1257 kop. 1592 Tarnovo (Wp. 1 nr 364), 1293 or. Tarnouo (AAP, DK perg. 21), Tarnovo (Wp. 2 nr 693), 1383 Tarnowo, Tarnow (Wp. 3 nr 1809, 1811), 1425 Tharnowo (ACC 9, 64), 1427 Tharnowa (ACC 10, 256v), obecnie Tarnowo Podgórne, 18 km na NW od Starego Rynku w Poznaniu, 17 km na SE od Buku.

1. [Pow. pozn.]; 1288 par. Lusowo (Wp. 2 nr 628), 1383 n. par. własna (Wp. 6 nr 280), 1510 dek. Oborniki (LBP 91).

2. 1293 Kobylniki k. T. (Wp. 2 nr 694); 1402 gaj →p. 4; 1500 mieszkańcy T. zajmują granice z Kobylnikami; 1509 kopce na granicy T. i Kobylnik zostały zaorane; 1531 granice Kobylnik i T. nie są oznaczone (CP 111 k. 18, 32v, 125); 1531 granice Kokoszczyna i T. (CP 111, 124v); 1567 droga z Napachania do T., kopiec narożny Kobylnik, Napachania i T., kopiec narożny Kokoszczyna, Napachania i T. stoi przy błocie Walimskim (PZ 35 k. 233, 233v, 234v); 1726 miejsce zw. Maruszewo¹W 1566 miejsce to wspomn. jest jako leżące w sąsiedniej wsi →Góra (AV 20, 86).

3. Własn. książęca, potem rycerska, następnie kościelna – biskupstwa pozn. 1257 ks. Bolesław Pob. obdarza immunitetem wsie T., Łęgowo, Zrazim, Czeszewo i Brzostkowo²Łęgowo i Zrazim leżą nad Wełną w pow. gnieźn., natomiast Czeszewo i Brzostkowo – k. Jarocina w pow. pyzdr. Tak znaczny rozrzut geograficzny utrudniał identyfikację pierwszej z wymienionych wsi. J. Bieniak widział tu najpierw Tarnowo k. Pyzdr (BieniakWlkp. 156), a w późniejszej swej pracy szukał Tarnowa nad Wełną (BieniakKrąg 120). W sprawie identyfikacji z naszym T. zob. I. Skierska, w: Dzieje gminy Tarnowo Podgórne, t. 1, s. 208, 268 komesa Janka syna Olbrachta [z rodu Zarembów], które nadał mu, gdy trzymał do chrztu jego syna Sędziwoja³Bolesław Pob. władał tą okolicą tylko krótko (1249-50) i na ten czas musiały przypaść urodziny Sędziwoja (PSB 36, 400) (Wp. 1 nr 364); 1293 ks. Przemysł II potwierdza, że Filip archid. gnieźn., Sędziwój podkom. kal., Mikołaj wda tczewski i Michał podczaszy kal., ss. Janka, nadali biskupstwu pozn. 2 wsie T.⁴Słuszność identyfikacji tych wsi z naszym T. potwierdza fakt, że krótko później ks. Przemysł nadał biskupstwu pozn. Kobylniki określone jako położone „koło T.” (→p. 2), z których jedna należała do ich ojca Janka, a druga do ich stryja Arkembolda (Wp. 2 nr 693).

1360 wieś bpa pozn. →p. 4; 1423 wieś bpa pozn. →p. 5; 1423 dobra kapituły [?] →niżej; 1500 wieś bpa pozn. (CP 111, 18); 1510 wieś stołu bpiego (LBP 33).

1526 wizytacja prebendy kanonickiej fundi „Tarnowo” kanonika Stan. Mielżyńskiego; we wsi T. ławnik Łukasz i sołtys Jan zaprzysięgli, że jest tu 21 ł. os., włącznie z wolnym łanem soł.; z każdego łanu płacą kanonikowi po 1 ćw. żyta, pszenicy i owsa oraz 3 gr; są łany opust. (1 ł. Woskowski, 1/2 ł. Runtorowski), które są złączone z folw. bpim i uprawiane są dla dworu; z nich kanonik nic nie dostaje; pozostałych 7 ł. opust. jest uprawianych przez kmieci w zamian za czynsz taki sam, jak z łanów os.; ostatnio odszedł kmieć Grzegorz, choć zostawił [łan] dobrze obsiany; jest 3 sołtysów, którzy mają 4 ł., z których nie płacą kanonikowi czynszu ani małd. [dzies.], a to z racji służby na rzecz bpa, na co mają specjalny przywilej; kmiecie Wojc. Kokoszka, Wojc. Wawrzynek, Wojc. Matysek, Jakub Skórka, Wit Okroj, Piotr Kasala są ekskomunikowani z powodu niepłacenia małd. [dzies.]; z nich Kokoszka, Matysek i Okroj nie mają już łanów, lecz siedzą na samych zagrodach (edificia) jak zagrodnicy, co daje nadzieję, że jednak zapłacą; Wawrzynka i Skórkę podejrzewa się o zamiar ucieczki i wątpi się, czy kiedykolwiek zapłacą zaległości (CP 111, 63).

