(1220 Mokrsko — DLb. 3 s. 157; Mp. 2, 385; Morsko — Kopiarz mstowski s. 26; 1250 Morsco — SUB 2, 397; 1327 Morszko — DLb. 3 s. 158; Mp. 2, 593; 1529 Mokrsko, Mokrzko — LR s. 344—5) 5,5 km na N od Kromołowa¹Występujący w literaturze zamek w M. odnosi się do zamku w → Bąkowcu (Gerquin, s. 200—1).

1. 1508 n. pow. lel. (RP k. 358); 1470—80 par. Kromołów (DLb. 2 s. 211); 1598 par. Skarżyce (WR k. 356v)²Po zamianie kościoła w Kromołowie na zbór kalwiński ok. połowy XVI w. przez jego właściciela Seweryna Bonera, wzniesiono kościół w Skarżycach, który od początku spełniał zastępczo rolę kościoła parafialnego dla katolickiej ludności parafii kromołowskiej. Istnienie kościoła w Skarżycach potwierdzone jest już w 1566 r., zatem M. należało wówczas faktycznie do par. w Skarżycach. (Wiśn. Cz. s. 166—7, 368; Katalog kościołów i duchowieństwa diecezji częstochowskiej, Częstochowa 1978, s. 543; T. Glemma, Wizytacje diecezji krakowskiej z lat 1510—1570, NP 1, 1946, s. 71). W RP nadal jednak odnotowywano M. w par. Kromołów za starymi spisami.

2. 1565 Baltazar Małuski prep. kl. mstow. przeciwko Stan. Giebołtowskiemu dz. Lgoty Wielkiej, Lgotki i Dupic [dziś Piaseczno] o odnowienie granic między wsiami klaszt. M. i Skarżyce a dobrami Stanisława Lgota Wielka, Lgotka i Dupice (ZK 327 s. 68, 288).

3. Przed 1250 w części własn. kl. kan. reg. w Mstowie, w części [→ Komorniki] własn. książęca, od 1327 w całości własn. kl. mstow.³W oparciu o najnowsze ustalenia J. Laberscheka można przyjąć, że jeszcze przed 1218 części M. (pewne źreby) były już własn. kl. mstow., gdyż ta wieś wymieniona została w bulli protekcyjnej Innocentego IV dla kl. wrocławskiego na Piasku jako własność tegoż kl. zaś w dok. bpa krak. Iwona Odrowąża z 1220 [→ p. 5] mowa jest o potwierdzeniu dzies. nadanych przez jego poprzedników z M., Włodowic, Żerkowic, które później okazały się własnością kl. mstow., choć nie leżały w bezpośredniej bliskości klasztoru. Ponadto w 1327 Władysław Łok. nadał kl. mstow. dziedzinę w M. o nazwie → Komorniki oraz dziedzinę Skarżyce w zamian z części Włodowic i Parkoszowic, tym samym ostatecznie rezygnując z własności w M. (J. Laberschek, Średniowieczne dzieje → p. 7, s. 133, 135) -3a. Sprawy własnościowe. 1250 pap. Innocenty IV bierze w opiekę kl. [kan. reg.] Na Piasku we Wrocławiu i zatwierdza jego posiadłości, m.in. wieś → Mstów z wolnym targiem, cłem, karczmami i kościołem wraz z przynależnymi doń dziesięcinami, a ponadto wsie: Włodowice, M., Milecice [niezidentyfi kowane], Żerkowice, Irządze z dziesięcinami i dochodami (SUB 2, 397); 1327 Władysław Łok. nadaje kl. w Mstowie dziedzinę Komorniki (Kumornyky) w M. i dziedzinę Skarżyce w zamian za części dziedzin Włodowice i Parkoszowice. Ponadto uwalnia kl. od opłaty 1 grz. w złocie i pozwala mu na lokowanie na pr. średz. wszystkich dziedzin klasztornych oraz nadaje im imm. ekon. i sąd. (Mp. 2, 593; DLb. 2 s. 216; 3 s. 158; Matuszewski Imm. s. 270—1).

1407, 1456 M. własn. kl. mstow. → p. 3b, 4; 1470—80 M. własn. kl. mstow. → p. 3c; 1483, 1493, 1498 → p. 3b; 1563 własn. Mik. Brzeskiego (RP k. 106); 1564 własn. klasztoru mstow. (LK 2 s. 39—40)⁴Zmiana własności nie jest pewna, choć Mik. Brzeski występuje jeszcze w 1581 (ŹD s. 74), a w Lustracji odnotowano, że dwie wsie kl. mstow. Żerkowice i M. kl. zamienił przed ok. 40 l. za Małusze z Giebołtowskim, czyli po 1581 (LK 1659—1664 cz. 2 s. 489).

