kościoła Ś. Marcina, role i ogrody plebana Ś. Marcina, role i ogrody mieszczan pozn.; pr. jurysdykcji plebana Ś. Marcina na określonym terenie, pr. wypasania zwierząt na miej. pastwiskach i wydobywania gliny →p. 3A.

1428 na folw. położonym między rolami plebańskimi [najpewniej plebana u Ś. Marii Magd.] a rolami Marcina Drahimskiego, a należącym do zm. Konrada Ottendorfa mieszcz. pozn. (a teraz kupionym przez Jana Smoleckiego i jego brata Ludwika), ciąży 3 1/2 wiard. i 1 1/2 grz. czynszu oraz meszne [tzn., że folw. ten leży na terenie par. Ś. Marcina] na rzecz plebana Ś. Marcina (SBP s. 171 nr 487).

1428 Mikołaj pleb. u Ś. Marcina pozywa Jerzego z [Przedm.] S.M. o zaległe od 3 l. meszne: po 3 korce żyta i owsa (ACC 11 k. 59v, 67).

1435[?] z Czapur meszne płacą plebanowi Ś. Marcina [czyli Czapury nal. do tej par.] (ACC 19, 25v – notatka wniesiona in. atramentem między zapiski z 1435).

1447, 1449-50, 1451 dzierżawa dochodów kościoła Ś. Marcina →p. 5Ac.

1448 czynsze dla kościoła Ś. Marcina →p. 3B.

1448 [czynsz?, meszne?] dla S. Marcina →p. 3C.

1456 na roli na Piaskach, położonej obok Brukarki, po prawej stronie idąc do kościoła Bożego Ciała, ciąży 1/2 grz. czynszu miej. na rzecz kościoła Ś. Marcina (MPń I 294, 111).

1458 kapituła kat. pozn. rozstrzyga spór między plebanem [brak imienia] Ś. Marcina a dominikanami pozn. o pr. pochówku u dominikanów: zgodnie z pr. dana osoba może zadecydować o swoim pochówku u dominikanów, ale stosowna część opłaty (porcio canonica) ma być wniesiona na rzecz pleb.; dominikanom nie wolno nakłaniać ludzi do tej decyzji, brak takiego nakłaniania ze strony zakonników mają przed pochówkiem potwierdzać spowiednik zmarłego i 2 świadków; ponadto dominikanom wolno śpiewać psalmy i wigilie w intencji zmarłego oraz prowadzić procesję z ciałem tylko w granicach klasztoru, po dostarczeniu tam ciała zmarłego; rozstrzygnięcie to dotyczy też wszystkich in. parafii w diec. pozn. (AC 1 nr 500 = CP 29, 204v).

1459 w sporze Andrzeja [z Polanowic] pleb. u Ś. Marcina [o nim dokładniej →p. 5Ac] z kapłanami i klerykami mieszkającymi k. kościoła Wszystkich ŚŚ. (penes ecclesiam... domicilia et habitationem habentes) sędziowie polubowni (Wincenty ze Strzałkowa archid. pszcz., Mikołaj z Kościana kan. pozn. i Szymon z Jezior wikariusz wieczysty w kat. pozn.) doprowadzają do ugody, pod zakładem 100 fl. (płatnych po połowie: stronie poszkodowanej oraz kościołowi Ś. Marii Magd. [tj. farze m. Poznania]): wszystkie miejsca i domy na nowym cmentarzu k. Wszystkich ŚŚ. za murami Poznania [na przedm. Gaska; →p. 5E] na terenie par. Ś. Marcina, które zamieszkują wspomn. kapłani wraz ze swymi domownikami (cum familia), są wyjęte spod praw par. Ś. Marcina, z obowiązku płacenia stołowego, świętopietrza, ofiar [mszalnych] (oblationes), uczestniczenia w procesjach u Ś. Marcina; gdyby jednak domy te zasiedlili ludzie świeccy [tj. nie związani z domownikami wspomn. kapłanów], zobligowani będą do przestrzegania praw par. Ś. Marcina; wspomn. kapłani (tak altaryści, jak i kapłani gracjalni) mieszkający na nowym cmentarzu, na mocy zezwolenia plebana Ś. Marcina, mogą udzielać sobie i swoim domownikom sakramentów, jak i przyjmować je w kościele Ś. Marii Magd. parafialnym dla Poznania (LekDok 12-14).

1467 Piaski w par. Ś. Marcin →niżej: Tomasz pleb.

1467-94 szl. Tomasz z Wielawsi [obecnie Wielowieś] w pow. pyzdr., pleb. u Ś. Marcina [o nim dokładniej →p. 5Ac] procesuje się o opłaty kościelne i czynsze nal. kościołowi par.: 1467 tenże pleb. pozywa Jakuba Kaletnika i Szymona szewca z ul. Czapników na Piaskach [okolice dzisiejszej ul. Strzeleckiej] o 15 grz. czynszu rocznego (od każdego z pozwanych po 1/2), należnych kościołowi Ś. Marcina z ich domów na mocy dok. Pełki kantora [pozn.] i wik. gen. in spiritualibus [w l. 1412?, 1413] bpa pozn. Wojciecha [Jastrzębca]; pleb. [przedstawia] dok. [Pełki] opatrzony pieczęcią (LekDok 17-18 = ACC 46 k. 33v, 39); 1467 tenże pleb. pozywa Jakuba i Szymona szewca z Piasków o 16 sk. czynszu z ich domów na Piaskach, należnego kościołowi Ś. Marcina od 16 l. na mocy dok. zm. Pełki oficjała pozn.; sędziowie polubowni (m. in. Mikołaj z Soboty wik. i oficjał gen. pozn.) doprowadzają do ugody i wyrokują, że pleb. i jego następcy nie mają pr. pobierania wspomn. czynszu (LekDok 15-17 = ACC 46, 146); 1467 tenże pleb. toczy spór z dominikanami pozn. o dokonywane u nich pochówki i należne z tego tytułu plebanowi Ś. Marcina opłaty (porcio canonica); powołuje się przy tym na rozdz. VI statutów prowincjalnych¹⁸Najpewniej chodzi o statuty prowincjalne abpa gnieźn. Mik. Trąby z r. 1420, przy czym ustalenia odnośnie wspomn. opłat znajdują się tam w księdze III, rozdz. 11-12 i w księdze V, rozdz. 15 (Statuty synodalne wieluńsko-kaliskie Mikołaja Trąby z r. 1420, z materiałów B. Ulanowskiego wydali J. Fijałek, A. Vetulani, Kraków 1915-1920-1951, s. 58-61, 112-113; także: I. Skierska, Obowiązek mszalny w średniowiecznej Polsce, Warszawa 2003, s. 99-100) [to zapewne cd. sporu z r. 1458, →wyżej] (LekDok s. 18-20, 21); 1480 tenże Tomasz pleb. i Szymon kan. kolegiaty Ś. Marii Magd. w Poznaniu zawierają przed bpem pozn. Urielem [Górką] ugodę w sprawie mesznego i świętopietrza, które z tytułu praw par. powinny być płacone plebanowi przez wspomn. Szymona z domu i działki (położonych między folw. Piotra Łukaszowego rajcy pozn. i domem Jana Pylata ze Stobnicy altarysty w Krerowie) na Garbarach k. Poznania; wspomn. Piotr Łukaszowy, kolator wspomn. prebendy kan., którą dzierży Szymon, oświadcza, że dom nal. do prebendy i związany jest z kolegiatą (jednocześnie kościołem farnym) Ś. Marii Magd. i jako taki podlega imm. kościelnemu i zwolniony jest z płacenia mesznego i świętopietrza do kościoła Ś. Marcina, wyjęty jest bowiem spod zwierzchnictwa par. tego kościoła; ugoda zatwierdza ten stan rzeczy (AE III 6); 1480 tenże pleb. w sporze z witrykami kościoła Ś. Marcina o świece ofiarowywane do kościoła oraz o [sposób] powoływania dzwonnika i organisty →p. 5Ab; 1482 tenże pozywa kustosza gnieźn. [i kanonika pozn.] Wojc. [Skórę] z Gaju jako tenutariusza 3 ł. soł. w nal. do kapituły kat. pozn. wsi →Górczyn i domaga się płacenia mesznego ze wspomn. łanów; oficjał pozn. wyrokuje, że każdorazowy tenutariusz wspomn. łanów zobowiązany jest do płacenia mesznego plebanowi Ś. Marcina, podobnie sołtys i kmiecie z Górczyna (ACC 60, 22 = LekDok 32-33); 1486, 1496 tenże zapisuje kościołowi Ś. Marcina czynsze →p. 5Ac; 1486 tenże Tomasz toczy spór z Urszulą Duszową z Poznania, Urszulą Wierzbiną wd. po Benedykcie Surbyerzs i Mik. Labb czapnikiem z Piasków k. Poznania o czynsz roczny 14 sk. należny kościołowi Ś. Marcina z ról i domów pozwanych; Tomasz przedstawia bpowi pozn. Urielowi [z Górki] wyrok ostateczny oficjała i wikariusza gen. pozn. Wojciecha z Gaju [oficjał i wikariusz od 1484] i prosi o jego utrzymanie i potwierdzenie, a pozwani uważają wyrok za niesprawiedliwy; kanonicy i prałaci [wyznaczeni przez bpa], którym przedstawiono sprawę do oceny, uznają wyrok oficjała za sprawiedliwy¹⁹Sprawa jest zastanawiająca, bowiem wg prawa kan. od wyroku ostatecznego oficjała diecezjalnego nie przysługiwało odwołanie do jego ordynariusza. Odwołać się od takiego wyroku można było do metropolity (abpa gnieźn.) lub jego oficjała gen. Ordynariusz też nie zatwierdzał wyroków swoich oficjała czy wikariusza (np. A. Gąsiorowski, I. Skierska, Średniowieczni oficjałowie gnieźnieńscy, RH 61, 1995, s. 38-39) (AE III 109-109v); 1493 tenże Tomasz pleb. pozywa Mac. Furmana i Pawła Koniecznego chłopów (laici) z Nowych Ogrodów o niezapłacenie mesznego (w dwojakiego rodzaju zbożu) na rzecz kościoła Ś. Marcina [z tytułu przynależności par. Nowych Ogrodów]; chłopów zachodzi w sądzie konsystorskim [tj. przejmuje sprawę] Mikołaj prepozyt Ś. Marii Magd. w Poznaniu i prepozyt szpitala Ś. Ducha za murami Poznania, który wnosi o oddalenie pozwu i zdjęcie ekskomuniki nałożonej na wniosek tegoż Tomasza na. chłopów, gdyż role, które dzierżawią pozwani od Mikołaja prepozyta, nal. do uposażenia prepozytury szpitala Ś. Ducha i podlegają imm. kościelnemu [tj. wyjęte są spod prawa par.] i dlatego plebani Ś. Marcina nie mogą się z tych ról domagać mesznego; 1494 ze wspomn. chłopów zdjęta zostaje ekskomunika (LekDok s. 68-69, 72-73).

1470 Estera wd. po [mieszcz. pozn.] Augustynie malarzu dysponuje, że po jej śmierci 44 grz., które ma zapisane przez zm. męża z tytułu posagu i wiana, jej wnuki Aleksy i Barbara, dzieci jej zm. syna Łukasza kuśnierza, mają przekazać w równych częściach kościołom Ś. Marii Magd., Ś. Marcina i Ś. Bernardyna [kl. bernardynów na Piaskach, →p. 5E] na modlitwy za duszę Estery (MPń I 296, 162).

1476 Małgorzata wd. po uczc. Jakubie Theschner z Piasków 1 grz. czynszu rocznego od sumy głównej 12 grz., którą jej zm. mąż (jako egzekutor testamentu zm. Agnieszki służącej zm. Bartosza cegielnika) zapisał jej na domu i roli Jana Fagiela i jego ż. Doroty (jak mówią dokumenty wystawione pod pieczęcią m. Poznania), daje kościołowi Ś. Marcina, którego witrycy (vitrici et economi) mają obracać te środki na potrzeby odnowienia kościoła; darowiznę przyjmują Błażej kaletnik (perifex) i Jakub mydlarz (smigmifex) [aktualni] witrycy u Ś. Marcina (LekDok 25-27); 1489 (obl. 1490) burmistrz i rajcy m. Poznania poświadczają, że zgodnie z testamentem zm. Małg. Thesznarowej na domu i roli zm. Jana Fogiela [=Fagiela] i jego ż. Doroty zapisane zostały dla kościoła Ś. Marcina czynsze: 1) 1 grz. od sumy głównej 12 grz., jak mówią 2 dokumenty rezygnacji z 1 IX 1469, 2) 20 gr od sumy głównej 5 grz., jak głoszą dokumenty z 4 VII 1466 (LekDok 66-67).

1480 Garbary, 1482 Górczyn w par. Ś. Marcin k. Poznania →wyżej: Tomasz pleb.

1488 panna Marta z Kościana, decydująca się na zamieszkanie w Poznaniu we wspólnocie pobożnych panien [bernardynek?, ich kl. znajdował się na terenie par. Ś. Marcina, →p. 5E] zapisuje kościołowi Ś. Marcina 2 grz. czynszu rocznego od sumy głównej 24 grz. kupionego od Ludwika Giecza sołtysa w →Kiełczewie; z tego czynszu 1/2 grz. przypada plebanowi (jest nim mgr Tomasz z Wielawsi), a 1 1/2 grz. wikariuszom i rektorowi szkoły (ACC 66, 104v = LekDok 61-66).

1493 uczc. Marcin młynarz z położonego nad rz. Cybiną młyna Ś. Jana joannitów pozn. za murami Poznania [→Święty Jan] sprzedaje z zastrz. pr. wykupu plebanowi (obecnie jest nim mgr Tomasz z Wielawsi) i wikariuszom kościoła Ś. Marcina 1 grz. czynszu rocznego od sumy głównej 12 grz.; czynsz ten wcześniej ciążył na sołectwie w →Kiełczewie; 1495 czynsz ten Tomasz pleb. darowuje kantorowi szkoły par. u Ś. Marcina; każdorazowy kantor zobowiązany jest w środy uczniom szkoły czytać i objaśniać trzecią cz. Alexandri cum accentibus²⁰Chodzi tu chyba o trzecią cz. dzieła „Doctrinale” Alexandra de Villa Dei / de Villedieu (1170?-1240?) (LekDok 69-71, 74-76).

1493-1502 czynsze płacone przez m. Poznań na rzecz kościoła Ś. Marcina: 1493, 1495, 1496 20 gr czynszu, 1497 20 gr czynszu na rzecz witryków tego kościoła [czy poprzednie płatności także na ich rzecz?] (SBP s. 364, 390, 419, 433); 1502 pleb. [brak imienia] Ś. Marcina zwalnia miasto na rok z płacenia czynszu 1/2 grz. zapisanego na wykuszu (propugnaculum) k. Bramy Wielkiej (AR nr 1878).

1496 donacja testamentowa Anastazji wd. po Macieju stelmachu m. in. na rzecz kościoła Ś. Marcina →p. 5Ac: Szymon wikariusz.

1501 Stefan komendarz (commendarius) [zarządca] kościoła Ś. Marcina pozwany przez kmieci i zagrodników ze wsi Górczyn, którzy twierdzą, że wedle starego zwyczaju, gdy przychodziła pora płacenia mesznego [w zbożu], pleb. przysyłał po nie własne wozy, ale mimo to w br. tenże Stefan tego nie uczynił, a ponadto spowodował obłożenie ich ekskomuniką za niezapłacenie mesznego; wskazują też, że tenże Stefan nie trzyma, jak to było od dawna w zwyczaju plebanów Ś. Marcina, koni, by pojechać do Górczyna z komunią do chorych; pozwany odpowiada, że wprowadził zwyczaj, że to kmiecie swoimi wozami przywożą mu meszne i przysyłają konia, gdy trzeba pojechać z komunią do chorego; tenże Stefan pozywa także Jakuba Pióro z Poznania, włodarza wsi Górczyn [nal. do m. Poznania], o niepłacenie 2 miar żyta mesznego z uprawianych przez niego ról Wierzbica [obecnie cz. Wildy, dzielnicy Poznania]; Jakub odpowiada, że nigdy z tych ról nie płacono mesznego plebanowi Ś. Marcina; tenże Stefan pozywa także wspomn. Jakuba Pióro o pobrane przez niego od 4 zagrodników z Górczyna 4 gr czynszu rocznego należnego plebanowi Ś. Marcina; Jakub odpowiada, że czynsz ten, faktycznie należny plebanowi, pobrał na polecenie burmistrza i rajców pozn.; oficjał nakazuje Jakubowi zwrot wspomn. czynszu plebanowi w ciągu 3 dni (LekDok 79-80) [także →niżej: Bartłomiej Siekierzecki, pod 1548: spór o w/w kwestie].

1508 do par. Ś. Marcina nal.: [wieś] Wierzbica [cz. Wildy]²¹W 1510 czynsz 2 grz. z ról „na Wierzbicy” (in Wyrbycze) należał do uposażenia prepozyta kapituły kat. pozn. Opisano wówczas położenie tych ról: na przedm. k. [kościoła] Ś. Marcina, za (post) [szpitalem] Ś. Krzyża, obok szubienicy w Półwsi [obecna ul. Półwiejska] (LBP 25) oraz znajdujące się tamże folwarki: pana [Ostroroga] Lwowskiego, mieszczan – Jakuba Wildy [=Wilda], rzeźnika Chorąży, Walkierowej oraz wikariuszy wieczystych kat. pozn., a także [wieś] Górczyn i młyny: Widawski [nal. do Widawskich rodziny mieszcz pozn., nad Wartą i fosą miej., za murami m. Poznania, na N od Bramy Wielkiej] o 2 kołach i za kl. Dominikanów o 3 kołach (MikaOpisy 1 = ASK I 3 k. 25, 26v).

1510 kościół par. Ś. Marcina, w nim altaria [formularz nie wypełniony] (LBP 67).

1509 Stanisław z Krakowa penitencjarz w kat. pozn. zapisuje w swoim testamencie liczne darowizny na rzecz pozn. instytucji kościelnych, m. in. 1 kopę gr dla kościoła Ś. Marcina [na trycezymę i wigilie za jego duszę?] (AC 2 nr 1638).

1511 Mik. Regelk kupiec z Pułtuska darowuje kościołowi Ś. Marcina 11 wiard., które Grzegorz Corbuth z Szamotuł jest mu od 3 l. winien za konia (LekDok 87).