1567 wieś bpa pozn. (PZ 35, 234v); 1579 bp pozn. Łukasz Kościelecki w uznaniu zasług w pracy w kancelarii bpiej nadaje Jakubowi Brzeźnickiemu kan. pozn. i kal. wieś T. w bpim kluczu pozn. wraz z folw. i pr. patronatu kościoła (CP 4, 172-173).

1423 w T. jest 30 ł. →p. 5; 1478 Góra i T. wymienione wśród wsi zalegających z podatkami król. (PG 58, 72v); 1508 wiardunki wojenne od 20 ł., od 3 karczem po 6 gr (ASK I 3, 21); 1509 pobór od 19 ł., 2 ł. soł., 3 karczem po 3 gr (ASK I 3, 62v); 1521 w T. jest 30 ł., z czego tylko 1 1/2 ł. nie jest uprawiane (CP 111, 45); 1526 w T. jest 21 ł. os. i 9 ł. opust. →wyżej; 1535 pobór od 2 ł. opust. (ASK I 5, 140v); 1563 pobór od 16 ł. [os.], 4 ł. soł., 2 karczem, 1 kowala, 1 krawca (ASK I 5, 236v); 1580 pobór z T. wsi bpa pozn. od 12 ł., 3 zagr., 11 komor., 3 rzem., 3/8 ł. roli karczmarskiej, od palenia gorzałki (ŹD 37).

Mieszkańcy: 1408 Machna [żona?, a może córka?] włodarza z T. toczy proces z Białdamą ze Zborowa (WR 1 nr 646); 1423 Maciej z T.; Rozwarowski [z Rumianka i Jankowic] dowodzi, że zabrał mu 2 konie w [swoim] zapuście w Jankowicach, a nie w dobrach kapituły [w T.?] (WR 1 nr 1159); 1426 Jan Płączny, Mik. Kuczka z bratem Wańkiem, Klisz [z T.?], 1427 Przech karczmarz z T. →p. 5; 1453 prac. Mik. Konieczka, Jan Gądek, Błażej syn Gacha i Wojciech z Góry, kmiecie z T., kupują dzies. z Góry za 6 grz. 1 wiard. (ACC 34, 18v); 1512 Mac. Czeszek zagr. w T. →p. 5; 1526 Łukasz ławnik, kmiecie Wojc. Kokoszka, Wojc. Wawrzynek, Wojc. Matysek, Jakub Skórka, Wit Okroj, Piotr Kasala →wyżej.

4. 1360 (wzm. 1751) Jan bp pozn. nadaje Janowi Grance z Mrowina sołectwo w T. na pr. magd. (CP 159, 3v; Dzieje gminy Tarnowo Podgórne, t. 1, Tarnowo Podgórne 2013, s. 211-212).

1402 sołtys z T. toczy proces z Sędziwojem Gołanieckim (KP nr 825); 1402 Piotr (Pietrasz) sołtys w T. toczy procesy z Wierzbiętą Gołanieckim [dz. w Jankowicach w sąsiedztwie T.] o 3 konie, o dęby i rzeczy zajęte Piotrowi w gaju (KP nr 931, 959, 978, 979, 1006; WR 1 nr 548).

1478 bp pozn. [Andrzej Bniński] nadaje szl. Wierzchaczewskiemu sołectwo w T. zgodnie z zasadami opisanymi w przywileju (CP 31, 22v).

1493 prac. Marcin Stary Sołtys z T. (AE III 183v); 1509 sołtys ma 3 ł., 1526 Jan sołtys, Łukasz ławnik, 4 ł. soł., wolny łan soł., przywilej soł., 1563 4 ł. soł. →p. 3.