-3b. Kmiecie. 1407 Andrzej Trunczek podrzędczy z Żarnowca oddala sądownie oskarżenia Piotra prep. z Mstowa o zabranie 7 wołów jego kmieciom z M. należącego do kl. mstow. Tenże Andrzej ma zapłacić prepozytowi 3 grz. pod karami sądowymi i wiardunek kmieciowi [z M.] za rany sine (GK 1b s. 170); [Piotr] prep. z M. pozywa tegoż Trunczka o 3 grz. i 1 wiard., lecz nie stawia się na termin, wobec czego sąd uwalnia Trunczka od pozwu (GK 1a k. 13v); 1456 kmiecie z M. i ich obciążenia → p. 4; 1470—80 w M. kmiecie czynszu płacą 8 gr z ł., oddają po 2 kapłony i po 20 jaj oraz osep po 6 korców owsa, a także odrabiają 3 dni w roku pańszczyzny z własnym sprzężajem (DLb. 3 s. 151—2); 1483 Ota Czarnocki z Nieprowic, odstępując od swego powiatu [wiśl.] ręczy za Jana z Giebołtowa [par. Książ Mały], że ten zwróci do najbliższego Bożego Narodzenia pod zakładem 10 grz. prep. Jakuszowi i kl. mstow. kmiecia Pawła Opieklowica z M. (ZK 316 s. 67); 1493 prep. Jakub i kl. mstow. dz. z M. oskarżają Jana Giebołtowskiego dz. Lgoty [Wielkiej w par. Kroczyce] o to, że jego służba, chlebojedźcy i nieposesjonaci z jego rozkazu uprowadzili gwałtem do Lgoty kmiecia Pawła Klimkowica, siedzącego na 1 ł. w M. Klasztor utracił robocizny, czynsze, daniny, pieniądze i bydło ponosząc szkodę na 20 grz. (GK 24 s. 133, 174); 1498 Jakub prep. kl. mstow. dz. Żerkowic oddala sądownie roszczenia Jana z Giebołtowa do kmiecia Pawła. Jan utrzymuje, że na mocy obopólnej umowy kmieć ten przeszedł z M. [należącego do kl. mstow.] do jego dziedziny Siamoszyce (ZK 316 s. 197—8); 1529 kmiecie z M. płacą 32 gr czynszu dla kl. mstow. (LR s. 345); 1532 kmiecie z M. oddają do stwa olsztyńskiego 36 korców owsa i odrabiają po kilka dni w ciągu roku (In. O 2 k. 19)⁵Dane o powinnościach wsi kl. mstow., w tym M., zamieszczono w Inwentarzu pod hasłem Zawada; 1532—3kmiecie w M. oddają owies do stwa olsztyńskiego: Oziomek (Oszomek), Wojciech Oziomek, Łoboda, Świerbowski, Grzegorz Wawro, Czech i Wawro po 6 korców rocznie, a Biernat i Szywczyk po 3 korce — łącznie 48 korców (In. O 2 k. 54); 1533—4 kmiecie oddali 46 korców owsa; 1551 oddali 36 korców (In. O 2 k. 122v i 218v); 1564 6 kmieci w M. daje stwu olsztyńskiemu po 6 korców owsa miary wierzchowatej pileckiej, co daje 36 korców miary równej mstow., łącznie 5 grz. 30 gr, nie powinni dawać stacji (LK 2 s. 40).

-3c. Areał, karczma, pobór. 1456 w M. 2 ł. sołectwa → p. 4; 1470—80 w M. jest 10 ł. kmiec. i 2 ł. sołeckie (DLb. 3 s. 151—2); 1508—10 kmiecie w M. oddają pobór z 3 ł. (RP k. 358, 380, 614); 1511—5 pobór z 4 ł. (RP k. 560, 587, 645, 673, 723, 748); 1530 pobór z 4 ł. wart. 1 grz. 8 gr (RP k. 57); 1551 w M. 6 kmieci osiadłych na 6 ł. (In. O 2 k. 218v); 1563 kmiecie z M. oddają pobór wg starej kwitacji z 3 ł., a wg nowej z 3 ról i od 1 komor. i 1 karczmy wart. 3 grz. 6 gr (RP k. 106); 1564 kmiecie z M. płacą poradlne z 4 ł. (LK 2 s. 92); 1581 kmiecie w M. oddają pobór z 3½ ł. (ŹD s. 74).