1511-16 Grzegorz pleb. u Ś. Marcina [o nim →p. 5Ac] toczy spory w interesie kościoła Ś. Marcina, także w związku z jego przebudową:

1511-12 tenże Grzegorz pozywa Piotra Furmana z Nowych Ogrodów i Mac. Swola z Półwsia²²W trakcie procesu pozwani określani byli także jako: z Nowych Ogrodów, z Przedm. Ś.M. (LekDok 104) – najpewniej ze względu z jednej strony na graniczne położenie spornych ról, a z drugiej – na płatności należne Ś. Marcinowi. Możliwe też, że obaj posiadali także role (własne?, dzierżawione?) na Przedm. Ś.M. Najpewniej należy ich uznać za przedmieszczan zajmujących się uprawą roli – określeni byli w aktach procesowych przydomkami „uczciwi” (providi), „pracowici” (laboriosi) albo „chłopi” (laici), którzy uprawiają role folwarku pleb. Ś. Marii Magd. w Poznaniu leżące za kościołem Ś. Marcina [na Nowych Ogrodach, →niżej], o zaległe po 2 miary żyta i owsa rocznie mesznego z tytułu położenia tych ról na terenie par. Ś. Marcina; 1511 pozwani odpierają, że są to role plebańskie Ś. Marii Magd. i nie płaci się z nich mesznego ani in. zboża plebanom Ś. Marcina, a wyjątkowa była sytuacja, gdy płacono pod przymusem zm. pleb. Tomaszowi [z Wielawsi]; tenże Grzegorz pleb. przedstawia w sporze swoich świadków: Jakuba z Szamotuł kanonika [koleg.] NMP in Summo, Jakuba Wildę i Jakuba Janika mieszczan pozn. oraz Szymona Kunę z Przedm. S.M.; wspomn. Jakub z Szamotuł zeznaje, że te 3 ł., które są przedmiotem sporu, leżą w opust. wsi Wierzbica [obok Nowych Ogrodów; cz. obecnej dzielnicy Wilda] i nal. do kościoła Ś. Marii Magd., a za czasów zm. Drachowskiego²³Drachowski pleb. u Ś. Marcina skądinąd nieznany, ale między 1459 a 1467 znane nam źródła nie wskazują imienia aktualnego plebana u Ś. Marcina →p. 5Ac, plebana u Ś. Marcina, oraz zm. [Piotra Bnińskiego] Mosińskiego plebana u Ś. Marii Magd. [w 1464, →Mosina – dobra, p. 6] i jego [ówczesnego] komendarza (comendarius) [zarządcy kościoła] dra dekretów Szymona Bedermana, uprawiający te łany płacili meszne plebanowi Ś. Marcina; w tym czasie śwd. był notariuszem w konsystorzu [pozn.] i pięczętarzem (sigillifer) tamże [opiekunem pieczęci urzędowej?]²⁴Jakub syn Piotra z Szamotuł jako notariusz publiczny uzyskał admisję w diec. pozn. w 1464; księgi konsystorza pozn. prowadził 1467-71; poświadczony jest dobrze jako prokurator w konsystorzu pozn. za oficjalatu (wspominanego poniżej) Wojc. Skóry z Gaju (1484-87), był nim także jeszcze w 1513, w 1505 był surogatem (zastępcą) oficjała gen. pozn., a w l. 1494-97 prowadził księgi kapituły kat. pozn.; posiadał liczne beneficja – m. in. altarię i wikariat wieczysty w kat. pozn., był plebanem w Ryczywole 1479-1509, w Objezierzu od 1509, kanonikiem u NMP in Summo od 1505, 1496 występuje jako jej kustosz (I. Skierska, Późnośredniowieczny konsystorz poznański, w: Ostrów Tumski – kolebka Poznania, Poznań 2004, s. 113-114, 129-130), toczył się wtedy proces przeciw laikom uprawiającym te role, tzn. w l. 1491 i 1492 [!], gdy prepozytem u Ś. Marii Magd. był zm. Sędziwój z →Soboty [w l. 1471-76! (PSB 39, 552-553; KMP 2003, nr 3, s. 61-62)]²⁵Wszystko wskazuje, że Jakub najpewniej pomylił lata urzędowania Sędziwoja; także →przyp. poprzedni; te sporne role uprawiał najpierw rajca pozn. Piotr Łukaszowy [zm. 1489 (WSB 570)], a po nim także mieszczanie pozn.: Jakub Wilda, Jan Burchardt i Jakub Janyk; płacili oni z tych ról meszne plebanowi Ś. Marcina, Tomaszowi z Wielawsi, a o niepłacenie pozwał ich wspomn. Tomasz przed Mikołaja z Soboty oficjała i wikariusza gen. pozn. [w l. 1457-79; także →wyżej: Tomasz z Wielawsi, pod 1467]; o innych uprawiających te role świadek nie wie; oficjał ich wyklął; 1511 kolejny wezwany śwd. [plebana], Paweł z Winiar, dawny sołtys [z Winiar?], zeznaje, że przed 6 laty wraz z Szymonem Kuną z Nowych Ogrodów przez 2 lata uprawiał 1/2 [ł.?] roli i dawał ze swojej cz. zm. już Tomaszowi plebanowi u Ś. Wojciecha [!] po 2 korce żyta i owsa mesznego, analogicznie – Szymon Kuna; Paweł zeznaje też, że in. rolę od dawna uprawiał tam pozwany Mac. Swol i płacił po mierze żyta i owsa mesznego, oraz że gdy Jakub Wilda uprawiał swoją cz. roli (ale nie własną, tylko plebańską), to też dawał z niej meszne (LekDok 88-92; ACC 88, 231);

1512 Grzegorz pleb. przedstawia kolejnych świadków w powyższym sporze: Wawrzyńca wikariusza u Ś. Marcina [o nim →p. 5Ac, pod 1507-14], Stan. Sołtyska (Scholtiszek) zw. też Sołtysem z Półwsia i Stan. Stolka z Nowych Ogrodów; zeznają oni, że słyszeli, jakoby kościoł Ś. Marcina powstał wcześniej od kościoła par. Ś. Marii Magd. i kościoła katedralnego²⁶Wg Kotowskiego 4, chodzić tu miało o odniesienie do murowanej świątyni katedralnej, a nie do samego faktu jej erekcji; zeznają też, iż słyszeli, że wszyscy uprawiający role na Nowych Ogrodach płacili meszne do Ś. Marcina, bo role te są na terenie par. Ś. Marcina – dot. to także tych ról, o które toczy się spór; zeznają również, że w Górczynie są 3 ł. kapitulne, z których płacone jest meszne plebanowi Ś. Marcina; zeznają również, iż nie wiedzą o płaceniu dzies. (Stan. Sołtys mówi o dzies. snopowej); wspomn. Wawrzyniec powołuje się w swoich zeznaniach na zm. Stefana wikariusza u Ś. Marcina i prokuratora plebana Tomasza [z Wielawsi]; twierdzi też, że meszne ze spornych tu łanów sam pobierał w jednym roku, gdy był komendarzem (commendarius) zarządcą kościoła za Jana z Poznania pleb. u Ś. Marcina [→p. 5Ac, pod 1509]; wskazuje też, że z 3 ł. kapitulnych w Górczynie nie płacą Ś. Marcinowi mesznego, bo trzymał te łany przez 13 l. niegdysiejszy oficjał pozn. [Wojc.] Skóra [z Gaju] i nie płacił mesznego, ale wie też, że zaległości zostały spłacone pleb. Tomaszowi na mocy ugody (LekDok 96-101);

1512 mgr Jan z Dolska pełnomocnik [w całej sprawie] Piotra Furmana i Mac. Swola składa apelację od wyroku korzystnego dla tegoż Grzegorza plebana i prosi o odpowiedź w sprawie dokumentów apostolskich; oficjał oddala apelację, bo nie uważa, aby ona cokolwiek dała (LekDok 105); 1513 Piotr Furman i Mac. Swol z Przedm. Ś. Wojciecha [! – tak w treści zapiski, w jej nagłówku zaś: S. Martinus] pozwani przez tegoż pleb. Grzegorza o [zwrot] kosztów [postępowania sąd.] (LekDok 107 = ACC 89, 32); 1514 tenże Grzegorz pozywa wspomn. Mac. Swola i Piotra Furmana o meszne z uprawianych przez nich ról, położonych za (post) przedmieściem Ś.M. [tj. na Nowych Ogrodach]; pozwani odwołują się do [abpa] gnieźn. (LekDok 124);

1516 tenże Grzegorz pleb. pozywa Jakuba Głuszka (Glusschek) [z Poznania?, z Przedm. Ś.M.?] o niedotrzymanie umowy; Jakub otrzymał ok. 8 gr za wodę ze swojej studni, 6 gr za kupione u niego żelazo (ferrum), a dodatkowo od witryków jeszcze 10 gr, jednak złośliwie (maliciose) nie udostępnia wody na potrzeby murowania kościoła Ś. Marcina [w trakcie jego przebudowy]²⁷O kłopotach w dostępie do wody na Wzgórzu Ś.M. w średniowieczu i czasach nowożytnych →przyp. 1; pozwany chce odwołać się w tym sporze do pr. miejskiego (ius civile), ale oficjał odmawia (LekDok 134-135); 1516 tenże pleb. pozywa Jadwigę o 10 grz., które jej zm. mąż Wojc. Malla miedziownik z Garbar zapisał w testamencie kościołowi Ś. Marcina; kobieta odpowiada, że mąż uczynił bez jej zgody zapis na jej dobrach, a ponadto pozostawił wiele długów, które muszą być spłacone przed legatami; pleb. zaś odpiera, że testator uczynił zapis nie tylko na domu, lecz także na swoich ruchomościach, a szczególnie na narzędziach rzemieślniczych i przedmiotach z miedzi [spiżu?, czy generalnie: metalu? (ex ere)] (LekDok 135-136); 1516 tenże pleb. pozywa [dziedziczkę Pleszewa] Annę księżnę raciborską²⁸Anna to c. Zbigniewa z Tęczyna, a wd. po ks. opawskim i raciborskim Mikołaju III (zm. 1506), 2o voto (a. 1532) Janowa Kościelecka (J. Kurtyka, Tęczyńscy, Kraków 1997, tab. III.21) oraz mieszczan z Pleszewa i kmieci z Baranowa Wielkiego [Baranów k. Pleszewa, pow. kal.] o zapłatę 16 grz. czynszu rocznego; szl. Jan Spławski sędzia kal., jako główny dłużnik wspomn. Anny, zobowiązuje się do spłacenia 8 grz. czynszu (wraz z 16 gr kosztów) należnych wikariuszom i rektorowi szkoły u Ś. Marcina; wikariusze Ś. Marcina kwitują księżnę z należnego im od niej czynszu (LekDok s. 137-138, 140-141).

1516 Wojciech przedmieszcz. S.M. jest winien 4 grz. zapisane w testamencie kościołowi Ś. Marcina przez zm. Katarzynę (LekDok 131).

1516 uczc. Jan Nosek rybak z Rybitw [Rybaków] za murami Poznania jest winien kościołowi Ś. Marcina 5 grz. legowanych w testamentach: 4 grz. przez zm. Marcina Koszaka [Kosaka? (Coszak); →niżej: Kat. Koskowa] rybaka, a 1 grz. przez Barbarę [ż.] Wawrz. Pieczonego [→p. 5Ab, pod 1506] (ACC 92, 13 = LekDok 133).

1516-17 zakup drewna na potrzeby [przebudowy] kościoła Ś. Marcina →p. 5Ab.

1517 Marcin Święcicki pleb. u Ś. Marcina [o nim →p. 5Ac] pozywa uczc. Mac. Lejewodę i jego ż. [brak imienia] o należny kościołowi Ś. Marcina zapis testamentowy zm. Anny Pawłowej de Pancanowo [?, może to Paczkowo k. Swarzędza] (LekDok 145); 1517 tenże pleb.; prac. Jan Funth poręcza, że szl. Andrzej Krzesiński da 5 miar (metreta) owsa z tytułu mesznego zaległego za ub. r.²⁹Chodzi o role, które Andrzej Krzesiński posiadał na terenie podległym jurysdykcji par. Ś. Marcin: może na Nowych Ogrodach, gdzie w 1518 Piotr Krzesiński kupił [kolejny?] folw. (→p. 3C). Być może też Andrzej odziedziczył jakieś role na terenie par. Ś. Marcina po Janie Marzance, niegdyś Wielżyńskim (z Wielżyna), dz. w Krzesinach i rybaku król. w Poznaniu 1493 (→Krzesiny) (LekDok 146).

1519 Kat. Koskowa z [Przedm.?] S.M. [może wd. po Marcinie Koszaku?, →wyżej: pod 1516] winna jest kościołowi Ś. Marcina w kilku ratach w sumie 2 grz. i 1 wiard. (LekDok 153).

1521-45 Anzelm z Łukowa pleb. u Ś. Marcina [o nim także →p. 5Ac] oraz witrycy toczą spory z różnymi osobami w interesie kościoła Ś. Marcina: 1521 tenże pleb. oraz uczciwi Jan Thessar, Paweł Grosfager, Andrzej czapnik, Mazurek, Mac. Malowsthyk i Andrzej Religa, witrycy i parafianie kościoła Ś. Marcina, pozywają burmistrza i rajców m. Poznania o to, że po ś. Michale ub. r. [po 29 IX 1520] wysłali sługi [miej.] i zabrali drewno dębowe (robora) wartości 120 grz. [także →wyżej, pod 1516-17] i dachówki wartości 20 grz. przygotowane na potrzeby budowy [remontu i przebudowy] kościoła Ś. Marcina i obrócili je na potrzeby miasta, zniszczyli też ogrodzenie ogrodu plebana (6 grz.); ponadto szkody wynikłe z naruszenia imm. kościoła i plebana wyceniane są na 60 grz.; oficjał pozn. wyrokuje, że rada miej. ma zapłacić za drewno zabrane z kościoła Ś. Marcina na potrzeby zabezpieczenia i umocnienia miasta, licząc za każde drzewo (arbor) 6 gr, na ręce witryków kościoła Ś. Marcina w ratach po 6 grz. rocznie, a liczbę drzew pleban wskaże przysięgą świadków; rada miej. ma także zapłacić za szopę [wiatę] (schoppa) nad tym drewnem, a także zwrócić cegłę zabraną z kościoła; pleb. zaś rezygnuje z należności za zniszczone ogrodzenie gruntu (dos) należącego do plebana (ACC 96, 35 = AC 2 nr 1749; LekDok 153-155);

1539 tenże pleb. oraz witrycy (oeconomi) [brak imion] u Ś. Marcina pozywają egzekutorów testamentu zm. Wawrzyńca komendarza (commendarius, commendatorius) [zarządcy] tego kościoła (jednym z nich jest Marcin altarysta u Ś. Marcina) w sprawie domu, położonego k. kościoła Ś. Marcina, między domami jego kapłanów, w którym wspomn. Wawrzyniec mieszkał aż do swej śmierci, a który to dom wg nich nie należał do Wawrzyńca, bowiem w dużej mierze zbudowany został z jałmużny i pieniędzy plebana Anzelma; wspomn. egzekutorzy testamentu zaś dom ten wyłączyli z [majątku] kościoła i sprzedali osobie świeckiej, czyniąc kłopot Kościołowi, bowiem nie wolno mieć domów obok świątyni ludziom świeckim i karczmarzom; pleb. domaga się usunięcia świeckiego posiadacza [zwrotu domu]; sprawa trafia do administratora sede vacante [a jednocześnie oficjała], a że jest nim Anzelm Łukowski, to przekazuje on jej rozpatrzenie kan. pozn. Jakubowi Skrzetuskiemu i mgr. Wojciechowi z Grodziska penitencjarzowi w kat. pozn. (LekDok 160-162); 1539 tenże pleb. i witrycy [brak imion] pozywają uczc. Wojc. Wojnowskiego mieszczanina pozn., o zabranie z domku wspomn. zm. Wawrzyńca: dobrych zamków żelaznych wraz z kluczami, każdy zamek o wartości 1/2 kopy gr, drzwiczek żelaznych od piwnicy oraz drzwiczek żelaznych i żelaza piecowego o wartości [łącznej] 5 zł; pozwany twierdzi, że zanim opuścił dom, wstawił nowy zamek; sędzia kościelny postanawia, że wspomn. Wojnowski ma zwrócić stare zamki do drzwi oraz zaprzysiąc, że nie zabrał drzwiczek żelaznych od piwnicy i pieca oraz żelaza piecowego; jeśli nie złoży przysięgi, będzie musiał wszystko odkupić; o swoje pieniądze ma się upomnieć u egzekutorów testamentu zm. Wawrzyńca (LekDok 162-163);

1543 tenże Anzelm pleb. pozywa Stan. Strzempińskiego z Garbar, egzekutora testamentu zm. Błażeja garbarza, o czynsz [na rzecz Ś. Marcina] z domu wspomn. Błażeja (LekDok 168-169; także →niżej: Bartłomiej Siekierzecki, pod 1546-47); 1539 tenże →niżej; 1545 27 VII tenże pleb. i witrycy (oeconomi) pozywają karmelitów z kl. Bożego Ciała za murami Poznania o zapis testamentowy zm. Elżbiety z Rybaków na rzecz kościoła Ś. Marcina i przedstawiają na to dok. papierowy z daty 3 XII 1544, opatrzony pieczęcią bractwa rybaków; pozwani z kolei twierdzą, że wspomn. Elżbieta sporządziła 11 V [1545] drugi testament i darowała w nim karmelitom swój dom z wyposażeniem; karmelici przedstawiają ten dok. wystawiony przez Jana Kurka wysłannika [pełnomocnika? (legatus)] Wojciecha z Pyzdr notariusza publicznego (LekDok 169-170); 1548 tenże wspomn. jako zm., płatności za jego plebaństwa →niżej: Bartłomiej Siekierzecki.

1539 wspomn. jako zm. Wawrzyniec komendarz kościoła Ś. Marcina →wyżej.

1546-48 Bartłomiej Siekierzecki pleb. u Ś. Marcina [o nim także →p. 5Ac] toczy spory o płatności na rzecz kościoła Ś. Marcina: 1546-47 tenże toczy spór z uczc. Stan. Strzempińskim garbarzem z Garbar o czynsz z domu wspomn. garbarza (LekDok 177, 181; także →wyżej: Anzelm, pod 1543); 1547-48 [tenże] pozywa Pawła Janeczka, Feliksa, Piotra i Jerzego Gryczkę kmieci z Pabianowa o meszne z 3 ł. kapitulnych w Górczynie, które uprawiają (LekDok 180-181); 1548 tenże pleb. zawiera ugodę z kmieciami z Górczyna w sprawie zobowiązań w zbożu z ról uprawianych przez tych kmieci: mają oni – tak jak miało to miejsce wcześniej, za poprzedniego pleb. Anzelma przez ok. 30 l. – obok mesznego płacić także po 2 miary żyta i owsa na utrzymanie przez plebana konia, na którym ma on jeździć z sakramentami do chorych w Górczynie; konia tego pleb. ma trzymać w stajni k. kościoła; ma też co roku na święto Paschy [tj. w Wielką Sobotę] przybywać do Górczyna i tam święcić pokarmy (oscas novellas), jak to jest w zwyczaju u wielu świeckich; kmiecie zaś zobowiązani są dostarczać zboże do kościoła Ś. Marcina swoimi wozami i końmi (LekDok 187-192) [także →wyżej, pod 1501 – spór o w/w kwestie].

1563 do par. Ś. Marcina nal. Wierzbica opust. i Górczyn (MikaOpisy 9 = ASK I 5, 241 – rejestr poboru król.)

1574 kaplica na cmentarzu [k. kościoła] Wszystkich ŚŚ., w par. Ś. Marcina; spór o podległość par. i opłaty między pleb. Ś. Marcina a prepozytem Ś. Marii Magd. w Poznaniu (LekDok s. 218-219, 226-228); 1582 pleb. Ś. Marcina pozywa prepozyta Ś. Marii Magd. o zaległą roczną pensję z [tytułu korzystania z] kaplicy i cmentarza Wszystkich ŚŚ. (LekDok 246).

1575-91 Mac. Winarzewic z Ponieca pleb. u Ś. Marcina [o nim →p. 5Ac] toczy spory o płatności i zobowiązania na rzecz kościoła Ś. Marcina: 1575 tenże pozywa o meszne kmieci i karczmarza z należącej do kolegium wikariuszy [wieczystych] kat. pozn. części wsi Górczyn (LekDok 228-232); 1581 tenże pozywa Błażeja Janeczka, Pawła Trzaskę, Piotra Nietrzebkę i Wojc. Piotrowica kmieci z Pabianowa o meszne z uprawianych przez nich, a należących do kapituły kat. pozn., 3 ł. sołeckich w Górczynie; wskazuje, że zgodnie ze statutami prowincjalnymi posiadacze opust. ról soł. i kmiecych zobowiązani są do płacenia z nich mesznego, jeśli te role uprawiają; pleb. przywołuje też wydane w konsystorzu pozn. na korzyść plebanów Ś. Marcina wyroki w tej sprawie z l. 1482 i 1557; pozwani zaprzeczają, że uprawiają wspomn. role (LekDok 240-241) [spór o meszne z tych ról także →wyżej: Bartłomiej Siekierzecki, pod 1547-48]; 1582 tenże pozywa szl. Marcina Skrzetuskiego podstarościego międzyrzeckiego, niegdyś posiadacza trzeciej miary [czyli 1/3 dochodów?] z młyna zamkowego na Czapnikach k. Bramy Wrocławskiej, o zaległe płatności [na rzecz kościoła par. Ś. Marcina] (LekDok 243-244); 1582 tenże kwituje zapłatę 15 miar żyta i 15 miar owsa mesznego z folwarków nal. do m. Poznania: Wildzińskiego, Kopaszyńskiego i łanów prepozytury Ś. Ducha (LekDok 249-250); 1582 tenże →niżej: kaplica na cmentarzu Wszystkich ŚŚ.; 1582-83 tenże pozywa rajców m. Poznania o meszne z nal. do miasta: 1582-83 folw. w Wierzbicy, zaś 1583 z 3 ł. w Wierzbicy, należących do prepozytury Ś. Ducha, a od 6 l. uprawianych jako folw. miejski oraz z 1 1/2 ł. w Górczynie i tyluż w Wierzbicy; 1584 z młyna zw. Nowy k. kl. Bożego Ciała, 1583 pozywa też o meszne młynarzy z młynów w Czapnikach i Stelmachach oraz między mostami (LekDok s. 247, 250-251); 1584-91 tenże pleb. pozywa o meszne: 1584 młynarza Michała Alsznara z młyna Papiernik, 1591 Stan. Graffa posiadacza 1 ł. w Wierzbicy oraz sołtysa i kmieci z Górczyna (LekDok 252, 257-258).