5. 1288 bp pozn. Jan eryguje par. Lusowo, w skład której wchodzić mają wsie Lusowo, Lusówko, T., in. T., Kobylniki, Sady, Świączyn i Sierosław (Wp. 2 nr 628).

1383 Piotr kan. pozn. i pleb. w T. zapisuje wikariuszom kat. pozn. kupione przez siebie czynsze (Wp. 6 nr 280); 1383 tenże [pleb.] z T., kan. pozn. (Wp. 3 nr 1809, 1811, 1815).

1404-09 Maciej pleb. w T.: 1404 tenże pozwany przez Mikołaja pleb. w Słopanowie o zagarnięcie dzies. snop. z folw. w Słopanowie (ACC 1, 65v); 1407 tenże toczy proces z [tekst uszkodzony, imienia brak] z Młodawska (ACC 2, 55); 1409 temuż kmiecie ze Słopanowa zobowiązują się zadośćuczynić za dzies. (ACC 2, 153).

1423 (kop. 1488-92) w T. wsi bpa pozn. płacą z 30 ł. po 1 ćw. pszenicy, żyta i owsa oraz 3 gr z każdego łanu dla kanonii fundi „Tarnowo” w kapitule kat. pozn. (LBP 34).

1426 witryk kościoła w T. pozywa o sumy przeznaczone na budowę kościoła w T.: a) Jana Płącznego [z T.?] o 1 grz., którą obiecał zapłacić Stanisławowi, poprzednikowi obecnego plebana, a którą oficjał poleca teraz zapłacić na zakup obrazów dla kościoła; b) Mik. Kuczkę [z T.?] o 1 wiard. na budowę kościoła, 8 gr za pochówek jego brata Wańka, 3 gr zapisane przez Klisza [z T.?] oraz „wrębę” wosku⁵Słownik staropolski, t. 10, Kraków 1991, s. 317-318, nie zna słowa wrąb (wręba) w tym kontekście, którą Kuczka miał zapłacić jako karę sąd. (ACC 9, 64).

1427 Klemens pleb. w T. pozywa Jakuba pleb. w Wysocku [pow. kal.] o 20 grz. kary umownej z powodu niezwrócenia pożyczonego konia, o 18 1/2 sk. z tytułu poręczenia u karczmarza Przecha z T., o 1 grz. poręki za Hektora pleb. w Wysocku i 2 kopy gr za dzies.⁶Rozliczenia te wynikały częściowo z faktu, że Klemens sam był wcześniej (1416-22) plebanem w Wysocku (Dzieje gminy Tarnowo Podgórne, t. 1, s. 221) (ACC 10, 256v); 1428 tenże altarysta kat. pozn. i pleb. w T. dokonuje zamiany beneficjów z Piotrem pleb. w Kazimierzu (ACC 11, 59); 1428 tenże pleb. w T. toczy proces z Piotrem Danaborskim o 10 miar (mensure) dwojakiego ziarna, żyta i owsa, tytułem mesznego zajętego bez zgody plebana, ponadto o 1 1/2 grz. za zboże zabrane w czasie żniw, o siekierę wartą 5 gr i siano warte 3 gr, zabrane na gruncie plebana (ACC 11, 81v).

1436-49 Mikołaj pleb. w T. (ACC 24, 71): 1436 tenże śwd. w dok. oficjała pozn. (Wp. 10 nr 1405); 1441 tenże toczy proces z Filipem pleb. w Ceradzu (ACC 24, 25v); 1441 tenże toczy proces z kmieciami ze Słopanowa o dzies. snop.; pobierali ją jego poprzednicy, ale on sam zawarł z kmieciami ugodę i mieli płacić po 10 sk. z łanu, ale tego nie czynią; kmiecie zobowiązują się zapłacić w tym roku po 10 sk., a przyszłości oddawać dzies. snop. (ACC 24, 88); 1444 tenże przejmuje sprawę Grzegorza z Młodawska przeciwko plebanowi w Bytyniu o dzies. z Młodawska, które Grzegorz, choć parafianin kościoła w Bytyniu, zwykł oddawać kościołowi w T. (ACC 27, 95v-96); 1446 tenże toczy proces z Wacławem sołtysem w Kunowie o 6 ćw. dwojakiego ziarna tytułem mesznego z zastawionego mu przez plebana 1/2 ł. [w T.?] uprawianego od 6 lat (ACC 29 k. 71v, 77); 1449 tenże pozwany przez kleryka Wojciecha z Soboty o 34 gr zapłaty za służbę podczas żniw (ACC 31, 102).