4. 1456 Mikołaj prep. i Adam przeor kl. mstow. stwierdzają, iż na sądzie gajonym we wsi klaszt. M. w obecności Andrzeja burg. olsztyńskiego, Wyszka burg. pilickiego, Jana Służki z Mirowa i Wojciecha Prędowskiego oraz wszystkich kmieci z M., Żerkowic i Skarżyc uczciwi br. Jan i Klich nie mogli okazać dok. na sołectwo w M., dzierżone przez ich nieżyjącego ojca. Aby sołectwo to nie było osierocone, prep. Mikołaj unieważnił wszelkie poprzednie dok. na nie i nadał je z 1 ł. jednemu z braci, tj. Janowi. Za swoją połowę sołectwa Klich dostał zapłatę, jak to zapisano w księdze i rejestrze klasztoru. Klasztor przyłącza do sołectwa drugi łan kupiony od kmiecia przez Jana, z którego nie będzie płacił czynszu. Sołtys będzie pobierał czynsz z kar, będzie miał wolną karczmę i tylko on na odległość do półtorej mili będzie miał prawo szynkowania likworu (gorzałki) i piwa. Sołtys obow. do 1 obiednego, a kmiecie do dwóch w czasie wielkich sądów w ciągu roku na przyjazd prepozyta lub jego zastępcy. Sołtys obow. do wybierania czynszów i innych obciążeń, które winien dostarczać do klasztoru według dawnego zwyczaju. Ma on służyć według potrzeby na koniu dobrze uzbrojonym i dostaje wieczyście oprawę. Kmiecie obowiązani zasiać i uprawić 1 korzec zboża na zimę i 1 na wiosnę (APKr., Oddz. III, perg. 1326 — dawniej: Oddz. I na Wawelu, perg. W030); 1470—80 w M. są 2 łany sołeckie → p. 3a; 1530 sołectwo, z którego pobór 12 gr (RP k. 64).

5. 1220 Iwo bp krak. zatwierdza kl. kan. reg. w → Mstowie dziesięciny nadane temuż kl. przez swoich poprzedników na stolicy biskupiej z wsi przynależnych do kl. mstow., rycerskich i książęcych: Włodowic, M., Żerkowic i Wilkowiecka (Kopiarz mstowski s. 25—7; DLb. 3 s. 157—8 — dok. interpolowany; Mp. 2, 385 — druk wg DLb.)⁶Na podstawie tego dokumentu S. Arnold zakwalifikował wszystkie wsie w nim wymienione jako należące do opola mstowskiego, lecz tę tezę podważyli Z. Podwińska i J. Laberschek dowodząc, że m.in. M. leży w zbytnim oddaleniu od Mstowa i jest oddzielone od niego naturalnymi przeszkodami, co nie wskazuje na wspólnotę sąsiedzką, jaką było opole (S. Arnold, Terytoria plemienne w ustroju administracyjnym Polski piastowskiej, w: Prace komisji dla Atlasu Historycznego Polski, z. 2, Kr. 1927, s. 81; Z. Podwińska, Zmiany form osadnictwa wiejskiego na ziemiach polskich we wcześniejszym średniowieczu, Wr. 1971, s. 297, 340—2; J. Laberschek, Sieć osadnicza okolic Mstowa → p. 7, s. 528; idem, Średniowieczne dzieje → p. 7, s. 27; → Mstów opole); 1470—80 kmiecie w M. oddają dzies. snop. i kon. wart. do 6 grz., a niekiedy do 10 grz. dla kl. w Mstowie i zwożą ją własnymi wozami do stodół wskazanych przez klasztor (DLb. 2 s. 211; 3 s. 152 — to dzies. wart. 5 grz.); 1529 dzies. snop. z M. wart. 4 grz. kl. mstow. (LR s. 344—5).

7. J. Laberschek, Sieć osadnicza okolic Mstowa i Lelowa w I połowie XIII wieku. Problem granic opola mstowskiego, SH 34, 1991, z. 4, s. 517—33; tenże, Średniowieczne dzieje nadwarciańskiego Mstowa, Kraków 2014; K. Nabiałek, Starostwo olsztyńskie od XIV do połowy XVII wieku, Kr. 2012, s. 41, 102, 180, 242, 248, 467.

8. Po badaniach powierzchniowych odnaleziono pojedyncze ułamki późnośredniowiecznej ceramiki naczyniowej odkrywane na południe i południowy wschód od zabudowy M. (A. Bartczak, Sprawozdanie z badań Archeologicznego Zdjęcia Polski na obszarze nr 92—52, maszynopis w archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Katowicach, b.d. — wraz z kartami stanowisk).