1577/78 – 1695/96 do par. Ś. Marcina nal.: 1577/78 [m. in.] przedm. (platea) kan. pozn. [fundi Ś. Marcin] Gabriela Wysockiego i przedm. [jurydyka] wdy płockiego [Piotra Potulickiego], a także [wieś] Górczyn (MikaOpisy 23 = ASK I 5, 730; także →p. 3B); 1580 wsie m. Poznania: Gaj, Wymykowo, Muszyńska [Musza] Góra, Wierzbica, Górczyn (ŹD 43); 1583 wieś (villa) s.M., Gaj, Górczyn, Wymykowo, Muszyńska Góra, Wierzbica (MikaOpisy 30 = ASK I 4, 712v-713); 1610 wzgórze zamkowe (Now. 2, 647); 1619 Gaj, Wymykowo, Muszyńska Góra, Wierzbica, Górczyn (MikaOpisy 65); 1628 zamek pozn. i Pabianowo (AV 8, 95); 1695-96 zamek pozn., Międzymoście [między Bramą Wielką a mostem chwaliszewskim], Garbary, Grobla, Gaski i teren k. kościoła Wszystkich ŚŚ. [tj. nowy cmentarz], Piaski, Rybitwy, Czapniki, Stelmachy, Półwsie, Nowe Ogrody, ulice przed, za i k. kościoła Ś. Marcina (ante, post et circa ecclesiam Sancti Martini omnes plateae), Wenetowo, Musza Góra i Glinki oraz wszystkie tereny po rz. Flisę, a także wieś Górczyn i folw. Wilda (AV 18, 52; także →E. Wiśniowski, Rozwój [→p. 7], s. 398).

1585 zapis na rzecz wikariuszy kościoła Ś. Marcina →p. 3C.

1591 źle wykonane organy w kościele Ś. Marcina →p. 5Ac: Mac. Winarzewic.

1592-99 czynsze dla kościoła Ś. Marcina: 1592-97 8 grz. od sumy głównej 100 grz. zapisany na cz. wsi Krzesiny, 1599 16 grz. od sumy głównej 200 grz. na Ziółkowie [k. Gostynia] w pow. kośc. (LekDok s. 259-260, 264-265).

[1594] (wzm. 1662) kościół konsekrowany [po przebudowie, →p. 5Ba] pod wezwaniem Ś. Marcina i Przemienienia Pańskiego przez sufragana pozn. Jakuba Brzeźnickiego; dzień dedykacji kościoła i jego anniwersarz przypadają w pierwszą niedzielę po oktawie ś. Marcina (AAP, PA 338/1, 1).

1610 wizytacja kościoła Ś. Marcina: położony na gruncie kanonika pozn. [fundi Ś. Marcin], do niego nal. pr. patronatu; w kościele ołtarz główny (konsekrowany 10 XI 1594) i 6 in. ołtarzy [o nich dokładniej →p. 5B]; wymieniono m. in. wyposażenie w sprzęty i szaty liturgiczne, w tym monstrancję wielką srebrną wagi ok. 30 grz., zwieńczoną koroną ze szczerych pereł, zdobioną kamieniami; jest też mniejsza monstrancja pozłacana, krzyż srebrny z 4 kryształami, 11 koralami (dwunastego brak), z pelikanem na wierzchu (wartości 8 grz.), 9 kielichów; obok zakrystii zasłona [wielkopostna?] (tapeta); wspomn. księgi w bibliotece kościelnej – m. in. 3 mszały rzymskie, 1 stary mszał pozn. [tzn. z liturgią diec. pozn.?], brewiarze, agendy, kazania mistrza Mikołaja [może Sermones Mikołaja z Błonia?], Summa Silvestrina [z 1518, autor: dominikanin Silvester Prierias], kanony soborowe [synodalne?] (canones concilii), Ewangelia i homilie na niej oparte, stary antyfonarz pozn. i stary graduał na niedziele; do uposażenia kościoła Ś. Marcina nal.: 1 łan roli, rola zw. Wolenka darowana z folw., ogrodem i łąkami, rola zw. Stanczlewska z łąkami, dom pleb., który po spaleniu miał być odbudowany przez prepozyta [kap. kat.], domek dla wikariusza jest zniszczony, więc wikariusz mieszka w budynku szkoły; pr. parafialnemu Ś. Marcina [recte: Ś. Jana!] podlega od dawna 8 młynów: Nadolnik, Główieński [w Głównej czy na rz. Głównej?], Papiernik, Olszak, Szklany, Łączny, Świętojański, Topolnik – każdy z nich od każdego koła wodnego powinien dać miarę żyta lub mąki; kmiecie z wsi bpiej Główna dają po 2 gr z tytułu mesznego i po 1 gr stołowego, z Żegrza kmiecie dają po 15 gr mesznego, z Rataj zagrodnicy po 1 gr; w kościele jest 2 witryków [dokładniej →p. 5Ab]; w dekrecie powizytacyjnym liczne zalecenia, m. in. nakaz przedstawienia przez pleb. i altarystów wykazu dochodów, zabezpieczenia pieczęci kościoła Ś. Marcina i obligacji na rzecz fabryki kościoła, a także sporządzenia wykazu relikwi znajdujących się w kościele (AV 4, 1-12v).

1797 do par. Ś. Marcina nal. kaplica Ś. Łazarza wraz ze szpitalem (A. Weiss, Raporty dziekanów o stanie kościołów diecezji poznańskiej w 1797 roku, Lublin 2010, s. 122).

5Ab. Fabryka (fabrica ecclesiae) i witrycy (vitrici), zwani też opiekunami (tutores), a niekiedy ekonomami (economi, oeconomi) kościoła Ś. Marcina:

1427 Maciej rybak z Piasków zapisuje w testamencie na rzecz fabryki kościoła Ś. Marcina 20 drzew sosnowych (ACC 10, 92v).

1441 Maciej witryk u Ś. Marcina ma ogród na Nowych Ogrodach, obok winnicy mieszczanina pozn. Piotra Rewakera, po lewej stronie drogi z Nowych Ogrodów do Górczyna (AR nr 211).

1444-46 witrycy u Ś. Marcina toczą spór z prepozytem kolegiaty w →Głuszynie i altarystą altarii ŚŚ. Stanisława, Wincentego, Wawrzyńca i Wacława w kat. pozn. o należne im z racji testamentu [czyjego?] spłaty z młyna →Cietrzewka należącego do wspomn. altarii (ACC 27, 53; ACC 28, 88; ACC 29, 28v); 1449 Wacław Kobyłka pleb. Ś. Marcina i Mac. Rączka witryk tego kościoła potwierdzają odbiór z rąk Doroty młynarzowej i jej syna Macieja z młyna Szklanego całej kwoty 6 grz. zapisu testamentowego z młyna →Cietrzewka; jednocześnie uwalniają od poręczenia Woj. Gruczę, Jana młynarza z Łącznego Młyna i Andrzeja z młyna na Piaskach (ACC 31, 77).

1448 witrycy u Ś. Marcina pozywają Mikołaja krawca z Granowa o 6 gr z tytułu zapisu testamentowego zm. Stan. Chyły dla tegoż kościoła; oficjał pozn. wyrokuje, że wspomn. Mikołaj za zapłacić 1/2 grz. Dorocie Lutnickiej z tytułu dokonanego przez nią pochówku [Stanisława], witrykowi Ś. Marcina 6 gr i witrykowi kościoła w Granowie 6 gr (ACC 30, 76).

1462 opiekunowie (tutores) kościołów Ś. Marcina i Ś. Bernardyna [kl. i kościół bernardynów na Piaskach, w par. Ś. Marcin, →p. 5Eb] zeznają przed radą m. Poznania, że odebrali od prac. Jana Słupskiego sołtysa w Górczynie 20 grz. z tytułu zapisu testamentowego [czyjego?, zostawiono miejsce na wpisanie nazwiska] (AR nr 963).

1463 opiekunowie kościoła Ś. Marcina sprzedają uczc. Janowi Gema dom czyli dziedzinę na Piaskach, k. Rybaków, między dziedzinami Grzegorza Henriczy [syna Henryka?] i Wojc. Jedwabnego (MPń I 296, 4v).

1465 Maciej kołodziej i Jan witrycy u Ś. Marcina zeznają, że Albin zakonnik (frater) [joannita] u →Świętego Jana [k. Poznania] zrezygnował na rzecz kościoła Ś. Marcina z pr. do domu, który w testamencie zapisała mu jego siostra zm. Agnieszka z Piasków [k. Poznania] (LekDok 14).

1465 witrycy u Ś. Marcina →p. 5C.

1466 opiekun u Ś. Marcina Maciej stelmach (currifex) [chyba ident. z Maciejem kołodziejem] sprzedaje uczc. Mik. Chamnemu [mieszcz. pozn.; →p. 3C, pod 1469-73] dom zm. Wojciecha murarza, położony k. domu Bichty na Piaskach, na [ul.] Gaska [na W od kościoła Wszystkich ŚŚ., za obecną ul. Za Bramką]; zm. Wojciech przekazał ten dom w testamencie kościołowi Ś. Marcina (MPń I 296, 76v).

1466 Maciej konwisarz (cantrifusor) zapisuje opiekunom kościoła Ś. Marcina 2 grz. czynszu od sumy 24 grz. na swoim domu narożnym [na Przedm. Ś.M.?], położonym po prawej stronie [drogi?] idąc do tego kościoła; czynsz wykupiony w 1482 (MPń I 296, 77).

1472 Błażej i Jakub witrycy u Ś. Marcina zawierają ugodę z Janem Butnym i Janem Chodurem (Chodorem) witrykami kościoła Ś. Wojciecha [za murami Poznania] w sprawie pieniędzy zapisanych w testamencie obu kościołom przez zm. Wojciecha; witrycy Ś. Wojciecha zobowiązują się zapłacić im 1 1/2 grz. z pieniędzy pozyskanych od dłużników zm. Wojciecha; pozostała część tych pieniędzy przynależy witrykom kościoła Ś. Wojciecha (LekDok 24-25); rozliczenie jeszcze w 1478 (LekDok 29-30).

1476 Błażej kaletnik i Jakub mydlarz witrycy u Ś. Marcina →p. 5Aa.

1480 Bartłomiej (obecny w sądzie konsystorskim) i Antoni (nieobecny) witrycy u Ś. Marcina oraz Maciej kołodziej i Wojciech miedziownik starsi wspólnoty par. (seniores parochianorum) toczą spór z Tomaszem pleb. Ś. Marcina o świece używane przy egzekwiach i wprowadzaniu [do kościoła, chyba m. in. kobiet przy wywodzie po połogu], in. kwestie kościelne oraz o dzwonnika i organistę; oficjał pozn. rozsądzając spór postanawia: świece złożone z różnych okazji przy ołtarzu [głównym] pleb. ma obracać na swój użytek [także liturgiczny?], natomiast świece złożone przed cyborium i k. mar ze zwłokami oraz pieniądze zebrane na tacę, złożone na fabrykę kościoła lub w jakikolwiek sposób darowane [witrykom] zostają w dyspozycji witryków; dzwonnika, który potrafiłby grać na organach, wskaże pleban, który daje mu klucze do kościoła, a potem witrycy solidarnie powinni go wybierać; gdyby nie był organistą, a witrycy chcieliby mieć organistę, mają go uposażyć ze swoich dochodów; oficjał postanawia też, że we wszystkich in. kwestiach strony mają się kierować ustaleniami i sposobem zarządu z kościoła par. Ś. Marii Magd. w Poznaniu i in. kościołów parafialnych [w diec. pozn.] (LekDok 30-31).

1482 uczciwi Marcin Mertin[?] czapnik i Bernard kołodziej, witrycy u Ś. Marcina, pozwani przez Annę sierotę (jej opiekunem jest Bartłomiej wik. wieczysty kat. pozn.) córkę zm. Agnieszki z [Przedm.] S.M. w sprawie odwołania zapisu testamentowego wspomn. Agnieszki (ACC 60, 128v).

1486 Agnieszka z Kokundorfu daje na rzecz fabryki kościoła Ś. Marcina 1/2 grz., którą jest jej winna Dorota z [Przedm.] Ś.M.; wspomn. Dorota zobowiązuje się przekazać te pieniądze Tomaszowi pleb. i witrykom kościoła Ś. Marcina (LekDok 45-46).

1486 Wojc. Copersmeth z ul. Czapników na Piaskach k. Poznania daje na rzecz fabryki kościoła Ś. Marcina 6 grz. monety obiegowej; za te pieniądze Mik. Sulęcki kowal i Mac. Stosz czapnik z Piasków³⁰Czy ident. z Mac. Stoszem starszym bractwa czapników 1511? →p. 5Bc, witrycy u Ś. Marcina, za zgodą pleb. Tomasza [z Wielawsi] mają dawać 1/2 grz. czynszu rocznego z dochodów kościoła pochodzących z datków i ofiar wiernych składanych na tacę i do sakiewki klerykom [uczniom szkoły par.?] idącym ze śpiewem, chorągwiami i świecami przed [kapłanem] niosącym Najświętszy Sakrament chorym parafianom; czynsz ma być płatny po 6 gr na każde Suche Dni; pr. dysponowania czynszem donator powierza Piotrowi Piernikowi i Pawłowi Groszphagerowi starszym bractwa ubogich u Ś. Marcina, witrycy od nich mogą wykupić czynsz (LekDok 51-54).

1486, 1498 witrycy u Ś. Marcina →wyżej: Tomasz pleb.

1490 [kan. kapituły kat. pozn.] Jakub Boksica sprzedaje witrykom u Ś. Marcina czynsz 1 fl. od sumy głównej 12 fl. zapisanej na dworze i cegielni na narożniku za (post) kościołem Ś. Marcina, po lewej stronie idąc w kierunku Kokundorfu (MPń I 298, 126).

1493 czynsz na rzecz witryków →p. 5Aa.

1506 Tomasz [czapnik, →niżej] i inni [brak imion] witrycy u Ś. Marcina pozwani przez Barbarę Pieczoną z Rybaków k. Poznania o uwolnienie jej spod ekskomuniki, pod którą popadła z ich powodu; witrycy zeznają, że w sierpniu ub. roku uczc. zm. Wawrz. Pieczony, mąż Barbary, polecił w swoim testamencie sprzedać wspomn. witrykom 7 stosów drewna (congeries alias sthossy) za 10 grz., a uzyskane pieniądze przekazać na rzecz fabryki kościoła, odliczając z tej kwoty 2 grz. dla Barbary; twierdzą, że kobieta po śmierci męża sprzedała drewno, ale pieniądze zachowała dla siebie; Barbara neguje testament (ACC 83, 129v).

1506 Tomasz czapnik i Maciej kołodziej [ekonomowie] u Ś. Marcina, Wincenty aptekarz ekonom szpitala Ś. Krzyża oraz Bartłomiej Szczepa i Mik. Borkowski ekonomowie szpitala Ś. Ducha kwitują Łukasza Sporna (Ostróżkę) z wykonania testamentu zm. Hanuskowej, na mocy którego każda z wymienionych instytucji otrzymała 5 fl. (AR nr 2249).

1512 Michał kowal i Mac. Malowtik witrycy u Ś. Marcina toczą spór z Grzegorzem pleb. Ś. Marcina o dysponowanie dochodami kościoła; prokurator plebana dowodzi, że każdy pleban winien posiadać władzę duchowną i doczesną w swojej parafii, natomiast witrycy jego swobodnie [samodzielnie], wbrew zwyczajowi in. kościołów par., dysponują dobrami kościoła Ś. Marcina; w związku z tym pleb. domaga się, by witrycy tego poniechali, zdawali mu relację z dochodów i wydatków w trakcie urzędowania³¹Wg statutów Mikołaja Trąby z r. 1420, witrycy byli wybierani na roczną kadencję i po niej składali sprawozdanie przed plebanem i przedstawicielami parafian (starszymi) →Statuty synodalne wieluńsko-kaliskie [jak w przyp. 18], s. 75-77 oraz by utworzyli schowek, gdzie składane byłyby wszystkie wnoszone na rzecz świątyni ofiary, oraz by inwentarz datków był przechowywany w kościele; strony zawierają ugodę (sędzią polubownym był bp sufragan pozn.): witrycy i parafianie będą za wiedzą plebana składać w skrzynce (in repositorium aut cistam) darowizny i je zapisywać, a raz do roku, na święto Obrzezania Pańskiego [1 I], będą przedstawiać plebanowi sprawozdanie z dochodów i wydatków; pleb. zaś nie będzie bez wiedzy witryków dysponował większymi datkami i donacjami na rzecz świątyni (LekDok 100-103).

1513 Małg. Jurgowa Garbarka [z Garbar?] na ręce Macieja i Piotra witryków daje kościołowi Ś. Marcina 4 grz. (LekDok 107).

1514 Jadwiga Kowalka jest winna witrykom u Ś. Marcina 2 grz. (LekDok 125).

1515 Grzegorz pleb. i witrycy [brak imion] u Ś. Marcina pozywają o zapisy testamentowe: Mik. Oremusa młodszego z Nowej Grobli o 19 grz. zapisanych przez Barbarę Oremuskę na kielich do kościoła Ś. Marcina; Jadwigę kuśnierkę z Piasków o 6 grz. zapisanych przez uczc. Marcina jej męża na rzecz kościoła i jego fabryki (LekDok 129-130).

1515 uczc. Andrzej czapnik i Jan introligator, witrycy u Ś. Marcina; kapłan Jan Criro zeznaje, że otrzymał od nich 4 fl. za dok. odpustowe (pro literis indulgentiarum), które uzyskał w Stol. Apost. (LekDok 130-131).

1516 Grzegorz pleb. i witrycy [brak imion] u Ś. Marcina pozywają uczc. Grzegorza Taschink z Piasków o 2 grz. zapisane wspomn. kościołowi przez Barbarę, która mieszkała w domu Grzegorza i tam zmarła; Taschink neguje testament kobiety (ACC 92, 14 = LekDok 133); 1516 tenże Grzegorz pleb. toczy spór z uczciwymi Barbarą ż. Jakuba cieśli i Anną Kwilecką z nowego cmentarza [k. kościoła Wszystkich ŚŚ.] o zapisane przez zm. Katarzynę [na rzecz Ś. Marcina] w testamencie rzeczy i 7 wiard. (ACC 92, 12-12v = LekDok s. 131-132, 137).

1516 witrycy →p. 5Ac: Grzegorz pleb.

1516 Marcin Święcicki pełniący obowiązki plebana (plebanus curatus) oraz Mac. Malowthyk i Andrzej Mazurek witrycy u Ś. Marcina na potrzeby [rozbudowy] kościoła Ś. Marcina kupują od szl. Jana Rozdrażewskiego zw. Cnota 5 kóp i 15 dębów [= 315 sztuk] z lasów w Gogolewie [k. Śremu] za 66 grz.; Rozdrażewski ma te drzewa wyciąć i spławić do Poznania [rz. Wartą]; mają je wybrać cieśle – Wojciech młynarz z Grabowca i in. wskazany przez plebana i witryków: mianowicie 2 kopy wielkich dębów o [długości?] 26 łokci, a 3 pozostałe – 30 łokci; mniejsze dęby mają być pocięte na deski; drewno ma być spławione do Poznania na ś. Wojciecha po najbliższej Wielkanocy [23 IV 1517], wtedy też Rozdrażewski otrzyma 66 grz.; 1517 20 IV Jan Dudek i Augustyn Włoch (Italus) mieszczanie i kupcy pozn. oświadczają przed oficjałem, że otrzymali od plebana i witryków Ś. Marcina w gotówce należność za drewno, które zakupili oni u Jana Rozdrażewskiego; jeśli Rozdrażewski nie dostarczy drewna do dnia Zesłania Ducha Ś. [31 V], to wspomn. kupcy na ś. Jana [24 VI] zwrócą 66 grz. w monecie plebanowi i witrykom u Ś. Marcina (LekDok 141-145).

1518 uczc. Mac. Malowthyk i Mac. Brozi opiekunowie kościoła Ś. Marcina sprzedają uczc. Małg. Genczinie za 8 grz. dom k. [kościoła] Ś. Marcina, który to dom zm. Marcin Koszczonek cieśla (carpentarius) przekazał w testamencie temu kościołowi (LekDok 151).

1521-45 witrycy u Ś. Marcina oraz Anzelm z Łukowa pleb. tamże toczą spory z różnymi osobami w interesie kościoła Ś. Marcina →p. 5Aa; 1521 wymienieni uczciwi Jan Thessar, Paweł Grosfager [= Grosphager], Andrzej czapnik, Mazurek, Mac. Malowsthyk i Andrzej Religa, witrycy i parafianie kościoła Ś. Marcina →p. 5Aa.

1546 ekonomowie u Ś. Marcina pozywają Małgorzatę z Bnina o komżę (rokietę; superpellicium) o wartości 2 grz., którą zm. Grzegorz prebendarz w Kórniku zapisał kościołowi Ś. Marcina (LekDok 171).

1556 uczciwi Wojc. Bytyński, Jan sołtys ze Ś. Marcina i Andrzej kowal ze Stelmachów, ekonomowie u Ś. Marcina, oświadczają, że przyjęli od uczc. Andrzeja Żywotka kołodzieja 15 grz. sumy głównej, od której płacono czynsz 1 grz. (LekDok 197-198).