1445 Paweł wikariusz w T. płaci 1 grz. Wyszocie z Bytynia (ACC 28, 39v).

1464 przywilej erekcyjny kościoła w T. wystawiony przez bpa pozn. Andrzeja [Bnińskiego] (ŁOp. 1, 255; wspomn. tam dok. nie udało się odszukać).

1466 Jan pleb. w T. toczy proces z Jadwigą ż. Piotra Otuskiego; pleb. twierdzi, że zalega ona od 2 lat z opłacaniem mesznego z uprawianych przez nią łanów w Zakrzewie i Turkowie (ACC 45, 163v); 1486 Jan Sepieński bratanek zm. Jana pleb. w T.⁷Jan syn Marcina z →Sepna był pleb. w Ptaszkowie 1444-50 i Dusznikach 1459 pozywa Mik. Czalnego z Góry o 18 fl., które Mikołaj winien był plebanowi (ACC 64 k. 79, 81).

1478 Piotr z Kuczyny pleb. w T. (CP 3 nr 57).

1484-93 Jan [Słap] Dąbrowski pleb. w T.: 1484 tenże toczy proces z Maciejem byłym komendarzem [dzierżawcą dochodów kościoła] w T. (ACC 62, 73v); 1493 tenże dr dekretów kupuje 1 grz. czynszu z Łężeczek dla swej altarii w kościele par. w Lwówku (ACC 70, 49); 1493 tenże zarządca kościoła (curatus) w T. sprzedaje Andrzejowi Dąbrowskiemu swą cz. po ojcu w Dąbrówce [w par. Skórzewo] za 50 grz. (PG 11, 1v); 1493 tenże toczy proces z dziedzicami ze Słopanowa o dzies. z ról kmiecych w Słopanowie; oni twierdzą, że chodzi o dzies. wiard., pleb. natomiast domaga się dzies. snop.; bp wydaje wyrok zgodnie z żądaniami plebana (AE III 183v).

1485 wieś T. zalega kapitule pozn. z zapłatą 1/2 grz., a 1490 1 wiard. [z tytułu dzies. nal. do kanonii fundi „Tarnowo”] (CP 31, 104v; CP 32, 43).

1507 Klemens Romiejewski [z Romiejek w pow. pyzdr.] pleb. w T. zawiera ugodę z Hieronimem pleb. w Lechninie w sprawie dzies. z Czekanowa, które nal. do kościoła w Lechninie, ale pobierał je Klemens na mocy umowy z poprzednim plebanem w Lechninie; Klemens odstępuje od swych praw (ACC 84, 56v-57).

1508 do par. należą wsie T., Kokoszczyn i Góra (ASK I 3, 21); 1510 par. T. [formularz niewypełniony] (LBP 91); 1510 kmiecie z Młodawska płacą dzies. po 6 gr [z łanu] plebanowi w T. (LBP 172); 1510 dzies. małd. z T. wsi stołu bpiego należą do kanonii fundi „Tarnowo” w kap. pozn. (LBP 33).

1510 Jan Razek ze Środy pleb. w T. oddaje dochody swego kościoła w dzierżawę kapłanowi Piotrowi z Obornik na 3 lata; Piotr ma w pierwszym roku płacić 10 1/2 grz., a w następnych po 11 grz. (ACC 87, 24v); 1510 tenże dokonuje zamiany beneficjów z Mac. Bagrowskim altarystą w Kaliszu i Chrzypsku⁸Maciej syn Tomasza z Bagrowa był notariuszem publicznym, notariuszem konsystorza pozn. (1504-11), sekretarzem kapituły kat. pozn. (1510), kustoszem kolegiaty NMP in Summo, kan. kolegiaty Ś. Marii Magdaleny w Poznaniu, notariuszem bpa pozn. (Dzieje gminy Tarnowo Podgórne, t. 1, s. 222); Jan rezygnuje mu swą kaplicę w T. wartości, jak twierdzi, 20 grz., a Maciej swe 2 altarie, z których każda jest wartości 6 grz.; Jan ma uwolnić tę kaplicę od wszelkich roszczeń, ponieważ mówi się, że nigdy nie znajdował się w jej spokojnym posiadaniu (ACC 87, 133v-134).