1558 uczciwi Jan kołodziej i Andrzej Ruta ekonomowie u Ś. Marcina zeznają, że otrzymali od plebana Ś. Marcina 12 grz. na wykup od Jana Groffa mieszcz. pozn. 1 grz. czynszu, z czego 30 gr dostawali wikariusze za trycezymę [za zmarłych wikariuszy?], a 18 gr kantor u Ś. Marcina (LekDok 199-200).

1581 Wojc. Domagała złotnik, Wojc. Zakrzewski kowal i Wojc. szewc, witrycy u Ś. Marcina (LekDok 246; dokładniej →p. 5Da).

1582 Wojc. [Domagała] złotnik, Aleksander[!] Zakrzewski kowal i Wojciech szewc, ekonomowie u Ś. Marcina, pozwani przez Macieja z Ponieca pleb. u Ś. Marcina w sprawie budowy szkoły, a zwł. naprawy dachu (tectum), a także in. prac remontowych i budowlanych, które powinny nal. do witryków, a które z własnych funduszy pokrywał wspomn. pleb. (dzierżący to beneficjum od 15 l.) na prośbę witryków i parafian; pleb. twierdzi, że wydatki te dotyczyły wyposażenia i remontu kościoła i szkoły, domku k. dzwonnicy, zakupu cegieł, zaprawy, postawił też „parkan dylowany” między cmentarzem przykościelnym a ogrodem plebanii, oddając jednocześnie cz. tego ogrodu na potrzeby cmentarza; swoje wydatki ocenia na 300 zł (LekDok 247-249).

1610 z wizytacji par. Ś. Marcina: ekonomowie kościoła mianowani są przez prepozyta [tj. pleb. Ś. Marcina], obecnie są nimi 2 młynarze – Nadolnik i Piotr rybak; nal. do nich kontrola wydatków i wpływów, zbieranie jałmużny na potrzeby [bieżącego funkcjonowania] kościoła i jego fabryki; mają pod opieką szpital; sprawozdania składają raz do roku (AV 4, 10v).

5Ac. Plebani i in. duchowni.

1419-21 Piotr pleb. u Ś. Marcina (SzPozn. 315): 1421 tenże pleb. →p. 5Aa.

1422 Marek pleb. u Ś. Marcina →p. 5Aa.

1426 Marcin wikariusz u Ś. Marcina, śwd. w dok. oficjała gen. pozn. wystawionym w Poznaniu (Wp. 9 nr 1084).

1428 Mikołaj pleb. u Ś. Marcina: 1428 tenże →p. 5Aa; 1428 tenże toczy spór z Wojc. Jurgą [skąd?] (ACC 11, 75); 1428 tenże pozwany przez Pawła Palę z →Ostrowa [Ostrówka, miasteczko k. Poznania, na W od Śródki] o 3 gr za mięso, które Mikołaj u niego nabył podczas pobytu w domu pana [kan. pozn.] Floriana [z Poklatek, dzierżącego kanonię fundi Ś. Marcin] (ACC 11, 75v).

1432 Paweł [Drdzeński z →Grodziska]³²Brzeg karty w księdze mocno uszkodzony, przypuszczalnie było: Paulus de Grodzisko. Być może ident. ze wspomn. w 1448 jako zm. Pawłem Drdzensky altarystą w kat. pozn. (ACC 30, 73v) pleb. u Ś. Marcina i prepozyt kaplicy Ś. Ducha w →Grodzisku zeznaje w sprawie czynszów dla wspomn. kaplicy (ACC 16, 245; dokładniej →Grodzisk miasto, p. 5).

1434 Ganckow [odczyt niepewny, być może imię zepsute przez kopistę?] pleb. u Ś. Marcina na wzgórzu za murami Poznania, śwd. w dok. wikariusza gen. pozn. wystawionym w Poznaniu (Wp. 9 nr 1357).

1437 Marcin kościelny (minister ecclesie) u Ś. Marcina pod Poznaniem pozywa Drogosława pleb. w Skórzewie o 1 fl. za wigilie, psalmy i dzwonienie [zm.] matce pleb. Drogosława; oficjał nakazuje, by Drogosław uiścił po 8 gr za każde z tych wigilii i psalmów oraz 2 korce żyta (ACC 21, 55v).

1438 pleb. [brak imienia] Ś. Marcina →p. 5C.

1440 Teodoryk [może Teuchner?, z rodziny mieszczan pozn.] pleb. u Ś. Marcina toczy spór z Mikołajem podskarbim (vicethesaurarius) [kolegium] altarystów u Ś. Marii Magd. [w Poznaniu] (AE I 26); [Teodoryk był altarystą u Ś. Marii Magd. 1436-78 (materiały Pawła Dembińskiego z Poznania)].

1441-42 Mikołaj [syn Michała z Rogowa] pleb. u Ś. Marcina, podskarbi bpa pozn. Andrzeja [Bnińskiego 1439-72, pleb. w Gostyniu 1458-66 i w Pępowie 1466-71, kan. katedry pozn. 1466-72 (kartoteka urzędników bpa, w posiadaniu Izabeli Skierskiej)]: 1441 tenże pleb. (LekDok 6); 1442 tenże pleb. w sporze z Janem czyli Janikiem altarystą pozn. (ACC 24, 58).

1447-50, zm. a. 1452 Wacław Kobyłka pleb. u Ś. Marcina i wik. wieczysty w kat. pozn.: 1447 tenże pozywa Kaspra Lantmana egzekutora testamentu zm. Mik. Lantmana plebana u Ś. Marii Magd. [w Poznaniu] o 1/2 kopy gr, którą był mu winien wspomn. Mikołaj (ACC 29, 177); 1447 tenże jest winien mieszczaninowi pozn. Janowi Ryszkowi 2 grz.; jednocześnie kwituje wspomn. Jana z zapłaty całej kwoty dzierżawy [dochodów] kościoła Ś. Marcina (ACC 29, 199v): 1449 tenże toczy spór z Janem pleb. Ś. Marii Magd. [w Poznaniu] (ACC 31 k. 52, 54v); 1449 tenże (przez Andrzeja wikariusza u Ś. Marcina) pozywa garbarzy z Garbar k. Poznania o zranienie [go] (ACC 31, 67); 1449 tenże →p. 5Ab; 1449 22 XII tenże (także wik. wieczysty w kat. pozn.) wydzierżawia na rok dochody plebanii Ś. Marcina Bartłomiejowi Puchale kapłanowi ze Środy za 17 grz.; w dniu transakcji Puchała ma dać 8 grz., a resztę na najbliższą Wielkanoc, jest zobowiązany także do zlikwidowania szkód, które powstałyby podczas tej dzierżawy (ACC 31, 144v = LekDok 6; ACC 32, 19v); 1450 tenże toczy spór z Żydówką Muszczyną z Poznania (ACC 32, 26); 1450 tenże wik. wieczysty w kat. pozn. winien jest Mikołajowi kowalowi ze [szpitala] Ś. Krzyża [za murami Poznania, w par. Ś. Marcin, →p. 5E] 4 fl. (ACC 32, 88); 1451 tenże wspomn. jako zm. →niżej: Sięgniew.

1449 Andrzej wikariusz u Ś. Marcina →wyżej: Wacław Kobyłka.

1449-50 Wawrzyniec czyli Lorek kapłan gracjalny u Ś. Marcina: 1449 tenże czyni donację na rzecz bractwa ubogich u Ś. Marcina →p. 5Da; 1450 tenże funduje ołtarz [Ś. Krzyża] w kościele Ś. Marcina →p. 5Bb.

1449-50 Bartłomiej Puchała kapłan ze Środy, komendarz [zarządca] (commendator) kościoła Ś. Marcina: 1449-50 tenże →wyżej: Wacław Kobyłka; 1450 tenże (określony także jako wikariusz u Ś. Marcina) toczy spór z uczc. Andrzejem Poznańskim z Piasków [k. Poznania] o 4 grz. i 1 wiard., niebieską tunikę, 2 płaszcze (palia) czarne wartości ok. 3 grz., które to pieniądze i rzeczy darowała mu uczc. Jadwiga Buguta żona wspomn. Andrzeja, leżąc na łożu boleści (ACC 32 k. 20v – wikariusz, 24, 35, 45); 1450 tenże toczy spór [o co?] z Janem stelmachem i kołodziejem z mostu wielkiego (de Ponte Magno) [to most chwaliszewski – między Chwaliszewem a Poznaniem] (ACC 32 k. 69v, 107v)³³Dnia 24 XI 1454 Bartłomiej Puchała, który stawił się przed bpem pozn. z dokumentami poświadczającymi uzyskanie przezeń święceń subdiakonatu i diakonatu (ordinacionis sue super ordinibus suis subdiaconatus et diaconatus), został suspendowany (AE I 216v), a więc odsunięty od sprawowania liturgii i szafowania sakramentów.

1451 Maciej z Czarnotula [k. Mogilna, pow. gnieźn.] pleb. u Ś. Marcina: 1451 tenże kleryk diecezji pozn. posiada beneficjum plebana u Ś. Marcina z prezenty [kan. pozn.] Jana z Popowa; Sięgniew syn Jana z Czartek, kapłan diec. gnieźn., wikariusz wieczysty w kat. pozn. prosi o prowizję na to beneficjum (dochód oszacowany na 12 grz. srebra rocznie) wakujące po śmierci Wacława Kobyłki, wskazując, że jest to beneficjum pojedyncze [o jednym kolatorze], a pr. prezenty nal. do kanonika [kap. pozn.] dzierżącego kanonię [fundi] Orle [recte: Oporowo, do uposażenia tej kanonii nal. m. in. dziesięciny z Orla (LutKap 208)]; Sięgniew twierdzi też, że tenże Maciej nie ma odpowiedniego wieku do objęcia beneficjum [przy święcenich kapłańskich wymagane było 25 lat], a prezenty udzielił mu [kan. pozn.] Jan z Popowa, któremu nie przysługują prawa kolatorskie [do kościoła par. Ś. Marcina]³⁴Na podstawie tego regestu trudno jednoznacznie rozstrzygnąć (kwestii nie wyjaśnia także regest dot. tej supliki w: Repertorium Germanicum, t. 6, Rom-Tübingen 1985, nr 5113), dlaczego prezenty miałby udzielać kanonik fundi Oporowo – być może to Sięgniew w suplice mylnie podał nazwę fundi. W każdym razie Jan z Popowa przynajmniej do lipca 1451 dzierżył kanonię fundi Ś. Marcin (DembPozn) (BulPol. 6 nr 545); 1451 16 II tenże pleb. wydzierżawia na rok Wojciechowi plebanowi w Gaci wszystkie dochody kościoła Ś. Marcina za 18 grz. płatnych w ratach (ACC 33, 18).

1453 Andrzej [z Polanowic?; →niżej] pleb. u Ś. Marcina zapowiada mieszkańcom i in. plebanom w Poznaniu, że szafowanie sakramentów, opieka duszpasterska nad mieszkańcami Nowego Mostu³⁵Być może chodzi tu o most chwaliszewski, który – co nie jest wykluczone, choć pewności nie ma – uległ uszkodzeniu, lub może nawet spłonął, w czasie pożaru miasta Poznania 3 VIII 1447, kiedy to m. in. zgorzały Garbary i kościół farny Ś. Marii Magd. (o tym pożarze: DA lib. XII 50; J. Łukaszewicz, Obraz historyczno-statystyczny miasta Poznania [→p. 7], t. 2, s. 213), a potem został odbudowany. Plebani Ś. Marcina – przypomnijmy – toczyli spory z plebanami Ś. Wojciecha o zwierzchność par. nad domami położonymi w okolicach mostu chwaliszewskiego (→wyżej, pod 1421). Być może jednak chodzi tu o Nową Groblę – obszar także nal. do par. Ś. Marcina. Najmniej zaś prawdop. wydaje się tu przypuszczenie Now. 2, 355 (cytuje on zapiskę z 1452 z ACC 33, której nie udało się odszukać), że chodzi o osiedle k. nowego mostu, zwane potem Łaciną, Miasteczkiem; Łacina wszakże nal. do par. →Święty Jan pod Poznaniem nal. do plebanów Ś. Marcina, podobnie pobieranie stamtąd dochodów (LekDok 10-11).

1456-59 Andrzej z Polanowic (Polanowski) pleb. u Ś. Marcina [zapewne ident. z Andrzejem synem Jakuba z Polanowic k. Kruszwicy w diec. włocł., notariuszem publicznym 1440 (Wp. 11 nr 2013), pisarzem kapituły pozn. 1450, 1457, 1459 (tamże; CP 29, 210v), plebanem w Bytyniu 1439-41 i w →Brodnicy 1446 (Now. 2 s. 428, 460)]: 1456 tenże na podstawie wyroku ostatecznego [oficjała gen. pozn.] pozywa Gerkę [Gertrudę] Majorową [najpewniej to wd. po Mik. Strosbergu zw. Major, potem ż. pisarza miej. Marcina Nicza z Koźmina Wielkiego (Mika 57)] z Poznania o płacenie [na rzecz kościoła Ś. Marcina] 1 wiard. czynszu z domu i roli zm. Glaszara, położonych obok domu Augustyna malarza w kierunku kościoła Bożego Ciała (LekDok 11); 1458 [tenże] pleb. →p. 5Aa; 1459 tenże pleb. zawiera ugodę w sprawie duchownych zamieszkujących domy na nowym cmentarzu k. kościoła Wszystkich ŚŚ., leżącym na terenie par. Ś. Marcina →p. 5Aa; 1460 tenże pleb. jest jednym z pełnomocników Andrzeja z Ciemirowa, kandydata na plebanię kościoła par. w →Panience (ACC 40, 93).

1457 Wojciech altarysta u Ś. Marcina; [mieszcz. pozn.] Andrzej Dzieweczka z [ż.] Jadwigą zapisuje mu 1 wiard. czynszu na swoim domu na Piaskach (MPń I 294, 126v); 1463 [najpewniej tenże] Wojciech oddaje Katarzynie c. zm. Piotra olejarza [mieszczanina pozn.] 6 grz., które to pieniądze matka Katarzyny złożyła u niego na przechowanie (AR nr 973).

[Ok. 1464] pleb. Drachowski [?, skądinąd nieznany] →p. 5Aa: Grzegorz pleb., pod 1511-12.

1466 Mikołaj kapłan gracjalny (presbiter gracialis) u Ś. Marcina toczy spór z panną Małgorzatą c. Macieja kołodzieja z Piasków; w sprawie tej jako świadkowie wezwani zostali przed oficjała pozn. Marcin sołtys (villicus) i ławnicy „de villa popowska ibidem” [tzn. z części kapitulnej osady Ś. Marcin?] (ACC 45 k. 20v, 21v, 36).

1466 Tomasz kapłan gracjalny (presbiter gracialis) u Ś. Marcina pozwany z urzędu przed oficjała gen. pozn. [z jakiego powodu?] (ACC 45, 18v).

1467-98 szl. Tomasz z Wielawsi [obecnie Wielowieś] w pow. pyzdr., Wielawiejski (Wielewiejski), syn Mikołajka, pleb. u Ś. Marcina, student Uniwersytetu Krak. 1443, bakałarz 1448 i mgr sztuk 1450 tamże (Metryka 1 nr 43h/110; NKProm. nr 46/18B, 50/1M), notariusz w konsystorzu pozn. 1481 (AC 2 nr 699), altarysta w kościele Wszystkich ŚŚ. w Wielawsi 1482 (PG 9, 169)³⁶Tomasz był także inicjatorem powstania (ale dokładnie nie wiadomo, kiedy) w kościele Ś. Marcina bractwa stelmachów i kołodziejów →p. 5Dc. W 1486 omyłkowo przez pisarza grodzkiego w Poznaniu określony jako pleb. u Ś. Wojciecha za murami Poznania 1486 (PG 10, 39): 1467 tenże mgr Tomasz, pleban u Ś. Marcina; szl. Jan i Mik. Baranowscy [prawdop. z →Baranowa k. Mosiny] zobowiązują się mu spłacić wszystkie długi ich ojca (Kotowski 4 = LekDok 14, 22); 1467 tenże pleb. →p. 5Aa; 1468 tenże pozywa Stefana mansjonarza w Koźminie o 1 księgę z kazaniami na niedziele całego roku, zawierającą też opisy męki Chrystusa, wartości 1 1/2 grz. (LekDok 23); 1472 tenże i jego kucharka (cocca) Małgorzata toczą spór z Marcinem Świetlikiem [skąd?, z Przedm. Ś.M.?] (LekDok 25); 1478 tenże pleb.; Stanisław z Pleszewa prepozyt uniejowski i kan. katedry pozn. jest mu winien 25 fl. i 14 grz.; po spłacie całego długu tenże Tomasz zwróci wspomn. Stanisławowi 2 kielichy srebrne, srebrny relikwiarz (cassia) i złom srebrny (argentum confractum), które ma w zastawie (LekDok 28-29); 1480 tenże pleb. w sporze z witrykami u Ś. Marcina →p. 5Ab; 1482 tenże pleb. →p. 5Aa; 1484 tenże pleb. →p. 5Da; 1484 tenże brat rodz. zm. Mik. Wielewiejskiego (ACC 62, 61);

1485 tenże daje bpowi pozn. Urielowi [z Górki] swoją wieś dziedz. Wielawieś, a w zamian otrzymuje 1/4 →Modrakowa i 800 fl. (PG 10 k. 11v, 35v); 1485 tenże kupuje z zastrz. pr. odkupu od bpa pozn. Uriela [z Górki] czynsz 16 grz. z wsi Dupiewo, odziedziczonej przez bpa po ojcu, za 200 grz.; 1486 na wspomn. transakcję zgodę wydaje król Kazimierz Jag.; 1486 czynsz zostaje przeniesiony na dobra Pleszew, a 1547 wykupiony przez m. Pleszew (AC 2 nr 1449; PG 10 k. 26v, 54; PG 58, 167v; DokLek s. 38-40, 46-51, 54-56, 179-180 [wykup czynszu]); 1486 tenże zapisuje, za zgodą bpa Uriela, wspomn. czynsz kościołowi Ś. Marcina i jego przyszłym plebanom; w donacji wymienione msze i nabożeństwa, które mają być odprawiane w kościele Ś. Marcina, m. in. ku zbawieniu duszy tego plebana, jego rodziców i krewnych [jest to ministerium przy głównym ołtarzu →p. 5Ba]; podczas niektórych z nich mają śpiewać klerycy czyli starsi scholarze [ze szkoły przy kościele par.]; bp postanawia, że z czynszu tego plebani Ś. Marcina zobowiązani są utrzymywać 3 wikariuszy i dobrego ministra czyli rektora szkoły, a każdy z nich ma otrzymywać wynagrodzenie (salarium) po 2 kopy gr [w sumie 10 grz.], scholarze za śpiew podczas codziennej mszy porannej (matura) mają otrzymywać rocznie 2 grz.; do plebana nal. pozostały czynsz, czyli 4 grz., oraz wszystkie ofiary składane podczas mszy świątecznych i codziennych, natomiast dochód z tytułu wigilii odprawianych za zmarłych w 1/4 nal. do plebana, a 3/4 dzielone mają być między wikariuszy i ministra szkoły; te kwestie finansowe oraz prawidłowe odprawianie nabożeństw przez plebana, wikariuszy czy ministra szkoły mają być dozorowane przez witryków u Ś. Marcina oraz starszych bractw (fraternitates) rybaków i ubogich [działających w kościele →p. 5B], a wszelkie zaobserwowane nieprawidłowości mają oni zgłaszać bpowi pozn. lub jego wikariuszowi gen. i oficjałowi (AE III 113av-114 = DokLek 40-43);

1486 tenże Tomasz pleban (MPń I 298, 54v; LekDok 46 →niżej); 1486, 1488, 1493 tenże pleb. →p. 5Aa: Tomasz pleb.; 1493-95 tenże pleb. →p. 5Aa: Marcin młynarz; 1496 mgr sztuk Tomasz [z Wielawsi] pleb. u Ś. Marcina w obecności bpa pozn. darowuje kościołowi Ś. Marcina 2 grz. czynszu rocznego kupionego przez niego z zastrz. pr. wykupu na nal. do szl. Mik. Nowomiejskiego części Nowego Miasta [Mieścisko, pow. gnieźn.]; z tego czynszu 5 wiard. przeznaczonych jest na modlitwy za benefaktorów tak żywych, jak i zmarłych, a 3 wiard. dla rektora szkoły [par.]; ponadto tenże Tomasz darowuje na rzecz rektora szkoły 1 grz. czynszu zakupionego u młynarza Marcina Wawrzynka na jego dochodach z młyna Świętojańskiego na rz. Cybinie (AE III 206v); 1496-98 tenże →niżej: Szymon wikariusz, Szymon altarysta; 1498 tenże Tomasz →p. 5C.