1510 Piotr wikariusz w T. pozwany przez witryków Świętosława i Mac. Wołka o mszał (mensale!) wartości 1 grz., który zginął z szafy (armarium) kościoła, do której Piotr miał klucze; Piotr potwierdza, że miał klucze, ale zaprzecza, by był tam mszał (ACC 87, 96v); 1511 Wawrzyniec kościelny (minister ecclesie) w T. toczy proces z Piotrem dzierżawcą w Wirach o zapłatę za kominy wykonane na plebanii i w szkole w Wirach oraz o 2 miary zboża; Piotr odpowiada, że Wawrzyniec nie wykonywał kominów sam, że otrzymał zwrot kosztów i dostał napitek, a co do zboża, to zgodził się, by Piotr odebrał je od kmieci z T. i Kokoszczyna (ACC 88, 122); 1512 Szymon pleb. z T. toczy proces z Piotrem wikariuszem w Wirach o zboże z T., które sprzedał Piotrowi; jako świadkowie zeznają Mac. Czeszek zagr. z T. i Wawrzyniec kościelny w T. (DepTest. IV 272).

1526 dzies. małd. od kmieci z T. →p. 3.

1541 Błażej pleb. w T. pozwany przez Jakuba Dziaduskiego bpa pomocniczego pozn. o obraźliwe słowa; pleb. odpiera, że nie obraził bpa, a powiedział jedynie przy przyjaciołach, że bp wyrządził mu wielkie szkody, gdy dokonywał poświęcenia kościoła w T. (ACC 114, 205).

1579 pr. patronatu nal. do bpa pozn. →p. 3.

1628-29 kościół w T. pod wezw. Wszystkich ŚŚ.; pr. patronatu nal. do bpa pozn.; pleb. ma 2 ł. z łąkami, ogród naprzeciwko swego domu, staw, domek z ogrodem w środku wsi dla swego komornika; w T. jest 30 ł. kmiecych, z łanów uprawianych płacą po korcu (modius) pszenicy i owsa mesznego; kmiecie z Kokoszczyna płacą meszne po 2 korce żyta i owsa, z Brodziszewa po 12 gr z łana, z Młodawska w par. Bytyń po 6 gr z łana, z Góry nic nie dają; pleb. posiada też dzies. snop. ze Słopanowa, ale jej nie pobiera, lecz oddał tamtejszemu plebanowi (AV 7, 54v-55); 1663 kościół w T. pod wezw. Wszystkich ŚŚ.; kościół jest ładny, okna dobre, sklepienie w większości ceglane; w ołtarzu głównym jest wyobrażenie (imago) NMP; są 2 ołtarze boczne, po prawej z wyobrażeniem ś. Anny, po lewej z wyobrażeniem Zwiastowania NMP; dzwonnica grozi zawaleniem (AV 13, 4).

7. SzPozn. 417-418; I. Skierska, w: Dzieje gminy Tarnowo Podgórne, t. 1, Dzieje najdawniejsze, Tarnowo Podgórne 2013, s. 207-228.

8. Kościół późnogotycki, murowany z cegły⁹W KZSz. podano, że kościół zbudowany został ok. 1464, w czym widać nawiązanie do informacji podanej przez ŁOp. (→p. 5). Analizy formalne J. Kowalskiego wskazują na powstanie sklepienia na przełomie XV i XVI w; w kościele przemalowany potem obraz ś. Anny Samotrzeć z 2. połowy XVI w. (?), dzwon z 1595 (KZSz. V z. 20, s. 48-49; J. Kowalski, Gotyk Wielkopolski. Architektura sakralna XIII-XVI wieku, Poznań 2010, wg indeksu; Dzieje gminy Tarnowo Podgórne, t. 1, s. 215-217).

Uwaga: 1. Gdy w dokumentach z XIII w. mowa jest o 2 wsiach T., chodzi najpewniej o działy majątkowe Zarembów. Potem nie widać w T. śladów podziału na 2 osobne osady.

2. W 1450 Dobrogost z Szamotuł sprzedał swym wnukom, dzieciom Jana z Szamotuł, m. →Kaźmierz z przyległymi wsiami, wśród których wymieniono m. in. T. (PG 4, 80). Bliskość położenia sugeruje identyfikację z naszym T., które Dobrogost mógł dzierżawić od bpa (tak przyjęliśmy w haśle →Kaźmierz). Raczej chodziło tu jednak o →Tarnowo k. Czempinia.

3. Nazwa T. Podgórne (nawiązująca najpewniej do widocznego w terenie wzniesienia o wysokości 103,7 m n. p. m. koło biorącej od niego nazwę wsi Góra) jest późna. Nie zna jej jeszcze SG 12, 210.