1467 Jan kościelny (minister) u Ś. Marcina toczy spór z Mik. Peszlem [mieszcz.] z Poznania (LekDok 21).

1470 Mikołaj wikariusz u Ś. Marcina pozwany przez Dorotę z S.M. o to, że w b.r., w czasie żniw, publicznie z ambony w kościele Ś. Marcina, wobec licznie zgromadzonych tam ludzi przez 3 niedziele nazywał ją złą kobietą, złodziejką, nierządnicą i opiekunką (observatrix) nierządnic, twierdził, że nie jest godna przebywać wśród uczciwych ludzi, a stało się to po tym, gdy Dorota wypędziła w trakcie wspomn. żniw świnie tegoż Mikołaja ze swojego zboża; swoją krzywdę kobieta wycenia na 10 grz. (LekDok 23-24).

1477 Wojciech altarysta u Ś. Marcina, [jego brat?] Mac. Berger altarysta w kościele Ś. Marii Magd.; ich opiekunem jest [mieszcz. pozn.] Jerzy Bok (MPń I 297, 45); 1486 wspomn. zm. Wojciech wikariusz u Ś. Marcina i jego krewna (cognata) panna Zofia mieszczka pozn.; mieszczanie pozn. i rzeźnicy Matusz i Marcin Kieg z wyroku oficjała pozn. winni są [z tytułu rozliczeń po zm. wikariuszu; jego testamentu?] tej Zofii 1 1/2 kopy gr czynszu od sumy 20 fl.; mają jej płacić do czasu wyjścia za mąż (AR 2 nr 1460).

1488 zapis na rzecz wikariuszy u Ś. Marcina →p. 5Aa: panna Marta.

1495 wieża kościoła Ś. Marcina →p. 2: Topografia.

1496-98 Szymon wikariusz u Ś. Marcina [chyba ident. z Szymonem altarystą →niżej]: 1496 22 I tenże i Tomasz z [Wielawsi] pleb. u Ś. Marcina, jako egzekutorzy, przedstawiają [w konsystorzu] testament zm. Anastazji wd. po Macieju stelmachu z ul. Stelmachów w Poznaniu, sporządzony 29 VII [1495?] w [domu] tej Anastazji; kobieta stwierdziła, że jest winna Szymonowi wikariuszowi 10 grz. oraz zapisała kościołowi Ś. Marcina 1 grz. na monstrancję, 2 grz. na cele budowlane i 1 kopę gr na kościół (LekDok 76-77); 1498 tenże toczy spór z Tomaszem pleb. u Ś. Marcina (AE III k. 246, 252v).

1498-1500 Szymon altarysta u Ś. Marcina [chyba ident. z Szymonem wikariuszem, →wyżej, ale czy ident. z Szymonem lektorem i altarystą 1512-13?, →niżej]: 1498 tenże w sporze z pleb. Tomaszem (AE III 254v); 1500 Nikiel ze Stelmachów prosi o uwolnienie go od ekskomuniki, w którą popadł za sprawą tegoż Szymona, który odmawia uwolnienia Nikla z owej kary dopóki nie zapłaci on zaległego od 2 l. czynszu należnego altarii Szymona z domu i roli wspomn. Nikla; Nikiel oświadcza, że nie ciąży na nim to zobowiązanie, bowiem nie był to zakup czynszu, ale poprzedni mieszkaniec [najemca] (hospes) wspom. domu pożyczył te pieniądze [od Szymona] i płacona była lichwa, a wikariusz nie posiada [dok.] zapisu; Szymon odpowiada, że dokumenty przechowują kolatorzy altarii, ale on sam pobierał wspomn. czynsz od 3 poprzednich mieszkańców domu (LekDok 78-79); 1500 tenże altarysta; oficjał pozn. potwierdza, że Jakub Świnka golarz z Piasków k. Poznania płaci 1/2 grz. czynszu rocznego ze swego domu na rzecz altarii tegoż Szymona, który zobowiązuje się przejąć odpowiedzialność w sprawie czynszu zapisanego mu przez Jakuba Świnkę (LekDok 79).

1505 Wojciecha bakałarz, wikariusz u Ś. Marcina, toczy spór z Mac. Karczemką z S.M. [→p. 3C], który przyprowadza 2 świadków (LekDok 82).

1506 Maciej wikariusz u Ś. Marcina [chyba ident. z Maciejem zarządcą dochodów kościoła Ś. Krzyża] →p. 3C: Anna komornica.

1509 Jan z Poznania pleb. u Ś. Marcina; 7 IV tr. w Piotrkowie prepozyt kruszwicki Jan Rybieński, prokurator tegoż Jana, złożył na ręce bpa pozn. Jana [Lubrańskiego przebywającego tam na sejmie] rezygnację Jana z beneficjum plebana tego kościoła na rzecz Mikołaja [recte: Macieja] z Błonia dra medycyny i kanonika gnieźn. (LekDok 106 = AE IV 121v) [Maciej to lekarz nadworny Aleksandra Jag. i Zygmunta St.; parafię Ś. Marcina dzierżył krótko (→niżej, Wawrzyniec): 1510-17 był pleb. u Ś. Marii Magd. w Poznaniu (Now. 2, 610), kan. pozn. 1512-16, zm. 6 XII 1517 (PSB 19, 13; LutKap s. 62, 75)].

1507-14 Wawrzyniec komendarz (commendarius) kościoła Ś. Marcina oraz altarysta i wikariusz u Ś. Marcina: 1507 tenże komendarz kościoła Ś. Marcina; uczc. Urszula Małamyszkowa [Małamiśkowa?] piwowarka z Poznania winna jest mu 4 grz. (LekDok 83-84); [1509?] (wzm. 1512) tenże wikariusz u Ś. Marcina, komendarz kościoła Ś. Marcina za czasów plebana Jana z Poznania →p. 5Aa; 1514 6 III [najpewniej tenże] altarysta u Ś. Marcina pozywa Jana stolarza (mensator, levigator) z Piasków o to, że w domu Andrzeja Religi na Piaskach wobec wielu osób znieważył go, mówiąc, iż gdy tenże idzie do wychodka i ukłuje go w tyłek źdźbło słomy, to owo zafajdane źdźbło jest mądrzejsze od niego; swoją szkodę ocenia na 100 fl. (LekDok 123-124).

1510-16 Grzegorz z Sanoka pleb. u Ś. Marcina, mgr teologii³⁷Skądinąd nieznany. Kotowski 17, korzystający z LekDok, stwierdził, że przypisanie Grzegorzowi pochodzenia z Sanoka jest błędem pisarza i najpewniej chodzi o Grzegorza z Szamotuł; przytaczał tu wizytację Zalaszowskiego (z l. 1695-96), gdzie zapisano, że pleb. Marcin Święcicki został prezentowany po Grzegorzu z Szamotuł – ale i tu identyfikacja z Grzegorzem z Szamotuł nie jest możliwa (→PSB 9, 90-91). Wśród osób zdobywających pierwsze stopnie naukowe na Uniwersytecie Krak. (bakałarza i magistra) nie ma w II połowie XV czy w początku XVI w. żadnego Grzegorza z Sanoka, ale nie można też wykluczyć, że magisterium teologii naszego pleb. nie oznacza tu stopnia naukowego, ale np. stanowisko rektora szkoły katedralnej: 1510 tenże Grzegorz [brak określenia miejsca pochodzenia] wraz z kapitułą kat. pozn. toczy proces z Anną Pleszewską [o czynsz?, →p. 5Aa: Grzegorz pleb., pod 1516] (ACC 87, 56v); 1510 tenże z Sanoka kupuje od Jana Świetlika mieszcz. pozn. dom naprzeciwko kościoła Ś. Marcina w celu urządzenia tam szkoły →p. 3C; 1511 tenże z Sanoka zawiera ugodę ze starszymi bractwa czapników →p. 5Bc; 1511 tenże pleb. i rektor szkoły oraz całe duchowieństwo (omnes clerici) Ś. Marcina pozwani przez Żyda Mojżesza z Poznania (ACC 88, 47v); 1511-13 tenże toczy spory o meszne →p. 5Aa; 1512 tenże toczy spór z witrykami u Ś. Marcina o dysponowanie dochodami kościoła →p. 5Ab; 1512 tenże toczy spór z Maciejem kapłanem u Ś. Marcina; pleb. powołuje na świadków Szymona altarystę u Ś. Marcina i prac. [Mac.] Karczemkę (LekDok 105); 1514 tenże toczy spór z prac. Janem Spelką kołodziejem ze Stelmachów i Barbarą z Przedm. S.M. o zapis testamentowy zm. Adama Niezwodka; pleb. przedstawia w sądzie ten testament (spisany przez notariusza publicznego Marcina syna Piotra z Kaźmierza kleryka diec. pozn.) i wnosi o sprawdzenie jego wiarygodności, a powołani eksperci (kapłani Wawrzyniec z Widzimia [k. Wolsztyna] i Zachariasz altarysta u Ś. Marii Magd. w Poznaniu) poświadczają, że to ręka i znak wspomn. notariusza; pozwany Jan stwierdza, że w październiku br. tenże Grzegorz pleb. bezprawnie wyciął nocą, jak złodziej, w ogrodzie [gdzie?], o który toczy się spór, owocujące drzewa (robora fructifera), przynoszące rocznie minimum 10 grz. dochodu (LekDok 125-129); 1516 tenże pozywa Jana [Spelkę] kołodzieja o zapłatę 6 grz., tj. reszty z zapisu testamentowego; Jan odpowiada, że zapłacił już całość; ponadto oficjał [pozn.] nakazuje witrykom u Ś. Marcina, by zwrócili 1 grz. Szymonowi Morawskiemu, który domagal się tej sumy od wspomn. Jana kołodzieja (LekDok 139); 1515-16 tenże pleb. →p. 5Ab; 1516 tenże pleb. toczy spór [o co?] z Grzegorzem altarystą u Ś. Marcina (LekDok 138); 1516 tenże pleb. toczy spór z Janem Ruskiem mieszkańcem (laicus) z S.M. o książeczkę (libellus) [może z godzinkami?] zapisaną mu w testamencie przez zm. Michała (ACC 92, 9); 1516 tenże toczy spory w związku z przebudową kościoła Ś. Marcina →p. 5Aa; 1516 tenże pleb. toczy spór z uczc. Janem Ruskiem z Wenetowa; świadkami pleb. są: Mac. Swol i Andrzej Wojewódka [tj. z Przedm. Ś.M. (de ibidem)] (LekDok 136-137); 1516 tenże pleb. przenosi budynek szkoły i dom wikariuszy →p. 5C; 1516 tenże pleb. w sporze z bractwem stelmachów i kołodziejów u Ś. Marcina →p. 5Dc.

1511 wikariusze u Ś. Marcina mieszkają w wielkim, nowym domu, położonym k. kościoła Ś. Marcina, w cz. [Ś.M.] nal. do kanonika fundi Ś. Marcin →p. 5Bc.

1512 wspomn. zm. Stefan wikariusz u Ś. Marcina i prokurator plebana Tomasza [z Wielawsi] oraz Maciej kapłan u Ś. Marcina →wyżej: Grzegorz.

1512-13 Szymon lektor i altarysta u Ś. Marcina [czy ident. z Szymonem altarystą 1500?, →wyżej]: 1512 tenże altarysta →wyżej: Grzegorz pleb.; 1513 tenże lektor i altarysta pozywa uczc. Macieja woźnicę z Piasków o niezapłacony czynsz roczny 1/2 grz. z jego domu; żona Macieja odpowiada, że jej mąż jest we wspomn. domu tylko komornikiem z innymi ludźmi i że płacenie czynszu należy do właściciela, tj. Marcina Górskiego; Szymon stwierdza, że pozwany Maciej wynajął cały dom (LekDok 122-123).

1516 Grzegorz altarysta →wyżej: Grzegorz pleb.

1516 dom wikariuszy →p. 5C.

1516 przebudowa kościoła →p. 5Aa.

1516-18 Marcin Święcicki pleb. u Ś. Marcina: 1516 tenże pełniący obowiązki plebana (plebanus curatus) u Ś. Marcina →p. 5Ab; 1517 tenże pleb. →p. 5Aa; 1518 tenże na ręce oficjała [pozn.] rezygnuje z kościoła par. Ś. Marcina na rzecz Anzelma z Łukowa kantora kapituły kat. pozn., który przedstawia dok. prezenty na to beneficjum wystawiony przez jego kolatora, Piotra Konarskiego kanonika pozn. (LekDok 152).

1518-46 Anzelm z Łukowa, pleb. u Ś. Marcina, kantor kapituły kat. pozn., administrator diec. pozn. sede vacante po śmierci bpa pozn. Stan. Oleśnickiego 1539 (Now. 2, 199): 1518 tenże pleb. →wyżej; 1521-45 tenże pleb. →p. 5Ab; 1539 tenże →niżej: Wawrzyniec; 1546 25 VIII tenże z powodu starości rezygnuje z kościoła par. Ś. Marcina na rzecz Bartłomieja Siekierzeckiego pleb. w Wilczynie w diec. pozn. i Ślesinie w diec. gnieźn. [jednocześnie], rezerwując dla siebie 26 grz. dożywotniej pensji rocznej z dochodów par. Ś. Marcina; Siekierzecki przedstawia dok. prezenty na to beneficjum przez kolatora, Franciszka Wysockiego kan. pozn. i kolatora kościoła Ś. Marcina, i zabezpiecza (za aprobatą Stol. Apost.) pensję tegoż Anzelma również na swoich parafiach w Wilczynie i Ślesinie, a także wyznacza swoich prokuratorów do załatwienia tej sprawy w Kurii (LekDok 172-177); 1548 tenże wspomn. jako zm. (LekDok 188).

1521 Wawrzyniec komendarz [zarządca] (commendarius) kościoła Ś. Marcina; uczc. Marek Szomek jest mu winien 5 grz. (LekDok 155); 1539 wspomn. jako zm. [tenże?] komendarz u Ś. Marcina →p. 5Aa.

1524 Marcin altarysta u Ś. Marcina pozywa uczc. Grzegorza Gregiera Theschnyck z Piasków o 1 grz. czynszu rocznego z domu, w którym wspomn. Grzegorz mieszka; pozwany zaprzecza, że ciąży na nim to zobowiązanie (LekDok 156).

1525 Marcin [kapłan] gracjalista u Ś. Marcina pozywa Andrzeja pleb. w Pogorzeli o niedotrzymanie obietnicy zamiany beneficjów (contractum permutacionis); swoją szkodę ocenia na 6 grz. (LekDok 156-157).

1529 Jakub altarysta u Ś. Marcina pozywa uczc. Piotra Traffarę z Poznania o 6 wiard. czynszu nal. jego altarii z folwarku (praedium) Piotra; pozwany stwierdza, że nie jest posiadaczem folw., a tylko jego zarządcą (factor) i nie zlecono mu płacenia altaryście; na wniosek altarysty oficjał [pozn.] dokonuje zajęcia wspomn. czynszu (LekDok 158-159).

1539 Wojciech z Pczewa wikariusz u Ś. Marcina pozwany przez Annę Balcerową i notariusza Wawrzyńca z Kłecka o zniesławienie wspomn. Anny oraz o zdradzenie sekretu [czego?]; pozwany nie wyjawil sekretu, bo to nie Wawrzyniec mu o tym opowiedział, ale jego brat (LekDok 159-160).

1539 domy kapłanów k. kościoła Ś. Marcina →p. 5Aa.

1539 Marcin altarysta →p. 5Aa.

1546 Marcin komendarz kościoła Ś. Marcina (LekDok 171-172).

1546 Andrzej wikariusz u Ś. Marcina (LekDok 172).

1546-48 Bartłomiej Siekierzecki pleb. u Ś. Marcina (LekDok 182): 1546 tenże →wyżej: Anzelm; 1546-48 tenże →p. 5Aa.

1548 Jan komendarz kościoła Ś. Marcina pozwany przez Piotra i Stanisława wikariuszy tegoż kościoła o zaległe od 3 kwartałów wynagrodzenie (salarium), tj. dla każdego po 1 fl. za kwartał; pozwany twierdzi, że nie posiada środków od plebana, z których mógłby wypłacić to wynagrodzenie, i odsyła ich do plebana; wspomn. wikariusze twierdzą, że zostali już przez zarządcę posłani do plebana po zaległe wynagrodzenie, ale pleb. odesłał ich z powrotem do niego; sędzia kościelny nakazuje, aby tenże Jan uregulował zaległe wynagrodzenie z dochodów nal. plebanowi (LekDok 192-194).

1551 Wojc. Osieczna, z →Osiecznej pleban u Ś. Marcina oraz wikariusz kat. pozn. i kan. [kolegiaty] w Środzie: 1551 tenże jednym z wykonawców testamentu Jana Hanusela altarysty w kat. pozn. i w kościele par. w →Poniecu (M Poniec I/4); 1553 tenże egzekutor testamentu zm. Jana Wielkiego altarysty w Poniecu (LekDok 195); 1554 24 XII tenże (jego pełnomocnikiem jest Grzegorz wikariusz u Ś. Marcina) pozywa swego wikariusza Serafina o niedotrzymanie warunków umowy: tenże pleb. zatrudnił go jako wikariusza na rok, poczynając od ś. Piotra [zapewne Piotra i Pawła; 29 VI], a Serafin przed 3 dniami przeszedł na służbę u Piotra Wedelicjusza prepozyta w [kościele par.] Ś. Marii Magd. w Poznaniu; pleban domaga się powrotu Serafina lub wyznaczenia przez niego zastępcy; pozwany twierdzi, że wstępując na służbę do tegoż plebana zachował pr. odejścia, kiedy będzie chciał; oficjał pozn. nakazuje Serafinowi albo udowodnienie tego, albo spełnienie żądania plebana (LekDok 195-196).

1553-57 Jan altarysta u Ś. Marcina (LekDok s. 194, 198).

1553-61 Grzegorz komendarz kościoła Ś. Marcina: 1553 temuż Franciszek Wysocki kan. pozn. [fundi Ś. Marcin] i administrator diec. pozn. sede vacante zabrania pod groźbą więzienia szynkowania piwa i trzymania podejrzanej o to kobiety (LekDok 195); 1561 tenże Grzegorz skazany przez wspomn. Franciszka Wysockiego wikariusza i oficjała pozn. na 3 grz. kary synodalnej za nieprzestrzeganie zakazu szynkowania piwa w swoim domu oraz sianie zgorszenia z powodu pijaństwa, zabaw nieprzystojnych (ludi inhonesti), gry w kości i wielu innych ekscesów; zabroniono mu szynkowania, pijaństwa i zabaw [ale nie ma słowa o pozbawieniu Grzegorza funkcji zarządcy!] (LekDok 202).

1554 Serafin i Grzegorz [czy ident. z Grzegorzem zarządcą dochodów?] wikariusze u Ś. Marcina →wyżej: Wojc. Osieczna.

1556-59 mgr Wojciech z Grodziska pleb. u Ś. Marcina, penitencjarz w kat. pozn. (LekDok 196)³⁸Nie jest pewne, czy tytuł magistra związany był z wykształceniem Wojciecha, czy wynikał z jego znajomości prawa kan. Być może jest on ident. z którymś z Wojciechów z Grodziska [którego?] immatrykulowanych na Uniwersytet Krak. w 1499 (bakałarz 1501, mgr 1505) lub 1500 (bakałarz 1505, mgr 1515; Metryka 1 nr 99e/044, 1500h/378; NKProm nr 1501/69B, 1505/6M; 1505/23B, 1515/5M); 1559 tenże z powodu wieku rezygnuje na ręce bpa pozn. – za zgodą [kolatora kościoła] Franciszka Wysockiego kan. pozn. [fundi Ś. Marcin], kantora pozn. oraz wikariusza i i oficjała pozn. – z kościoła Ś. Marcina, zachowując pensję dożywotnią 10 grz. i 8 miar owsa z dochodów tegoż kościoła; prezentę na wakujące beneficjum otrzymuje kapłan Paweł z Kokalewa (LekDok 200-201 = ACC 120, 721).

1559-65 Paweł z Kokalewa pleb. u Ś. Marcina: 1559 tenże →wyżej; 1565 tenże z Kowalewa! wspomn. jako zm.; instytucję kanoniczną na wakujące beneficjum otrzymuje od bpa pozn. kapłan Tomasz z Przedcza precentor kat. pozn. (LekDok 203).

1565-67 Tomasz z Przedcza pleb. u Ś. Marcina (LekDok 203, 204); 1568 tenże wicedziekan pozn., wspomn. jako zm.; instytucję kanoniczną na wakującą pleb. otrzymuje od bpa pozn. Mac. Winarzewic z Ponieca kustosz i kan. w kolegiacie NMP in Summo (LekDok 208).

1568-98 Mac. Winarzewic (Winaritius) z →Ponieca [syn Franciszka Winiarza; →Poniec miasto, p. 6B], pleb. u Ś. Marcina, pleb. w →Kunowie [k. Dolska] 1562, notariusz publiczny od 1548, notariusz kap. kat. pozn. 1562, kustosz kolegiaty NMP in Summo 1562, kanonik w Środzie 1574-97, altarysta w kościele par. Ś. Marii Magd. w Poznaniu 1586 n., kan. w Szamotułach 1598 (→Poniec, p. 6; J. Nowacki, Zapiski historyczne XVI wieku, RH 23, 1957, s. 194): 1568 tenże →wyżej; 1574 tenże pleb. u Ś. Marcina (LekDok 213-228); 1574 tenże pleb. u Ś. Marcina i kan. w Środzie (LekDok 226); 1575-91 tenże →p. 5Aa; 1582 tenże pleb.; z jego prowizji Maciej syn Walentego Szysznego (Syszna) z Ponieca otrzymał święcenia subdiakonatu (LekDok 244-245); 1582 tenże →p. 5Ab; 1587 tenże →p. 3B; 1589 tenże pleb. ustanawia swoich wikariuszy: Łukasza syna Michała z Łopienna, Macieja syna Wojciecha z Kórnika i Pawła Strykowskiego (LekDok 256); 1591 tenże pozywa Joachima Slepkow budowniczego organów z Poznania o niewłaściwe wywiązanie się z kontraktu (mala organa et inperfecta reliquit) zawartego 24 l. temu z ówczesnym pleb. Tomaszem z Przedcza na wykonanie w kościele Ś. Marcina dobrych organów, na co otrzymał pewną sumę oraz utrzymanie dla siebie i czeladników; pleb. wartość sporu ocenia na 1000 zł (LekDok 258-259); 1592-98 tenże pleb. (LekDok 259-261); 1599 tenże wspomn. jako zm.; instytucję kanoniczną na wakujące beneficjum otrzymuje Tomasz z Lwówka [czy Lwowa?] (a Leopoli; LekDok 263).

1584 Jan syn Wojciecha z Kiełpin, Augustyn syn Jana z Gdowa diakoni oraz Mateusz syna Jakuba z Kaźmierza subdiakon, kantor kościoła Ś. Marcina oświadczają, że chcą pełnić u Macieja z Ponieca pleb. Ś. Marcina służbę wikariacką, zobowiązują się do służby, gdzie im wskaże [prawdop. pleb. udzielił im prowizji potrzebnej do uzyskania wspomn. tu święceń wyższych, ale z drugiej strony wikariusz powinien był raczej być kapłanem] (LekDok 251).

1599 Jan Tokarski niegdyś kaznodzieja (concionator) u Ś. Marcina pozywa witryków tego kościoła o czynsz 1 grz. od sumy 15 grz., ustanowiony niegdyś na dochodach kościoła przez pleb. Wojciecha [z Osiecznej (pleb. 1551-54) czy z Grodziska (pleb. 1556-59)?, →wyżej] na potrzeby kaznodziei (LekDok 263).

5B. Altarie.

[Przy porządkowaniu informacji o poszczególnych altariach funkcjonujących w XV i XVI w. wykorzystano dane z wizytacji z 1610 (AV 4) oraz ustalenia Karwowskiego (poczynione na podstawie LekDok). U Karwowskiego i Kotowskiego informacje o dalszych losach altarii do XIX w. Na początku p. 5B zbieramy informacje o altarystach, których nie potrafimy połączyć z konkretną altarią.]

1457, 1463, 1477 Wojciech altarysta [czy to jedna osoba?] →p. 5Ac.

1500 Szymon altarysta →p. 5Ac.

1510 altaria w kościele S.M. [formularz nie wypełniony] (LBP 67; →p. 5Aa).

1512-13 Szymon lektor i altarysta u Ś. Marcina [czy ident. z poprzednim?] →p. 5Ac.

1514 Wawrzyniec altarysta →p. 5Ac.

1516 Grzegorz altarysta →p. 5Ac.

1524 Marcin altarysta →p. 5Ac.

1529 Jakub altarysta →p. 5Ac.

1539 Marcin altarysta →p. 5Aa.

1553-57 Jan altarysta →p. 5Ac.

5Ba. Ołtarz główny [Ś. Marcina i Przemienienia Pańskiego (wezwanie to nie pada w wykorzystanych przez nas źródłach do końca XVI w.; znamy je dopiero ze wzm. w wizytacji par. z 1662); o obecnym, mocno zmienionym, wyglądzie prezbiterium kościoła Ś. Marcina →p. 8].

1480 spór między pleb. a witrykami Ś. Marcina o świece składane przy ołtarzu głównym z różnych okazji →p. 5Ab.

1486 bp pozn. Uriel [Górka] eryguje ministerium [przy ołtarzu głównym] ufundowane przez Tomasza z Wielawsi plebana u Ś. Marcina →p. 5Ac.

[1594] (wzm. 1662) kościół pod wezwaniem Ś. Marcina i Przemienienia Pańskiego →p. 5Aa.

1610 ołtarz główny skierowany na E, ze starymi obrazami, konsekrowany 10 XI 1594 [po przebudowie kościoła za pleb. Macieja z Ponieca, →p. 5Aa], co opisano na tablicy kamiennej wmurowanej w filar k. starego cyborium; wymienione czynsze uposażeniowe (AV 4, 1a-1av)³⁹Ołtarz główny z obrazem ś. Marcina został później przekształcony: najpierw w XVII w., a potem w XVIII w.; z dawnych ołtarzy tylko on dotrwał do II wojny światowej (I. Błaszczyk, Wacław Taranczewski i jego wizja wnętrza kościoła Św. Marcina, KMP 2006, nr 1, s. 60).

5Bb. Altaria NMP oraz ŚŚ. Wojciecha i Stanisława, zwana altarią Ś. Stanisława i Ś. Krzyża, potem także altarią Ś. Krzyża; patronatu bractwa ubogich.

1449 Wawrzyniec czyli Lorek kapłan gracjalny (presbiter gracialis) u Ś. Marcina zapisuje w testamencie bractwu ubogich u Ś. Marcina, którego jest kapłanem, swój domek (wraz z rolą) k. szkoły Ś. Marcina, a także wszystkie swoje szaty liturgiczne, kielich i wszystko, co służy do sprawowania mszy; dom ten wspomn. bractwo za zgodą plebana Ś. Marcina ma po śmierci Wawrzyńca przekazać kolejnemu kapłanowi (MPń I 293, 103; ACC 31, 75v).

1450 Wawrzyniec czyli Lorek kapłan gracjalny u Ś. Marcina funduje ołtarz⁴⁰Kotowski 11, i Karwowski 9-10, podają wezwanie Ś. Krzyża, ale takiej informacji brak w testamencie z 1450 w kościele Ś. Marcina; w testamencie przekazuje mającemu powstać ołtarzowi kielich srebrny z pateną, 2 ornaty, 2 alby, komżę, mszał podróżny (missale viaticum) i wszelkie sprzęty potrzebne do odprawiania nabożeństw; zapisuje na rzecz altarii cały swój majątek ruchomy i dom k. cmentarza położony naprzeciw głównych drzwi kościoła, przeznaczając go na mieszkanie dla altarysty; pr. patronatu ołtarza oddaje bractwu ubogich u Ś. Marcina i zaznacza, że ani jego rodzina, ani pleban nie mogą ingerować w sprawy altarii; altarysta ma obowiązek odprawiania co kwartał mszy za zmarłych członków bractwa oraz kilku mszy w roku za ważniejszych dobrodziejów; ma też pomagać plebanowi w słuchaniu spowiedzi, uczestniczyć w uroczystościach i za jego zezwoleniem udzielać komunii; ołtarz eryguje 1454 bp pozn. Andrzej Bniński [zapisu tej erekcji nie odnaleziono w aktach czynności bpa = AE I] (LekDok 8; AV 4, 4v, →niżej, pod 1610).

1486 altaria NMP oraz ŚŚ. Wojciecha i Stanisława w kościele Ś. Marcina wakuje po śmierci Wojciecha z Niepruszewa; Tomasz pleb. Ś. Marcina oraz uczciwi Nikiel Wapnyr, Jakub Jasch, Hanusz Sigmund, Filip Wartemberg, Winczenc Brosie, Nikiel Jasch, Andrzej Henkye garbarze, także w imieniu in. nieobecnych garbarzy [członków bractwa?, cechu garbarzy?], prezentują na tę altarię Marcina [Trunkela ze Wschowy] plebana z →Ogrodów [k. Święciechowy]; o instytucję kanoniczną na to beneficjum prosi też Mikołaj kapłan u Ś. Marcina prezentowany przez tamtejsze bractwo ubogich; do czasu rozstrzygnięcia sporu oficjał pozn., za zgodą obu stron, opiekę nad altarią przekazuje Wawrzyńcowi kapłanowi u Ś. Marcina (LekDok 43-45).

1488 zm. Jan ze Stobnicy altarysta w Krerowie zapisał w testamencie bractwu ubogich u Ś. Marcina czynsz roczny 18 gr na wsi Markowice w diec. pozn. [k. Środy]; na prośbę Szymona z Szamotuł altarysty bractwa ubogich u Ś. Marcina oraz Jana Piecza mgra sztuk i altarysty pozn. [w kolegiacie Ś. Marii Magd.], egzekutorów tego testamentu, oficjał pozn. dokonuje inkorporacji czynszu do uposażenia wspomn. altarii (LekDok 56-61).

1517 altaria ŚŚ. Stanisława i Wojciecha bractwa ubogich wakuje po śmierci Szymona z Szamotuł; Paweł Grosfayer [Groszphager] i Mac. Malostyk [Malowthik] starsi (seniores) bractwa ubogich [o nich także →p. 5Ab], kolatora altarii, prezentują na nią kapłana Jana z Soboty, któremu bp pozn. Jan [Lubrański] udziela instytucji kanonicznej (LekDok 143); 1518 uczc. Paweł Grosfagier z Piasków i uczc. Mac. Malowthik stelmach z [Przedm.] S.M., starsi bractwa ubogich i kolatorzy altarii tego bractwa pod wezw. Ś. Krzyża i Ś. Stanisława w kościele Ś. Marcina, prezentują kapłana Jana z Soboty na altarię wakującą po śmierci Szymona z Szamotuł (LekDok 150 = ACC 93, 15).

1610 ołtarz bractwa ubogich pod wezwaniem ŚŚ. Wojciecha, Stanisława i NMP, k. drugiego filaru od strony północnej, konsekrowany w tym samym roku, co ołtarz główny [tj. w 1594, po przebudowie kościoła za pleb. Macieja z Ponieca, →p. 5Aa, 5Ba]; erygowany 16 XI 1454 przez bpa pozn. Andrzeja z Bnina; wymienione wyposażenie liturgiczne oraz uposażenie, m. in. zapis testamentowy Wawrzyńca ustanowiony w 1449 [i 1450, →wyżej] i czynsze: 1453 z domu Hanusza Waipier za Bramą Wrocławską, 1463 z domu Jana Bunsi [?, Brzozego? (→p. 5Bc, pod 1511)] na Piaskach, 1501 z domu Marcina folusznika na Czapnikach (AV 4, 4v).

5Bc. Altaria NMP, ŚŚ. Stanisława Bpa i Tomasza Bpa Canterbury oraz ŚŚ. Anny, Katarzyny, Barbary, Łucji, Otylii, Doroty, potem: Ś. Anny (Karwowski 11-12) – dla kapłana języka polskiego i niemieckiego, patronatu bractwa czapników.

1511 Mac. Stosz (Stos)⁴¹Może ident. z Mac. Stoszem czapnikiem, witrykiem u Ś. Marcina w 1486, →p. 5Ab i Mac. Brzozy (Bzozy) starsi bractwa czapników za murami Poznania [na Piaskach] zawierają w domu plebana Ś. Marcina ugodę z Grzegorzem z Sanoka pleb. u Ś. Marcina w sporze o dom drewniany na gruncie plebańskim [kościoła] Ś. Marcina czyli k. cmentarza; wspomn. pleb. zobowiązuje się, że da na potrzeby kapelana czyli altarysty erygowanej altarii czapników inny stary dom, który znajduje się po przeciwnej stronie domu plebańskiego, w cz. [nal. do uposażenia] kanonii fundi Ś. Marcin [→p. 3B], między domem Macieja kanonika [w kolegiacie] w Kórniku i nowym domem wielkim, w którym mieszkają wikariusze kościoła Ś. Marcina; wspomn. pleb. ma także dać 4 grz. na budowę dwóch oddzielnych izb (camera) w tym domu – jednej dla altarysty [altarii czapników], a jednej dla wikariusza kościoła Ś. Marcina, resztę kosztów pokryje bractwo czapników ze swoich środków (M Poznań D 458).

1513 bp pozn. Jan Lubrański – na prośbę uczc. Mac. Brzozego, Pawła Brossaycz, Piotra Baycz i Andrzeja Naborowskiego czapników z Poznania – eryguje w kościele Ś. Marcina, w kaplicy przy wejściu do kościoła po prawej stronie, wchodząc od południa ze szkoły do świątyni, altarię NMP, ŚŚ. Stanisława Bpa i Tomasza Bpa Canterbury oraz ŚŚ. Anny, Katarzyny, Barbary, Łucji, Otylii, Doroty dla kapłana nauczającego po polsku i niemiecku; pr. patronatu i prezenty nal. do starszych i całego cechu czapników; wymienieni czapnicy występują jako egzekutorzy testamentu zm. mgra Tomasza z Wielawsi pleb. u Ś. Marcina [→p. 5Ac], który zauważył, że wielu parafian Ś. Marcina nie rozumie jęz. polskiego i słuchać kazań biega w inne miejsca; przeznaczył w swoim testamencie 100 fl. na zakup czynszu rocznego na utworzenie nowej altarii w kościele Ś. Marcina dla kapłana, który zna języki polski i niemiecki i będzie w nich głosił kazania; za wspomn. 100 fl. oraz dodatkowe własne pieniądze kapitałowe czapnicy zakupili z zastrz. pr. wykupu 8 grz. czynszu rocznego na domach w murach i za murami m. Poznania: u czapnika Mac. Stosza na Czapnikach 2 grz., u Andrzeja Styra mieszcz. pozn. na Stelmachach 2 grz., u Mikołaja zw. Mały Myszko [Mały Miśko?] na ul. Wronieckiej 1 grz., u Marcina Winklara czapnika z Piasków 1 grz., u Mac. Moczygęby przed Bramą Wrocławską 1 grz., u Ulryka Hosze garbarza na Garbarach 1 grz.; bp dokonuje erekcji altarii za zgodą króla Zygmunta [St.], który zezwala na zapis wspomn. czynszów (dok. król. z daty Poznań 22 III 1513 przytoczony w dok. bpa) i postanawia, że minister czyli altarysta jest zobowiązany odprawiać 2 msze w tygodniu: jedną za zmarłych i jedną (w sobotę) o NMP; ma być kapłanem znającym polski i niemiecki, by słuchać spowiedzi niemieckich parafian, szafować sakramenty i głosić słowo Boże; osobiście ma rezydować przy kościele Ś. Marcina; w święta Chrystusa, NMP, patronów i dedykacji kościoła Ś. Marcina ma plebanowi albo komendarzowi [tj. zarządcy], albo zastępcy (vicesgerens) [plebana] służyć przy ołtarzu, za co ma otrzymać 1 gr lub posiłek, ma też uczestniczyć w nabożeństwach i procesjach wraz z innymi kapłanami (ministri) kościoła Ś. Marcina; gdyby zaś altarysta z powodu choroby czy starości nie mógł spełniać swoich obowiązków, zwłaszcza słuchania spowiedzi po niemiecku, powinien ustanowić zastępcę znającego niemiecki; pr. patronatu ma nal. do bractwa czapników; altaria ta będzie miała: ornat czerwony aksamitny z humerałem, albą i in. elementami [stroju liturgicznego], czterokolorowe antependium z jedwabiu, nakrycia ołtarzowe (pella), kielich srebrny z pateną, 2 wielkie świeczniki ze stopu złota i srebra (de electro), 2 dzwonki, 2 obrazy (imagines) – NMP trzymającej syna zdjętego z krzyża [Pieta] i NMP trzymającej Syna na ręku, a także inne potrzebne wyposażenie (LekDok 108-120 [dok. notarialny obl. w AE] – na s. 112-115 insert dok. król.; MS 4 nr 10434).

1540 Mac. Karczemka z S.M. [czy ident. z Mac. Karczemką 1505-12?, →p. 3C] swój dom, który nabył od egzekutorów testamentu zm. Wawrzyńca zarządcy dochodów kościoła Ś. Marcina, daje Marcinowi Garbarowi z Kościana altaryście altarii bractwa czapników u Ś. Marcina; altarysta ma raz w tygodniu odprawiać msze w intencji donatora i jego spadkobierców; darowiznę tę przyjmują uczc. Jan Wiśniewski i Mac. Krowa starsi bractwa czapników (LekDok 164-168 = ACC 114, 12v-13).

1567 wspomn. jako zm. Stanisław z Kościana altarysta altarii Ś. Anny w kościele Ś. Marcina; starsi bractwa czapników prezentują na wakujące beneficjum bakałarza sztuk Walentego Orpiszewskiego z Koźmina (LekDok 205 = ACC 122, 14).

1591 altaria NMP, ŚŚ. Bpów Stanisława i Tomasza z Canterbury oraz ŚŚ. Anny, Katarzyny, Barbary, Łucji, Otylii i Doroty w kościele Ś. Marcina, w kaplicy po prawej stronie k. wejścia do kościoła, od strony południowej, idąc ze szkoły do świątyni; uczciwi Walenty Grocki i Wawrz. Jelonek, starsi bractwa czapników, kolatorzy tej altarii, wakującej po rezygnacji altarysty Feliksa Pomorskiego, prezentują Tomasza Lwowskiego [z Lwówka, czy ze Lwowa?, →p. 5Aa] wikariusza u Ś. Marcina; pleb. Maciej z Ponieca wyjaśnił, że pleb. Tomasz ufundował tę altarię dla kapłana znającego niemiecki, a więc ostatecznie instytucję na to beneficjum otrzymuje Błażej Rosiński (LekDok 256-257).

1610 altaria bractwa czapników ŚŚ. Stanisława, Tomasza Bpa Canterbury oraz in. świętych, od strony południowej [kościoła], przy wejściu czyli schodach do kaplicy nad zakrystią; erygowana 1513 [→wyżej]; wymienione uposażenie, m. in. zapis testamentowy Mac. Karczemki [→wyżej] i liczne czynsze, a także wyposażenie liturgiczne (AV 4, 5v).

5Bd. Altaria NMP, ŚŚ. Macieja, Jakuba, Tomasza, Wojciecha, Wawrzyńca, Fabiana, Sebastiana, Mikołaja i Jadwigi, dla kaznodziei polskiego, patronatu bractwa kowali⁴²Wg Karwowskiego 14-15, to altaria Zwiastowania NMPanny. Jak podreśla WiesKościół 18, była to pierwsza nowa fundacja altarii w kościele Ś. Marcina po Reformacji.

1570 bp pozn. [Adam Konarski] eryguje w kościele par. Ś. Marcina altarię pod wezw. NMP, ŚŚ. Macieja, Jakuba, Tomasza, Wojciecha, Wawrzyńca, Fabiana, Sebastiania Męczenników, Mikołaja i Jadwigi Wd. [=śląskiej], znajduje się ona w kaplicy narożnej po lewej stronie, w ambicie [przy ambonie? (sub ambitu)] k. cyborium i została ozdobiona sumptem Jadwigi Wawrzyńczewej z Rybitw; wymienione czynsze i darowizny uposażeniowe (LekDok 208-210)⁴³Karwowski 14-15, odnosi tę informację do altarii Wniebowzięcia patronatu bractwa literatów.

1598 kaznodzieja [polski] u Ś. Marcina →p. 5Be.

1599 altaria NMP, ŚŚ. Macieja, Jakuba, Tomasza Apostołów, ŚŚ. Wojciecha, Wawrzyńca i Jadwigi wakuje po rezygnacji z obowiązków kaznodziei Jana Tokarskiego; starsi bractwa kowali prezentują kapłana Samuela Jasinowskiego (LekDok 264).

1610 altaria NMP, ŚŚ. Jana Chrzciciela, Jakuba i Macieja Apostołów (jak głosi tablica przy niej zawieszona), w kaplicy północnej, patronatu cechu kowali; ma stare obrazy patronów, w niektórych miejscach uszkodzone (confractae); obecnie nie jest obsadzona, opieczę nad nią sprawują pleb. i wikariusze u Ś. Marcina (AV 4, 2v).

5Be. Altaria ŚŚ. Piotra i Pawła Apostołów (czyli zakrystiańska), patronatu bractwa literatów:

1575 erekcja altarii zakrystiańskiej (altare seu sacristiania) w kościele Ś. Marcina (in ecclesia seu oraculo!), ufundowanej przez mieszcz. pozn. Pawła Gorgona z Nowej Grobli i jego ż. Urszulę; ołtarz murowany i z [mensą z] kamienia usytuowany k. filaru po lewej stronie chóru [=prezbiterium]; fundatorzy przeznaczyli na ten cel czynsz roczny 8 zł od sumy głównej 100 zł zapisany na ich dobrach, zwł. domu i ogrodzie na Nowej Grobli; wyposażyli też ołtarz w obrazy, nakrycia ołtarzowe (palia), antependia i in. paramenty oraz w kielich; beneficjum to przeznaczone zostało dla zakrystianina u Ś. Marcina; po śmierci fundatorów pr. patronatu ma nal. do pleb. Ś. Marcina i do starszych bractwa Ś. Marii w kościele Ś. Marcina (LekDok 233-237).

1610 altaria Gorgoniewska, przy filarze przed amboną, pod wezwaniem Trójcy ŚŚ., NMP, ŚŚ. Anny, Piotra i Pawła Apostołów oraz Urszuli; patronatu bractwa literatów i pleb. u Ś. Marcina; ołtarz nie jest konsekrowany, celebruje się przy ołtarzu przenośnym (AV 4, 3).

5Bf. Altaria NMP Matki Jezusa Chrystusa oraz Ś. Macieja Ap. i Ś. Marcina, zwana altarią Wniebowzięcia NMP, patronatu bractwa Ś. Marii (literatów)⁴⁴U Karwowskiego 16, błędnie (na podstawie mylnych danych z wizytacji z XVII i XVIII w.), że bractwo to zostało erygowane w kościele Ś. Marcina już 1503, „ale pierwotny akt erekcji zaginął”; informację tę sprostował Now. 2, 745. Kotowski 38, uważa, że fundacja ołtarzowa Wniebowzięcia NMP to drugie ministerium przy głównym ołtarzu, a zatem nie osobna altaria.

1576 Maciej z Ponieca pleb. u Ś. Marcina poświadcza przed [Janem Powodowskim] administratorem diec. pozn. sede vacante, że na rzecz bractwa Ś. Marii w kościele Ś. Marcina Marcin z Orli penitencjarz kat. pozn. przekazał 100 zł, a kilka pobożnych niewiast – 24 zł, za co zakupiony został czynsz na rzecz altarysty nowo erygowanej na potrzeby bractwa Ś. Marii altarii NMP Matki Jezusa Chrystusa oraz ŚŚ. Macieja Ap. i Marcina; altaria usytuowana jest w górnej kaplicy, nad zakrystią; zostają określone obowiązki altarysty, który m. in. ma raz w tygodniu przy głównym ołtarzu [kościoła] odprawiać mszę o Wniebowzięciu NMP, w rycie uroczystym, jak w niedziele i święta, ze śpiewaną kolektą za członków bractwa Ś. Marii; altarysta ma też co roku przygotować 1 ucznia wskazanego przez wspomn. plebana Macieja fundatora lub któreś z dzieci Jana i Łukasza Hermstów tak, by zostało przyjęte do kolegium jezuitów; Maciej pleb. zaś zobowiązuje się, że ze swoich środków zakupi dom z rolą w części Przedm. S.M. nal. do kapituły pozn. [→p. 3B], obok kurii pleb. i tam postawi nowy dom dla kapłana [altarysty tejże altarii], uposaży w czynsz i wyposaży altarię w potrzebne naczynia i paramenty liturgiczne (LekDok 237-240).

1598 Marcin Złotowski kanonik u Ś. Mikołaja i prokurator bractwa Ś. Marii w kościele Ś. Marcina oraz Marcina zw. Wełna (Welna) altarysty u Ś. Marcina zeznaje, że zm. Anna wd. po Piotrze Śmiejce z Przedm. S.M. darowała w testamencie bractwu Ś. Marii [literatów] w kościele Ś. Marcina [→p. 5D] swój dom na tym przedm., położony między domami Jana Mniszka krawca i zm. Stanisława z Chwaliszewa altarysty u Ś. Marii Magd. (LekDok 261).

1598 zatwierdzenie funkcjonowania bractwa i jego statutów z 1570 przez bpa pozn. Jana Tarnowskiego; 1612 erekcja altarii (Now. 2, 746).

1598 starsi bractwa Ś. Marii pozwani przez Jana z Górki [której?] kaznodzieję [pol.] u Ś. Marcina o 2 zł 4 gr za świece do mszy roratniej sprawowanej dla tego bractwa (LekDok 262).

1610 altaria bractwa literatów, pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP, w kaplicy nad zakrystią w stronę południową, erygowana przez bpa pozn. Jana Tarnowskiego; wizytator domaga się okazania aktu erekcji altarii (AV 4, 6v).

5Bg. Altaria Wniebowzięcia NMP oraz ŚŚ. Stanisława i Wojciecha, potem Niepokalanego Poczęcia NMP i Ś. Jana Chrzciciela, patronatu bractwa ubogich.

1598 (wzm. 1610) altaria Wniebowzięcia NMP, ŚŚ. Stanisława i Wojciecha erygowana przez bpa pozn. Jana Tarnowskiego, na mocy zapisu testamentowego Stanisława z Chwaliszewa altarysty u Ś. Marii Magd.; 1610 ołtarz nie jest konsekrowany, kamień [ołtarzowy] złamany, wizytator nakazał naprawę lub wymianę, celebruje się przy ołtarzu przenośnym (AV 4, 1av; Karwowski 8-9).

5C. Szkoła par.⁴⁵ŁOp. 1, 155-174, nie zna szkoły przy kościele Ś. Marcina, choć twierdzi, że musiała tam być

1438 rajcy pozn. rozstrzygają spór między plebanem [brak imienia] Ś. Marcina a pewną Katarzyną w sprawie szkoły znajdującej się k. cmentarza [Ś. Marcina?]: uczniowie mają mieszkać w tym domu [szkoły] do Wielkanocy [5 IV 1439], a Katarzyna ma dać 9 wiard. [na rzecz szkoły?] (AR nr 136).

1447 szkoła Ś. Marcina (MPń I 293, 34); 1449 szkoła Ś. Marcina →p. 5Da.

1465 [mieszcz. pozn.] garbarz Langhannus na swoim domu k. Bramy Wodnej zapisuje 1 grz. czynszu od sumy 15 grz. na rzecz kleryków [scholarzy] u Ś. Marcina śpiewających przed komunią i w procesji z Ciałem Pańskim [chyba nie chodzi tu o procesję w święto Bożego Ciała]; wypłacaniem tego wynagrodzenia klerykom mają się zajmować witrycy i starsi bractwa ubogich w kościele Ś. Marcina, a jeśli zaniedbają oni swoje obowiązki, to bractwo garbarzy może przenieść czynsz do kościoła bernardynów (MPń I 296, 64v).

1486 wspomn. uczniowie szkoły par. →p. 5Aa.

1488, 1496 czynsz nal. rektorowi szkoły →p. 5Aa: panna Marta, →p. 5Ac: Tomasz pleb.

1495 czynsz dla kantora szkoły →p. 5Aa.

1498 Tomasz [z Wielawsi] pleb. u Ś. Marcina pozywa Jakuba ministra w swoim kościele [kościelnego; prawdop. jednocześnie nauczyciela w szkole par.] o to, że zaniedbuje obowiązki w szkole i kościele, codziennie siedzi w karczmie, nie zwraca uwagi na pouczenia plebana i obrzuca go obraźliwymi słowami; pleb. prosi administratora [diecezji sede vacante po śmierci bpa Uriela Górki (zm. 24 I 1498)] o usunięcie ministra ze szkoły; Jakub minister odpowiada, że na pewno w poprzednim miesiącu wraz z uczniami szkoły śpiewał nieszpory, a pleban Tomasz wraz z witrykami kościoła widział go wychodzącego ze świątyni i [wtedy] obrzucił go obraźliwymi słowami, Jakub zatem domaga się sprawiedliwości; administrator nakazuje plebanowi, aby wypłacił ministrowi uposażenie (salarium), a ministrowi zakazuje znieważania plebana; pleb. daje Jakubowi 18 gr należne za 6 tygodni służby (AE III 254; LekDok 77).

1501 kleryk Jan z Koźmina rektor szkoły par. u Ś. Marcina pozywa Mikołaja z Tuliszkowa, Jana z Tarnowa [którego?], Bartłomieja ze Stęszewa, Mikołaja ze Śremu, Marcina i Adama z Szamotuł, Jakuba z Wronek i Jana z Kaźmierza uczniów szkoły u Ś. Marii Magd. w Poznaniu, o należność (po 2 gr od każdego) za lekcje, które z nimi powtarzał (resumpsit), gdy był nauczycielem w szkole u Ś. Marii Magd.; pozwani twierdzą, że słuchali tych lekcji, bo tenże Jan ich zmuszał; oficjał [pozn.] nakazuje uczniom zapłacić (AC 2 nr 1566).

1510 Grzegorz pleb. u Ś. Marcina kupuje dom naprzeciwko kościoła na potrzeby szkoły →p. 3C; 1511 Grzegorz pleb. i rektor szkoły u Ś. Marcina →p. 5Ac.

1512 Jakub rektor szkoły u Ś. Marcina (oraz jego uczniowie i uczniowie in. szkół m. Poznania) pozwany przez Szymona i in. Żydów z Poznania o to, że wysłał swoich uczniów w celu złupienia Żydów przed kościołem Ś. Marcina oraz na rynku i ulicach Poznania, wydarcia im pieniędzy; pozwany jest także o to, że kleryk [uczeń] Jakub jedynak Jadamka z Piasków zabrał [jednemu z Żydów] płaszcz czerwony – szkoda oceniona na 8 grz.; rektor szkoły zaprzecza oskarżeniom, a kleryk [Jakub] zaprzecza, że zabrał płaszcz, twierdząc, iż tegoż dnia jakiś człowiek świecki (laicellus) w czarnej tunice uderzył jednego Żyda, a kleryk go nie upomniał (ACC 88, 230v).

1513 Maciej kleryk ze szkoły u Ś. Marcina pozwany przez Jana farbiarza z Garbar o zwrot 3 grz. kosztów leczenia u balwierza (barbitonsor, medicus) oraz 2 grz. odszkodowania z tytułu niezdolności do pracy z powodu pobicia go [przez tegoż ucznia]; pozwany nie stawił się w sądzie; oficjał zasądza wymienione koszty na rzecz wspomn. Jana (ACC 89 k. 14Dv, 14E).

1513 Jan kleryk ze Ś. Marcina [zapewne uczeń szkoły par.] pozywa uczc. Marcina z Nowych Ogrodów o to, że oskarżył go przed pleb. Grzegorzem, że przebiegając przez plebańskie ogrody zniszczył ogrodzenie, goniąc laików; swoją szkodę Jan ocenia na 1/2 grz. i domaga się odwołania oszczerstwa; pozwany zaprzecza (LekDok 108 = ACC 89, 33).

1513 Franciszek kleryk ze Ś. Marcina pozywa uczc. Mikołaja kowala ze Stelmachów za murami Poznania o znieważenie: Mikołaj, w obecności wielu osób w domu Grzegorza Faby na Stelmachach, oskarżył go o uprawianie rozpusty z Zofią ż. wspomn. Grzegorza, a potem powtórzył to przed całym bractwem kowali; swoją szkodę Franciszek ocenia na 40 grz.; Mikołaj twierdzi, że zastał Franciszka w izbie w łóżku podczas aktu cielesnego ze wspomn. Zofią (LekDok 120-122).

1513 szkoła k. kościoła →p. 5Bc.

1516 Grzegorz kleryk ze szkoły u Ś. Marcina pozywa Andrzeja Żołądka i Mac. Tragarza z Nowej Grobli o to, że w nocy, w domu wspomn. Żołądka został przez nich zraniony do krwi w rękę, a Maciej oblał mu tunikę; swoją szkodę Grzegorz ocenia na 1 grz. (ACC 92 k. 5, 9v).

1516 Wojciech z Rybaków kleryk [zapewne uczeń] u Ś. Marcina pozywa uczc. Augustynową z Piasków o to, że nazwała go złodziejem i rabusiem; swoją szkodę wycenia na 30 grz. (LekDok 139-140).

1516 Grzegorz pleb. u Ś. Marcina przenosi dom wikariuszy [u Ś. Marcina] do domu, w którym dotąd znajdowała się szkoła par. Ś. Marcina, a szkołę tę przenosi (z zamiarem przebudowania dawnego domu wikariuszy) na role zajmowane dotychczas przez wikariuszy [Ś. Marcina]; wikariusze protestują, ale ponieważ nie stawili się w sądzie, oficjał [pozn.] zezwala temuż Grzegorzowi na tę zamianę (LekDok 134).

1516 czynsz dla rektora szkoły u Ś. Marcina →p. 5Aa.

1520 uczniowie szkoły Ś. Marcina wspomn. jako towarzysze uczt Grzegorza ucznia z Piasków, które ten urządzał w domu Małg. Lorkowej z Kokundorfu (AC 2 nr 1733).

1527 Paweł bakałarz, rektor szkoły Ś. Marcina, pozwany przez duchownego (discretus) Marcina „de Carwowo” [z Karbowa k. Brodnicy w ziemi chełmińskiej?, a może z Karwowa k. Płońska na Mazowszu?], ucznia tej szkoły, że w szkole u Ś. Marcina, w izbie, którą zajmował Marcin, oskarżył powoda o kradzież futra wartości 6 grz. i kuszy (bombarda) wartości 1/2 grz. i na poczet tej szkody zajął rzeczy Marcina; powód ocenia swoją szkodę na 30 grz. (LekDok 157).

1529 Maciej bakałarz, rektor szkoły u Ś. Marcina, pozwany przez duchownego Prokopa o to, że w święto Narodzenia NMP [8 IX], uderzył Prokopa rózgą (baculum) w lewą rękę, powodując ranę siną; szkodę swoją Prokop ocenia na 20 fl.; rektor odpowiada, że dzień wcześniej usunął Prokopa ze szkoły z powodu jego ekscesów, ale mimo to po godzinie drugiej w nocy zastał Prokopa w izbie szkolnej, której ten nie chciał opuścić, dlatego rektor uderzył go plagą (flagellum; LekDok 157-158).

1535 Franciszek bakałarz sztuk⁴⁶Może to Franciszek z Poznania, zapisany na Uniwersytet Krak. w semestrze letnim 1532 (Metryka 2 nr 1532e/145), bakałarz sztuk tamże 1533 (NKProm. nr 1533/11B), rektor szkoły par. Ś. Marcina, pozywa Serafina wikariusza w Buku (ACC 109, 271).

1548 Bartłomiej Siekierzecki pleb. u Ś. Marcina pozywa uczc. Wojc. Malika z Przedm. S.M. o to, że z bronią w ręku, nie szanując miejsca poświęconego, ok. godziny drugiej w nocy napadł na cmentarzu kościoła Ś. Marcina na idących tam Jakuba z Bużenina [w ziemi sier.; dziś Burzenin] i Andrzeja ze Szczawna [w ziemi sier.?, dobrzyńskiej?; a może ze Szczawina w mazowieckiej części diec. pozn.?], nauczycieli szkoły Ś. Marcina (scholastici ludii literarii), i zadał im krwawe rany, przez co skalał cmentarz; pozwany odpowiada, że zdarzenie miało miejsce przed cmentarzem; bp pozn. orzeka o winie pozwanego i poleca dokonanie rekoncyliacji skalanego rozlewem krwi cmentarza (LekDok 182-187).

1567 Jan niegdyś minister i rektor szkoły u Ś. Marcina, obecnie minister kościoła w Kostrzynie pozywa Szymona bakałarza szkoły u Ś. Marcina o zaległą 1/2 wynagrodzenia, tj. 21 1/2 gr, od uczniów, którymi opiekował się, gdy kierował szkołą u Ś. Marcina (LekDok 207).

1591 szkoła k. kościoła →p. 5Bc.

5D. Bractwa. 5Da. Bractwo ubogich (także →p. 5Bb: altaria patronatu bractwa ubogich).

1449-50 Wawrzyniec kapłan gracjalny u Ś. Marcina i kapłan bractwa ubogich czyni donację na rzecz tego bractwa i funduje altarię →p. 5Bb.

1449-75 mieszczanie pozn. zapisują czynsze na rzecz bractwa ubogich w kościele Ś. Marcina: 1449 Paweł Nicko garbarz i Mac. Rączka po 1/2 grz. od sumy głównej 5 grz. (MPń I 293 k. 93, 94v); 1450 Agnieszka wd. po Piotrze Lisikani 1/2 grz. od sumy 5 grz. na swoim domu na Piaskach (MPń I 293, 117v); 1450 Szymon garbarz z ż. Barbarą 1/2 grz. od 5 grz. na swoim domu na Garbarach (MPń I 294, 1v); 1453 Hannus Weyner tkacz 1/2 grz. od sumy 6 grz. na swoim domu na Czapnikach (MPń I 294, 83); 1454 Marcin Plachta 1/2 grz. od sumy 6 grz. na ogrodzie na Nowych Ogrodach (MPń I 294, 94); 1459 Jan Sławięta na rzecz altarii tego bractwa 16 gr od sumy 4 grz. na swoim domu k. Bramy Wodnej (MPń I 294, 156v); 1459 Paszek Chodur 1/2 grz. od sumy 6 grz. na roli w Półwsiu k. roli sołtysa z Robakowa; czynsz wykupiono 1542 (MPń I 294, 162v); 1462 Andrzej Niedbała 1/2 grz. od sumy 6 grz. na swoim ogrodzie na Nowych Ogrodach (MPń I 295, 38); 1463 Jan kaletnik (bursifactor) 1/2 grz. od sumy 6 grz. na swoim domu na Piaskach (MPń I 296, 7); 1467 kowal Marcin 1/2 grz. od sumy 6 grz. na swoim domu k. Bramy Wielkiej (MPń I 296, 115); 1475 Mik. Tucholski 1/2 grz. od sumy 6 grz. na swoim domu przed Bramą Wrocławską (MPń I 296, 283v).

1456 starsi bractwa ubogich →p. 5C.

1469 Małgorzata [mieszczka pozn.] z synem Adamem kwitują bractwo ubogich z zapłaty 6 gr czynszu zapisanego na domu położonym k. wrót kościoła Ś. Marcina (MPń I 296, 143).

1482 30 XII uczciwi Mac. Mykurda kołodziej, Jakub Mydelnik, Bartłomiej Ruthor, Andris Drier, Mikołaj kołodziej, Marcin kowal, Marcin Król, Wojc. Coperszmeth, Mik. Chochel i Paweł Groszphager z Piasków k. Poznania w imieniu swoim i członków bractwa ubogich w kościele Ś. Marcina zawierają ugodę z Tomaszem pleb. u Ś. Marcina; sędziowie polubowni postanawiają, że Tomasz pleb. zgodnie ze starym zwyczajem ma w pierwszą niedzielę po każdych Suchych Dniach odśpiewać wraz ze swymi wikariuszami wigilię i msze za zmarłych; jeśliby w taką niedzielę wypadło święto uroczyste (festum sollenne), ma je odśpiewać następnego dnia; ponieważ przełożeni bractwa (magistri) i jego członkowie uczestniczą w tej celebracji, mają być o terminie odprawienia wigilii i mszy poinformowani dzień wcześniej; jeśli umrze ktoś z bractwa, pleb. powinien oddelegować swego wikariusza – a jeśli byłby on zajęty przy celebracji liturgii lub szafowaniu sakramentów, to innego kapłana (minister) – do przeprowadzenia pogrzebu członka bractwa; taki celebrans powinien być odziany w komżę (rokietę; superpelliciatus), ma odprowadzić ciało do grobu i tam dokonać pokropienia wodą [święconą], za co ma otrzymać od starszych bractwa 2 półgr (LekDok 33-38).

1486 Piotr Piernik i Paweł Groszphager, starsi bractwa ubogich w kościele Ś. Marcina →p. 5Ab.

1486 bractwo ubogich prezentuje altarystę →p. 5Bb.

1488 zapis czynszu dla altarii tego bractwa [Ś. Krzyża] →p. 5Bb.

1517-18 altaria ŚŚ. Stanisława i Wojciecha bractwa ubogich, Paweł Groszphager i Mac. Malowthyk starsi tego bractwa →p. 5Bb.

1546 starsi bractwa ubogich u Ś. Marcina wygrywają spór z Wacławem Rutą kowalem z Nowej Grobli, który ma oddać 3 zł pożyczone przez jego ojca od plebana Ś. Marcina (LekDok 172).

1581 starsi bractwa ubogich i Maciej z Ponieca pleb. u Ś. Marcina potwierdzają, że otrzymali 6 grz. sumy głównej, za którą to kwotę, przejętą [niegdyś] z zapisu testamentowego zm. Grosmaiera czyli Copersmytha, witrycy kościoła Ś. Marcina zakupili w 1486 czynsz roczny 24 gr na rzecz uczniów szkoły; wykupu czynszu dokonali Wojc. Domagała złotnik, Wojc. Zakrzewski kowal i Wojc. szewc [witrycy u Ś. Marcina] (LekDok 246).

5Db. Bractwo czapników.

1511 starsi bractwa →p. 5Bc.

1513 erekcja altarii NMP, ŚŚ. Stanisława Bpa i Tomasza Bpa Canterbury oraz ŚŚ. Anny, Katarzyny, Barbary, Łucji, Otylii, Doroty [potem zwanej altarią Ś. Anny] dla kapłana nauczającego po polsku i niemiecku; pr. patronatu i prezenty nal. do starszych i całego cechu czapników →p. 5Bc.

1540, 1567 altaryści altarii czapników →p. 5Bc.

1591 uczciwi Walenty Grocki i Wawrz. Jelonek, starsi bractwa czapników; 1610 altaria bractwa czapników →p. 5Bc.

5Dc. Bractwo stelmachów i kołodziejów.

1516 (obl. 1518) Jan z Góry dziekan [kapituły kat. pozn.] oraz wikariusz gen. i oficjał pozn. poświadcza, że zm. Marcin⁴⁷Wielewiejski w całym cytowanym akcie konsekwentnie ma przydawane imię Marcin. Jednakże znany jest tylko jeden pleb. u Ś. Marcina o tym nazwisku: Tomasz (→p. 5Ac) – i tu niewątpliwie o niego chodzi Wielewiejski pleb. w kościele Ś. Marcina zauważył, że w jego par. jest wielu (multum) stelmachów i kołodziejów, którzy mogliby zawiązać bractwo działające wg określonych reguł i statutów, fundujące świece dla ozdobienia kościoła, mające 4 razy w roku na Suche Dni swoje msze brackie za zmarłych i żywych członków, z czego też wynikała korzyść dla plebana i ministrów u Ś. Marcina; Wielewiejski wyznaczył więc bractwu miejsce w kościele na ławki przy ostatnim filarze pośrodku kościoła [w nawie środkowej], przy głównych drzwiach, po lewej stronie patrząc w kierunku głównego ołtarza; w ławkach tych mogło siedzieć przynajmniej 6 lub 8 osób ze starszych bractwa, by uczestniczyć w nabożeństwach sprawowanych przy głównym ołtarzu oraz słuchać kazań; w miejscu tym przez wiele lat gromadzili się przedstawiciele bractwa, jednakże w trakcie ostatniej przebudowy kościoła w 1516 Grzegorz pleb. u Ś. Marcina [→p. 5Ac] zabrał im to miejsce i wskazał inne; niezadowoleni z tego stelmachowie i kołodzieje, reprezentowani przez Mac. Malowthyka i Szymona Jachorka, starszych bractwa, oraz Stan. Mlankę, Piotra Thomala i Józefa Mac. Warszewskiego pozwali wspomn. Grzegorza pleb. do konsystorza; pozwany pleb., chcąc zadowolić bractwo, proponuje im in. miejsce, w sąsiedztwie tego starego miejsca, a mianowicie przy ścianie obok wielkich drzwi kościoła, po lewej ich stronie wchodząc do świątyni; można tam wstawić podwójną ławkę dla członków bractwa; wikariusz i oficjał pozn. potwierdza tę ugodę dokumentem; 1518 dok. ten przedstawili w konsystorzu pozn. do inserowania, w celu jego zabezpieczenia przed zniszczeniem, uczc. Prokop [tu zostawione wolne miejsce] oraz [zostawione wolne miejsce na dane drugiej osoby] członkowie bractwa stelmachów i kołodziejów u Ś. Marcina (ACC 93, 9; LekDok 146-150).

5Dd. Bractwo Ś. Marii (literatów):

1575 starsi bractwa [bez wskazania imion] Ś. Marii, współkolatorzy altarii ŚŚ. Piotra i Pawła Apostołów czyli zakrystiańskiej →p. 5Be.

1576 erekcja altarii NMP Matki Jezusa Chrystusa oraz Ś. Macieja Ap. i Ś. Marcina Bpa, na potrzeby bractwa Ś. Marii →p. 5Bf.

1598 bractwo Ś. Marii, jego starsi, zatwierdzenie jego funkcjonowania i statutów; 1612 erekcja altarii →p. 5Bf; 1610 altaria bractwa literatów, pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP →p. 5Bf.

5E. Inne instytucje kościelne na terenie par. Ś. Marcina.

[Na terenie par. Ś. Marcina znajdowało się jeszcze kilka in. instytucji kościelnych, położonych także za murami m. Poznania, głównie na Piaskach. Najstarsza z nich to kościół klaszt. karmelitów pod wezw. Bożego Ciała, ufundowany, pod wpływem wieści o cudownym zdarzeniu z hostiami (mającym miejsce w 1399) przez króla Władysława Jag. w 1406 →KMP 1992, nr 3-4 – gdzie też wcześniejsza literatura.

W l. 1455-56 ufundowany został na Piaskach kl. franciszkanów obserwantów (zw. w Polsce bernardynami); dok. fundacyjny został wystawiony w 1456, a w 1457 bp pozn. Andrzej Bniński erygował kościół kl. pod wezwaniem Ś. Bernardyna ze Sieny (potem: Ś. Franciszka; obecnie: Ś. Franciszka Serafickiego). Zawiązała się przy nim także wspólnota kobiet: w 1457 tenże bp za zgodą kapituły kat. pozn. i plebana Ś. Marcina zwolnił bernardynki przy kl. bernardyńskim na Piaskach od wszelkich ciężarów i zalecał, by miały spowiednika z grona bernardynów; w 1517 bp Jan Lubrański uwolnił je od roszczeń pleb. Ś. Marcina, który domagał się czynszu i in. należności. Kościół (kaplica) bernardynek powstał na przełomie XVI i XVII w., obecnie to kaplica Przemienienia Pańskiego na Pl. Bernardyńskim. Na cmentarzu kościoła bernardyńskiego ok. 1480 powstała kaplica Ś. Anny, pozostająca pod zarządem bernardynów (SBP s. 73*; Now. 2, 777; J. Wiesiołowski, Problemy społeczne klienteli bernardynów poznańskich na przełomie XV/XVI wieku, w: Zakony franciszkańskie w Polsce, t. 1, Lublin 1982, s. 337-366; M. Maciszewska, Klasztor bernardyński w społeczeństwie polskim 1453-1530, Warszawa 2001).

Przy rozgałęzieniu wychodzących z Bramy Wrocławskiej dróg na Buk oraz Kościan i Wrocław (tj. w okolicy skrzyżowania obecnych ulic Strzeleckiej i Półwiejskiej) znajdował się szpital trędowatych Ś. Krzyża, przy którym w 1420 pozn. mieszczka Gertruda z Ditmarów (zm. po 1450; →PSB 25, 665), wdowa po Mik. Peszlu (zm. ok. 1419) ufundowała kościół (zw. też kaplicą). Został on rozebrany w końcu XVIII w. Plac po tym kościele zwany był Pl. Świętokrzyskim (obecnie: plac Wiosny Ludów). Dokładniej →F. Pohorecki, O dawnym szpitalu i kościółku Św. Krzyża, KMP 1931, nr 4, przedruk: KMP 1990, nr 3/4, s. 69-88; Now. 2, 652).

Na przedm. Gaska, za murami Poznania, ok. 1421 pleban Ś. Marii Magd., kościoła farnego Poznania, założył tzw. nowy cmentarz. Teren ten jednak – jak i całe Garbary po most chwaliszewski – nal. do jurysdykcji plebana Ś. Marcina, co doprowadziło do licznych sporów o kompetencje; wyrok polubowny z 1421 przyznawał ten cmentarz kościołowi par. Ś. Marii Magd., a plebanowi Ś. Marcina – udział w opłatach pogrzebowych i ofiarach (→p. 5Aa, pod 1421, 1459). W l. 1422-26 powstał na nowym cmentarzu kościół Wszystkich ŚŚ.; w 1604 stał się on kolegiatą; kościół zburzyli w 1655 Szwedzi (Now. 2 s. 618-620, 653).

Na przedm. Gaska mieszczka pozn. Agnieszka Begwina ufundowała kaplicę i szpital Ś. Walentego, położony między kościołem Wszystkich ŚŚ. a kościołem bernardynów; przywilej erekcyjny wystawił w 1531 bp pozn. Jana Latalski; kaplica i szpital zostały zburzone 1655 przez Szwedów, szpital potem reaktywowano, funkcjonował do końca XVIII w. (ŁOp. 1 s. 158, 170, 174; Now. 2, 653).

Na terenie par. Ś. Marcina znajdowały się też szpital i kościół Ś. Łazarza; szpital ufundowany został przez mieszczan pozn. w l. 1569-74 na gruntach Wildy, wsi nal. do m. Poznania →Święty Łazarz.

Na terenie par. Ś. Marcina znajdował się też cmentarz żydowski – na Muszej Górze.]

6. Wydarzenia.

1536 2 V wielki pożar Poznania, zarzewie w dzielnicy żydowskiej; spłonęły wtedy także m. in. zamek z wszystkimi zabudowaniami oraz przedm. S.M. ze znajdującymi się tam cegielniami miejskimi i niektórymi dworami; w innej zapisce kronikarskiej mowa o ocaleniu w tym pożarze tylko 3 domów na przedmieściu S.M.; 24 VI – 30 XI 1542 zaraza w Poznaniu, która, „jak powiadają, pochłonęła około trzech tys. ludzi” (w in. zapisce kronikarskiej mowa o ok. 5000); donoszą [m. in.] o 1118 pogrzebanych w par. Ś. Marcina, w kl. bernardynów – 21, u karmelitów [przy kl. Bożego Ciała] – 8 i „tamże pospolitego ludu” 150; „te liczby witrycy kościołów, którzy wtedy pozostali przy życiu, uznali za pewne i nie budzące wątpliwości, [liczbę] nieznanych wszak jedynie Bogu pozostawiali do rozpoznania”; 1543 III-IV wielka powódź w Poznaniu; woda zalała m. in. ul. Czapników, Piaski i Rybaki; 1551 III-V wielka powódź; zalane m. in. Piaski, Rybaki, Gaska; zalane wszystkie kościoły w obrębie miasta i poza nim do wysokości 3 łokci – oprócz Ś. Marcina i Ś. Wojciecha; 1585-86 zaraza w Poznaniu, najsilniejsza na przedmieściach, zwłaszcza S.M., skupiało się tam bowiem bardzo dużo osób ubogich, które nie miały dokąd uciec przed zarazą, zmarło w sumie ok. 1000 osób, najwięcej wokół kościoła Ś. Marcina (A. Warschauer, Die Chronik der Stadtschreiber von Posen, „Zeitschrift der historischen Gesellschaft für die Provinz Posen” [cz. 1:] 1886, s. 185-220, [cz. 2:] 1888, s. 297-340; tłum. polskie: Kronika poznańskich pisarzy miejskich, oprac. J. Wiesiołowski, Poznań 2004, s. 32-33, 47-48, 56, 73; MikaOpisy 91).

1520 23 V ciało bpa pozn. Jana Lubrańskiego (zm. 22 V w Buku) przywieziono do Poznania; od kościoła Ś. Marcina aż do dworu bpiego [k. katedry] towarzyszył mu w uroczystej procesji cały kler [pozn.] (AC 1 nr 1082).

7A. Archiwum osady kościelnej Ś.M.

Przekazywanie akt z jurydyk do ratusza pozn. rozpoczęto po 1800; w najstarszym zachowanym repertorium z 1826 (w APP) wymieniono przejęte akta 4 jurydyk, w tym Świętego Wojciecha, ale brak w tym wykazie akt jurydyki Ś.M. (APP, Jurydyki poznańskie repertorium zespołu opracowanego w APP w l. 1968-69 zawiera wstęp autorstwa M. Miki, z omówieniem m. in. dziejów ksiąg; także →Święty Wojciech, p. 7A). Obecnie znany zasób aktowy jurydyki Ś.M. to 3 księgi z lat 1549-1772 (APP, Jurydyki poznańskie 17-19); najstarsza zawiera wpisy od 1549 (księga uszkodzona, brak początku) do 1610 (k. 1-115), 1680-89 (k. 116-130), 1721-72 (k. 130-168); sygn. 18 – z lat 1599-1605 (kk. 27; ten fragment KulTop 35, uważała za fragment zachowanej najstarszej księgi jurydyki Ś.M.); sygn. 19 – 1636-38 (kk. 6).

O źródłach kartograficznych →Święty Wojciech, p. 7A.

7B. Dodatkowa wykorzystana literatura:

MPń – APP, Akta m. Poznania I 291 – I 299: Księgi ławnicze (rezygnacji) miasta Poznania z lat 1430-1500 (wykorzystane przez regesty Jacka Wiesiołowskiego: Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, rkps 1545).

DzPoznania – Dzieje Poznania, t. 1, cz. 1, red. J. Topolski, Warszawa-Poznań 1988.

Civitas Posnaniensis. Studia z dziejów średniowiecznego Poznania, red. Z. Kurnatowska, T. Jurek, Poznań 2005.

Kaczmarek 1/1 (2008), s. 313-315, 322-324.

J. Kaczmarek, Między grodem a miastem. Przemiany osadnicze na terenie aglomeracji poznańskiej w X-XIII wieku, w: Civitas 43-58.

Karwowski – S. Karwowski, Kościół św. Marcina w Poznaniu, KMP 1929, nr 1, s. 1-38 (przedruk w: KMP 1990, nr 3-4) – tekst oparty na LekDok (→niżej) i dotyczy głównie XVII-XIX w., dlatego odwołujemy się do niego wyjątkowo.

Kotowski – J. Kotowski, Kościół i parafia św. Marcina w Poznaniu, Poznań 1938 (tekst oparty na LekDok →niżej).

KulTop – Z. Kulejewska-Topolska, Struktura prawna aglomeracji osadniczej miasta Poznania od XV do końca XVIII wieku, Poznań 1969.

LekDok – Documenta ad ecclesiam parochialem S. Martini antea extra nunc intra muros Posnanienses sitam spectantia, oprac. Józef Lekszycki, 1888 [na zlecenie ówczesnego prepozyta Ś. Marcina Józefa Pędzińskiego] (AAP, PA 338/3), rps, 60 ss. nlb. + 388 ss., zawiera dokumenty, wzmianki i zapiski z akt sądowych związane z kościołem Ś. Marcina z l. 1252-1798 (nr 1-353); zapiski posiadają numerację tylko w spisie treści, w naszym haśle cytujemy więc strony zbioru.

J. Łukaszewicz, Obraz historyczno-statystyczny miasta Poznania w dawniejszych czasach [wyd. 1: Poznań 1838], wyd. 2:, oprac. J. Wiesiołowski, Poznań 1998, t. 2, s. 96.

P. Pawlak, Cmentarzyska przedlokacyjnego Poznania, w: Civitas 57-109.

Plany Poznania – Plany Poznania, opr. D. Książkiewicz-Bartkowiak, Poznań 2010 (27 planów miasta i map okolic z l. 1618-1958).

M. Przybył, Poznań na tle szlaków komunikacyjnych od X do XIII wieku, w: Civitas 112-129.

SzPozn. 315.

Waszak – S. Waszak, Ludność i zabudowa mieszkaniowa miasta Poznania w XVI i XVII w., „Przegląd Zachodni” 9, 1953, nr 9-12, s. 64-136.

WiesKościół – J. Wiesiołowski, Kościół i osada Święty Marcin w średniowieczu i okresie staropolskim, KMP 2006, nr 1, s. 7-48.

WiesSoc – J. Wiesiołowski, Socjotopografia późnośredniowiecznego Poznania, Warszawa-Poznań 1982.

E. Wiśniowski, Rozwój sieci parafialnej w średniowiecznym Poznaniu, w: Początki i rozwój Starego Miasta w Poznaniu w świetle badań archeologicznych i urbanistyczno-architektonicznych, Warszawa-Poznań 1977, s. 391-404.

S. Zajchowska, Rozwój sieci osadniczej Poznania i najbliższego zaplecza w średniowieczu, w: Początki i rozwój Starego Miasta, op. cit., s. 37-66.

8. Przy ul. Święty Marcin różne znaleziska (zwykle przypadkowe, przy pracach budowlanych i ziemnych): ślady osadnictwa z okresu wpływów rzymskich (tu także monety) oraz późnośredniowiecznego i nowożytnego, pozostałość cmentarza na skraju osady z XVI w., skarb srebrny (monety i ozdoby) ukryty ok. X-XI w. oraz po 1025 (krzyż srebrny i 2 monety bizantyjskie), kafle z poł. XVI w.; tuż „przed Bramą Berlińską” (czyli przy dzisiejszym Pl. Mickiewicza, u zbiegu ul. Święty Marcin i Al. Niepodległości) znaleziono (1876) cmentarzysko z okresu kultury pomorskiej (z urnami) oraz (1900) skarb srebrny (monety, ozdoby, placki srebra) z XI w. Na terenie przy kościele Ś. Marcina (między obecnymi ulicami Święty Marcin, Wysoka i Piekary) cmentarz z XV-XVIII w., na nim m. in. także monety z XV w., ułamki naczyń i ceramiki budowlanej najwcześniej z XIV w., kości zwierzęce; przy analizie pochówków (ok. 170 osobników) zaobserwowano obniżenie wzrostu mężczyzn i kobiet w stosunku do materiału z terenu ówczesnego m. Poznania – może w wyniku pogorszenia się warunków środowiskowych (Kaczmarek 1/1 s. 313-315, 322-324 – tu wcześniejsza literatura; tejże, Między grodem a miastem, w: Civitas; A. Wrzesińska, Mieszkańcy Poznania w świetle materiałów antropologicznych, w: Civitas 362; także →p. 2).

Kościół Ś. Marcina w obecnym miejscu powstał najpewniej najwcześniej dopiero w XIV w. (→p. 2)⁴⁸W tym świetle należy zweryfikować pogląd A. Wędzkiego, Obiekty architektoniczne osad miejskich, w: DzPoznania I (1988), s. 141, że kościół Ś. Marcina zapewne powstał jako świątynia romańska, która na pocz. XVI w. zastąpiona została budowlą gotycką – był murowany, salowy, kryty stropem (obrys obecnej środkowej nawy przezbiterium odpowiada jego rzutowi); od XV/XVI w. intensywnie rozbudowywany. Ok. 1495 budowana wieża przy kościele (→p. 2). W obecnej postaci: gotycki (przypuszczalnie w wyniku przebudowy ok. 1516, →p. 5A), orientowany, w znacznym stopniu rekonstruowany (ostateczna przebudowa 1925, 1945 ruina, odbudowa i regotyzacja do 1952-54, wystrój i wyposażenie do 1965), murowany z cegły w układzie gotyckim, elewacje kilkakrotnie przelicowane, pseudobazylikowy, w rzucie zbliżonym do trójkąta, część prezbiterialna i korpus trójnawowe, trójprzęsłowe, sklepienia (rekonstruowane 1952-54) głównie gwiaździste, cztero- i ośmioramienne, wzdłuż ścian środkowej nawy prezbiterium półkoliste arkady z końca XVI w.; okna ostrołukowe; od zewnątrz kościół ujęty szkarpami, fasada trójprzęsłowa. Wystrój malarski wewnątrz i witraże – współczesne (1957, 1972, 1978-93). Wyposażenie generalnie barokowe oraz neobarokowe i neogotyckie; zabytki średniowieczne wtórne – m. in. ołtarz główny późnogotycki (1498, tryptyk z parą ruchomych skrzydeł) z warsztatu śląskiego, kupiony 1954 z kościoła cmentarnego ŚŚ. Jana Chrzciciela i Katarzyny w Świerzawie (Dolny Śląsk); późnogotycka rzeźba Matka Boska z Dzieciątkiem z ok. 1510 (podarowana 1954 przez prywatne osoby); monstrancja gotycko-renesansowa z II poł. XVI w. (z kościoła Ś. Jakuba w Rzgowie w pow. kon.). Dzwony: renesansowy z datą 1563 i dwa barokowe – przelany 1718 (z dzwonu 1540) oraz z 1747 (KZSz. VII, cz. II/2, 2002, s. 1-9; J. Kowalski, Gotyk wielkopolski: architektura sakralna XIII-XVI wieku, Poznań 2010, s. 285-289 – jako pewnik przyjmuje powstanie w XIV w. kościoła w obecnym miejscu).

Pieczęć Przedm. Ś.M. znana z XVII w., o średnicy 27 mm; w polu pieczęci rycerz na koniu (ś. Marcin) dzielący mieczem szatę dla klęczącego żebraka, w otoku napis: SIGILLUM SVBVRBIS S(ANCTI) MARTINI POS(NANIENSIS) (M. Gumowski, Pieczęcie i herby miast wielkopolskich, Poznań 1932, s. 176; M. Adamczewski, Heraldyka miast wielkopolskich do końca XVIII wieku, Warszawa 2000, s. 445).